Służby w ochronie dziedzictwa Europy Wschodniej

Transkrypt

pod red. Marka Łuczaka
Służby w ochronie dziedzictwa
Europy Wschodniej
MATERIAŁY POKONFERENCYJNE
Pęzino 14-15 VI 2016
pod red. Marka Łuczaka
Europy Wschodniej
Pęzino 14-15 VI 2016
Redakcja
dr Marek Łuczak
Rec. nauk. tomu
dr hab. Marcin Majewski
Opracowanie graficzne
Tomasz Gargula, Marek Łuczak
Korekta
Katarzyna Rachuba
Grafiki
Adolf Schill, Minerwa
Fotografie na str.: 12, 13, 26, 27G, 32, 33, 36, 37, 39, 40, 102 (fot. M. Łuczak) pochodzą ze zb. Marka Łuczaka.
Fotografie na str.: 27D, 106, 107 (fot. A. Ossowski) pochodzą ze zb. Andrzeja Ossowskiego.
Fotografie na str.: 45, 46 (fot. Danuta Matloch) pochodzą ze zb. Kariny Chabowskiej.
Fotografia na str. 64 (fot. Jakub Wrzosek) pochodzi ze zb. Marcina Sabacińskiego.
Fotografie na str.: 70, 71 (fot. A. Grajewski) pochodzą ze zb. Adama Grajewskiego.
Fotografie na str.: 92, 93, 96 pochodzą ze zb. KWP w Poznaniu.
Copyright © 2016 M. Łuczak
Copyright © 2016 Pomorskie Towarzystwo Historyczne
Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część niniejszej publikacji
nie może być powielana i rozpowszechniana w jakiejkolwiek formie,
w jakikolwiek sposób, bez pisemnej zgody wydawcy.
Wydawca
Pomorskie Towarzystwo Historyczne/Zapol Spółka jawna
Skład i łamanie
Tomasz Gargula
Druk
Zapol Spółka jawna
Wydanie I.
Szczecin 2016 r.
ISBN 978-83-7518-806-6
Publikację zrealizowano przy wsparciu finansowym Województwa
Zachodniopomorskiego oraz Narodowego Instytutu Muzealnictwa
i Ochrony Zbiorów.
Spis treści
Słowo wstępne................ 7
Marek Łuczak – Zagrożenia zabytków w Europie Wschodniej.
Problematyka ochrony zabytków i działań policji w Polsce .
.
.
.
.
.
9
Karina Chabowska – Baza strat wojennych Ministerstwa Kultury
i Dziedzictwa Narodowego............. 41
Olgierd Jakubowski – Rezolucja Organizacji Narodów Zjednoczonych
wprowadzająca „międzynarodowe wytyczne w sprawie zapobiegania
przestępczości oraz promowania odpowiedzialności karnej w dziedzinie
nielegalnego handlu dobrami kultury i innych pokrewnych wykroczeń”
– zarys zagadnienia...............47
Marcin Sabaciński – Zagrożenia kryminalne dla dziedzictwa archeologicznego
– zarys problemu
................59
Adam Grajewski – Przykłady spraw realizowanych przez Zespół do Zwalczania
Przestępczości Przeciwko Dziedzictwu Narodowemu WK KWP w Łodzi.
. 65
Henryk Gabryelczyk – Ochrona dóbr dziedzictwa narodowego na terenie
województwa wielkopolskiego (na przykładzie wybranych przedsięwzięć) .
. 85
Marek Łuczak, Arkadiusz Popiół – Nielegalny obrót dziełami sztuki
jako źródło finansowania terroryzmu...........97
Szanowni Państwo,
w dniach 14-15 czerwca 2016 roku w zamku w Pęzinie odbyła się konferencja „Służby
w ochronie dziedzictwa Europy Wschodniej”, zorganizowana przez Wydział Prewencji
KWP w Szczecinie. Konferencja odbyła się w historycznym zamku w Pęzinie, będącym
niegdyś własnością joannitów, a następnie znanych pomorskich rodów: Borcków oraz
Puttkammerów. Celem konferencji była poprawa bezpieczeństwa na terenie Europy, Polski i województwa zachodniopomorskiego przy współdziałaniu służb państwowych i instytucji. Istotne było również poszerzenie wiedzy o problematyce kradzieży, dewastacji
dzieł sztuki i nielegalnego wywozu za granicę, a także niekontrolowanego przemieszczania zabytków na terenie Europy. Wykłady prowadzili prelegenci z Ministerstwa Kultury
i Dziedzictwa Narodowego, Narodowego Instytutu Dziedzictwa, Narodowego Instytutu
Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów, Komendy Głównej Policji, policjanci – wojewódzcy
koordynatorzy z całego kraju, zajmujący się zwalczaniem przestępstw przeciwko zabytkom oraz osoby ze służb konserwatorskich i muzealnicy.
Teren województwa zachodniopomorskiego poniósł olbrzymie straty podczas
II wojny światowej. Front idący na Berlin doprowadził do ruin wiele miast i majątków,
bardzo ucierpiała też sfera zabytków. Wyposażenie wielu kościołów, muzeów, zamków
i dworów zostało zniszczone, rozgrabione lub ukryte podczas wojny i do dnia dzisiejszego nie zostało odnalezione. Dokładamy więc wszelkich starań by chronić to co zostało,
w ramach kompetencji Policji i współpracujących urzędów.
Policja zachodniopomorska odnosi znaczące sukcesy w odzyskiwaniu utraconych zabytków oraz prowadzi szereg programów prewencyjnych służących ich ochronie. Wiele
koncepcji oraz rozwiązań zebrano w 4 publikacjach podkom. dr. Marka Łuczaka, sygnowanych przez Komendę Wojewódzką Policji w Szczecinie. Wypracowanie rozwiązań
prawnych i systemowych w tym zakresie zostały zebrane w niniejszej publikacji pokonferencyjnej, udostępnionej również na stronie Komendy Wojewódzkiej Policji w Szczecinie.
Z przyjemnością przekazuję w Państwa ręce nasze wydawnictwo i zachęcam do lektury.
Andrzej Ossowski – Polska Baza Genetyczna Ofiar Totalitaryzmów –
projekt masowej analizy DNA ofiar...........
103
Komendant Wojewódzki Policji w Szczecinie
–7–
Marek Łuczak
Komenda Wojewódzka Policji w Szczecinie
Zagrożenia zabytków
w Europie Wschodniej.
Problematyka ochrony zabytków
i działań policji w Polsce
Wprowadzenie
Konieczność unormowania zasad handlu dziełami uznawanymi za dobra
narodowe spowodowała, że pierwsze próby unormowania nielegalnego handlu
dziełami sztuki podjęto w już w XVII w. w Szwecji kiedy to powstał pierwszy
urząd konserwatora zabytków. W 1830 roku we Francji, utworzono Urząd Generalnego Inspektora Pomników Historii. Cztery lata później Grecja wprowadziła zakaz wywozu zabytków za granicę.
Również na ziemiach polskich, w poszczególnych zaborach prowadzono
działania mające na celu uporządkowanie tych spraw. Bardzo wcześnie, gdyż
już w 1827 roku przeprowadzono pierwszą inwentaryzację zabytków w Królestwie Polskim według zarządzenia generała Maurycego Haukego, w 1844 roku
kolejną zorganizowaną przez Kazimierza Stroczyńskiego. W 1843 roku ustanowiono urząd generalnego konserwatora w Prusach, w zaborze austriackim
właściwy urząd konserwatora powstał w 1888 roku. Było to Grono Konserwatorów Galicji Zachodniej z siedzibą w Krakowie oraz Galicji Wschodniej
z siedzibą we Lwowie, podległe formalnie Centralnej Komisji ds. zabytków
–9–
w Wiedniu. 27 czerwca 1906 roku powstało Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości w Królestwie Polskim. Towarzystwo rozwinęło szeroką akcję
inwentaryzatorską i do wybuchu I wojny światowej zgromadziło 3000 klisz
i 6000 fotografii zabytków1.
Straty w zabytkach i zbiorach muzealnych spowodowane przez obydwie
wojny światowe doprowadziły do zwiększenia zainteresowania ochroną zabytków na świecie. Konsekwencją strat poniesionych w wojnach światowych była
podpisana 14 maja 1954 roku tzw. konwencja haska – czyli międzynarodowa
konwencja o ochronie dóbr kultury na okres wojny. W 1964 roku powstała
tzw. karta wenecka, zawierająca wytyczne prac konserwatorskich. Rok później
w Warszawie powstała Międzynarodowa Rada Zabytków i Zespołów Naukowych (ICOMOS). W 1975 roku UNESCO wydało Listę Światowego Dziedzictwa Kultury i Przyrody2.
Po 1945 roku Polsce ustanowiono Naczelną Dyrekcję Muzeów i Ochrony Zabytków, urząd Generalnego Konserwatora Zabytków oraz sieć urzędów
wojewódzkich, jednakże ich działalność skupiona była na odbudowie zabytków
miast wojewódzkich, marginalizując prowincję, ze względu na swoje możliwości kadrowe i techniczne. Kilka powojennych lat wystarczyło w zupełności, by
pozostawione i opuszczone majątki i dwory zostały doszczętnie splądrowane.
W 1947 roku z inicjatywy prof. Jerzego Remera na Uniwersytecie im. Mikołaja
Kopernika w Toruniu powstała pierwsza w Europie katedra konserwatorstwa
i zabytkoznawstwa, funkcjonująca od 1969 roku jako Instytut Konserwatorstwa i Zabytkoznawstwa na Wydziale Sztuk Pięknych. Jej pierwsi absolwenci
zasilili powstałe w 1951 roku państwowe przedsiębiorstwo zajmujące się profesjonalną konserwacją dzieł sztuki- Pracownie Konserwacji Zabytków3.
W kolejnych latach wydawano przepisy dotyczące ochrony zabytków. Aktualnie obowiązująca ustawa z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków
i opiece nad zabytkami określa przedmiot, zakres i formy ochrony zabytków
oraz opieki nad nimi, zasady tworzenia krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami oraz finansowania prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytkach, a także organizację organów
ochrony zabytków. Jednak nie rozwiązuje ona wszystkich problemów z jakimi
spotyka się w swojej pracy policja.
1
J. Janczykowski, Zarys historii badań i konserwacji zabytków architektury obronnej w Polsce [w:] Ochrona Zabytków, nr 3-4,
Warszawa 2002, s. 51-54; E. Siurawska, B. Wierzbicka, Stulecie Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości 1906-2006, Warszawa 2006, s. 3-10; L. Sobol, Zarys głównych kierunków działań Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej z lat 1888-1905,
Wiadomości Konserwatorskie, nr 24/2008, s. 95-96.
2
(DzU z 1957 r. nr 46, poz. 212, załącznik) Konwencja o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego wraz z regulaminem wykonawczym do tej konwencji oraz protokół o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego, podpisane w Hadze
dnia 14 maja 1954 roku; J. Janczykowski, Zarys historii badań i konserwacji zabytków architektury obronnej w Polsce [w:] Ochrona
Zabytków, nr 3-4, Warszawa 2002, s. 51-54; J. Frycz, Restauracja i konserwacja zabytków architektury w Polsce w latach 17951918, Warszawa 1975, s. 24; J. Flik, Wydział Sztuk Pięknych [w:] Fides Quaerens Intellectum, Uniwersytet Mikołaja Kopernika
w hołdzie Ojcu św. Janowi Pawłowi II, Toruń 2004, s. 459-469.
3
J. Janczykowski, Zarys historii badań i konserwacji zabytków architektury obronnej w Polsce [w:] Ochrona Zabytków, nr 3-4,
Warszawa 2002, s. 51-54; E. Siurawska, B. Wierzbicka, Stulecie Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości 1906-2006, Warszawa 2006, s. 3-10; L. Sobol, Zarys głównych kierunków działań Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej z lat 1888-1905,
Wiadomości Konserwatorskie, nr 24/2008, s. 95-96.
– 10 –
Nielegalne poszukiwania zabytków
Dużym problemem, z którymi ma do czynienia policja jest niszczenie stanowisk archeologicznych. Stanowiska te nie są oznaczone w terenie. Nie muszą to być czytelne struktury terenowe (np. kurhany, cmentarzyska megalityczne), mogą to być np. cmentarzyska płaskie, nie posiadające charakterystycznej
formy krajobrazowej i bez żadnych oznaczeń. Poszukiwacz, który występuje
o pozwolenie na poszukiwania na tym terenie do konserwatora, otrzymałby
odpowiedź odmowną, gdyż znajduje się tam stanowisko archeologiczne, jeżeli
nie wystąpił o takie pozwolenie nie będzie tego wiedział. A wszystkie prace
prowadzone na stanowisku archeologicznym bez pozwolenia lub wydobywanie
przedmiotów ze stanowiska podwodnego wyczerpują znamiona przestępstwa
zniszczenia zabytku z art. 108 ustawy4.
Wycena zniszczeń podczas prac na stanowisku archeologicznym może być
dokonana poprzez szacowanie wartości zniszczeń jako koszt, który trzeba ponieść, żeby rozpoznać i zadokumentować straty, oraz zabezpieczyć naruszone
partie stanowiska, co wiąże się z przeprowadzeniem ratowniczych badań archeologicznych. Jest to jedyny możliwy sposób wyceny zniszczenia stosunkowo
niewymiernego zabytku jakim jest stanowisko archeologiczne5.
Najczęściej przytaczaną formą obrony przez poszukiwaczy jest fakt, że
znajdowane przez nich przedmioty nie są zabytkami archeologicznymi, ani też
nie są obiektem ich poszukiwań (jako obiekt poszukiwań wskazywane są militaria, oraz monety współczesne, XIX i XX-wieczne). Według nich zabytek
archeologiczny musi pochodzić najpóźniej z okresu średniowiecza lub okresów
wcześniejszych, powołując się na definicję zabytku archeologicznego zawartą
4
Ustawa z dn. 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece na zabytkami (Dz. U. z 2003 r. Nr 162, poz. 1568) art. 108; Ochrona
dziedzictwa archeologicznego, Materiał szkoleniowy dla funkcjonariuszy policji, NID.
5
M. Sabaciński, Dewastacja ruin zamku Golesz jako przyczynek do dyskusji o niszczeniu zabytków [w:] Kurier Konserwatorski,
6/2010, s. 38. Tą formę wyceny uznał sąd woj. łódzkiego.
– 11 –
Miecz antenowy z okresu epoki brązu, datowany na 780 r. p.n.e, wydobyty nieleganie w Pogorzelicy,
zatrzymany przez policjantów z KWP w Szczecinie (fot. M. Łuczak), 2009
Bransoleta z starszego okresu epoki brązu (1600-1350 lat p.n.e), wydobyta nieleganie na terenie powiatu myśliborskiego,
zatrzymana przez policjantów z KWP w Szczecinie w Gorzowie Wielkopolskim (fot. M. Łuczak), 2016
– 12 –
– 13 –
w Konwencji Maltańskiej z 1992 roku. Jednakże w dokumencie tym nie ma
takiej definicji, zapisano tam jedynie definicję dziedzictwa archeologicznego6.
W Polsce definicja zabytku archeologicznego wynika z Ustawy o ochronie
i opiece nad zabytkami z 2003 roku przytoczonej w: art. 3 ust. 4: „Zabytek archeologiczny – zabytek nieruchomy, będący powierzchniową, podziemną lub
podwodną pozostałością egzystencji i działalności człowieka, złożoną z nawarstwień kulturowych i znajdujących się w nich wytworów bądź ich śladów
albo zabytek ruchomy, będący tym wytworem”7. Zabytek ruchomy określony
jest w: art. 3 ust. 3 „Zabytek ruchomy – rzecz ruchoma, jej część lub zespół
rzeczy ruchomych, o których mowa w ust. 1”8. Zabytkiem ruchomym w rozumieniu przepisu jest – według zasady lege non distinguente nec nostrum est
distinguere9 – każdy przedmiot zabytkowy, niezależnie czy został wpisany do
rejestru zabytków czy też nie10. W artykule 3 ust. 1 ustawy z 2003 roku zabytek opisany jest jako: Zabytek – nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich części
lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży
w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową11.
A więc ustawa nie narzuca tu określonego wieku zabytku, uznanie zatrzymanych przedmiotów za zabytki archeologiczne dokonuje Wojewódzki Konserwator Zabytków na podstawie swojej wiedzy i doświadczenia. Przepis nie
precyzuje rodzaju zabytków ruchomych, więc w tym przypadku przedmioty
XIX, XX-wieczne i nowożytne militaria, jako rzeczy ruchome, będące dziełem człowieka, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na
posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową mogą, wg przepisów
prawa, być zabytkami archeologicznymi.
Wszystko tak naprawdę sprowadza się do pozwolenia na prowadzenie
poszukiwań zabytków ze sprzętem elektronicznym. Zgodnie z art. 36 ust. 1
pkt. 12 Ustawy o ochronie i opiece nad zabytkami z 2003 roku pozwolenie
to wydaje Wojewódzki Konserwator Zabytków, na podstawie wniosku zainteresowanego podmiotu. Do wniosku musi być dołączona zgoda właściciela
terenu, oraz mapa z zaznaczonym obszarem poszukiwań. Urzędnik porównuje
ją z mapą AZP i w przypadku, gdy są tam stanowiska archeologiczne takie pozwolenie nie jest wydawane (chyba, że wnioskodawca posiada uprawnienia do
prowadzenia prac archeologicznych i złożył wniosek o pozwolenie na prowadzenie prac archeologicznych). Jest to jedyny warunek prowadzenia legalnych
prac poszukiwawczych, z wyjątkiem funkcjonariuszy wykonujących obowiązki
służbowe- np. saperzy podczas rozminowywania terenu12.
Większość osób dziwi się, że na tak „błahe sprawy” potrzebne jest pozwolenie, ale tak samo wygląda kwestia prowadzenia samochodu bez uprawnień,
prowadzenia praktyki lekarskiej bez uprawnień, łowienie ryb albo stawianie
altany na działce. Prawo polskie jasno normuje te kwestie i wymaga odpowiednich pozwoleń i kwalifikacji. Pojęcie badań wykopaliskowych nie sprowadza
się jedynie do „znalezienia fantu”. Każde badanie wykopaliskowe niszczy stanowisko archeologiczne i istotne jest czy jest to prowadzone w sposób celowy
i kontrolowany, czy też amatorsko, by tylko wyciągnąć z ziemi jakiś przedmiot. Podczas badań archeologicznych zdejmowane są kolejne warstwy ziemi
i w przypadku natrafienia np. na grot strzały, pobierany jest z poziomu leżącego na tej samej głębokości fragment materii organicznej takiej jak drewno lub
kość. Próbka organiczna jest następnie badana w laboratoriach metodą radiowęglową – rozpadu izotopu węgla C14, dzięki czemu można ustalić dokładny
wiek grotu strzały. Łączy się to oczywiście z obszerną dokumentacją i kosztami
poniesionymi na badania. W przypadku gdy po prostu wyciągamy przedmiot
z ziemi, tracimy cały kontekst znaleziska, a w przypadku, gdy jest to element
datujący13, tracimy możliwość wydatowania obiektu z którego on pochodzi.
Nie ma też możliwości określenia charakteru znaleziska np. czy jest to przedmiot użytku codziennego, czy też przedmiot kultowy bądź używany „od święta”, czy został zagubiony, porzucony, czy też złożony do ziemi intencjonalnie.
Przedmiot ten traci całą wartość historyczną, po takim wydobyciu nie można
wykorzystać go już w żadnych badaniach naukowych.
W przypadku gdy poszukiwacz nie posiada pozwolenia na prowadzenie poszukiwań z wykrywaczem metalu i zostanie zatrzymany przez policję
6
Europejska konwencja o ochronie dziedzictwa archeologicznego z dn. 16 stycznia 1992 r. (Dz. U. z dnia 9 października 1996 r.);
Definicja dziedzictwa archeologicznego określona jest w art. 1 ust. 3, w brzmieniu: „Dziedzictwo archeologiczne obejmuje struktury,
konstrukcje, zespoły budowlane, eksploatowane tereny, przedmioty, zabytki innego rodzaju, jak też ich otoczenie znajdujące się na ziemi lub pod wodą”; Międzynarodowe zasady ochrony i konserwacji dziedzictwa archeologicznego, red. Z. Kobyliński, Warszawa 1998.
7
Ustawa z dn. 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece na zabytkami, art 3 ust 4.
8
Ustawa z dn. 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece na zabytkami, art 3 ust 1, 4; Archiwum WKZ w Szczecinie, sygn.
6655/10, Pismo Departamentu Ochrony Zabytków MKiDN z dnia 28 września 2010 r.
9
[tłum z łac.] tam, gdzie ustawa nie rozróżnia, nie naszą jest rzeczą wprowadzać rozróżnienie.
10
Archiwum WKZ w Szczecinie, sygn. 6655/10, Pismo Departamentu Ochrony Zabytków MKiDN z dnia 28 września 2010 r.
11
Ustawa z dn. 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece na zabytkami, art. 3 ust 1.
– 14 –
12
Ustawa z dn. 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, art. 36.
13
Element datujący – przedmiot, przy którym bezsprzecznie można określić rok powstania, na podstawie inskrypcji z datą, lub
z której treści wynika wiek przedmiotu, lub na podstawie badań metoda radiowęglową z wykorzystaniem czasu rozpadu izotopu
węgla C14. Element ten wykorzystywany jest następnie jako punkt odniesienia w stosunku do innych odkrytych przedmiotów.
– 15 –
w trakcie kopania na polu jest to wykroczenie z art. 111 Ustawy o ochronie
i opiece nad zabytkami z 2003 roku, zagrożone karą aresztu, ograniczenia wolności albo grzywny. W przypadku jednak, gdy policjanci wyślą zapytanie do
urzędu i otrzymają odpowiedź zwrotną, że znajduje się tam stanowisko archeologiczne to sprawa zmienia się diametralnie, gdyż klasyfikacja czynu zmienia
się na przestępstwo zniszczenia zabytku – tj. stanowiska archeologicznego z art.
108 pkt. 2 Ustawy o ochronie i opiece nad zabytkami z 2003 roku, zagrożonego
karą grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do 2 lat14.
Ponadto przy prowadzeniu jakiejkolwiek eksploracji potrzebne jest pozwolenie właściciela terenu. Przykładowo, gdy nie ma zgody nadleśnictwa
a prowadzone są eksploracje w lesie, to sprawca dodatkowo odpowiada za wykroczenia art. 154, 155, 156, 157, 163 z Kodeksu Wykroczeń, zagrożone karą
grzywny lub karą nagany. Mało osób ma świadomość, że rozgarnianie ściółki
i niszczenie grzybni albo kopanie dołu w lesie jest karalne. Jeżeli nadleśnictwo wyda zgodę na takie prace, to wszystkie te czynności stają się legalne15.
Konieczność posiadania pozwolenia na prowadzenie poszukiwań za pomocą
sprzętu elektronicznego obejmuje obszar całego kraju a nie tylko w obszarach
i obiektach wpisanych do rejestru zabytków. Na podstawie Ustawy o ochronie
i opiece nad zabytkami z 2003 roku wszystkie przypadkowo znalezione lub
odkryte w trakcie badań zabytki archeologiczne są własnością Skarbu Państwa,
określa to w brzmieniu: art. 35 ust. 1 „Przedmioty będące zabytkami archeologicznymi odkrytymi, przypadkowo znalezionymi albo pozyskanymi w wyniku
badań archeologicznych, stanowią własność Skarbu Państwa”.
nia. Kościoły ze względu na swój publiczny charakter są miejscami ogólnodostępnymi, bez szczególnych systemów zabezpieczających. Przedmioty zabytkowe znajdujące się w ich wnętrzach znajdują się przez to zarówno w zasięgu
wiernych jak i ludzi pragnących je pozyskać w nielegalny sposób.
W służbach konserwatorskich głównym sposobem ochrony zabytku jest
wpis do rejestru zabytków, prowadzony w formie kart opisujących zabytek.
Najcenniejsze zabytki były wpisane już w latach 50-tych XX w. i większości tych kart i dokumentacji nie aktualizowano od tego czasu, gdyż przedmioty te nie zmieniły miejsca przechowywania. Biorąc pod uwagę wielkość odbitek fotograficznych w kartach (7 x 10 cm lub 9 x 13 cm)16, brak
negatywów i jakość dokumentacji fotograficznej przy ewentualnej kradzieży
obiektu bywa często niewystarczająca dla dalszych czynności śledczych. Sposób dokumentowania obiektów w kartach polegał na kontekstowym przedstawieniu obiektu w przestrzeni, przy użyciu standardowych i szerokokątnych
obiektywów, przez co ukazywano jego położenie ze stratą szczegółów i pewnych cech identyfikacyjnych17.
W większości przypadków z kościołów nie giną większe elementy takie jak
szafy ołtarzowe lub płyty nagrobne. Łupem złodziei padają zazwyczaj figury
świętych będące częściami składowymi ołtarzy, ambon lub pojedyncze figury
będące na ich wyposażeniu. Przedmioty te są stosunkowo łatwe w demontażu,
mają niewielkie wymiary i wagę. Wartość XIX-wiecznej figury w złym stanie
zachowania na polskich aukcjach wynosi około 2500 zł, cena figury średniowiecznej rozpoczyna się od 10 000 zł. Przedmioty te nie posiadają żadnych
numerów seryjnych, z dokumentacji konserwatorskiej nie ma możliwości wyciągnięcia cech identyfikacyjnych, a fakt że wszystkie figury nawiązywały do
tych samych wydarzeń i sposobu przedstawiania świętych stawia zabytki sakralne w grupie przedmiotów bardzo trudnych do identyfikacji. Nawet odzyskanie odnalezionego skradzionego zabytku na zagranicznych aukcjach bez
dobrej dokumentacji przedmiotu, stwierdzającej bezsprzecznie, że przedmiot
ten był w naszym posiadaniu może okazać się ze strony dowodowej niemożliwe
do zrealizowania18.
Największym systemem do gromadzenia danych o skradzionych zabytkach
Migracja zabytkowego wyposażenia kościołów
i znacznie rejestracji zabytków sakralnych
Zabytki sakralne na terenie naszego kraju mają szczególne znaczenie dla
kultury i dziedzictwa narodowego. Sztuka charakterystyczna dla danej epoki
jest jej odzwierciedleniem i historycznym świadectwem. Wyposażenie kościołów znajdujących się w obecnych granicach Polski, jest spuścizną po naszych
polskich przodkach oraz niemieckich mieszkańcach ziem pomorskich, lubuskich i śląskich. W wyniku wielu wojen oraz ewakuacji dzieł sztuki w 1945
roku, na tzw. ziemiach odzyskanych została jedynie część dawnego wyposaże14
Ustawa z dn. 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z dnia 17 września 2003 r.), art. 108, 111.
15
Kodeks wykroczeń z dn. 20 maja 1971 roku (Dz.U. Nr 12, poz. 114).
– 16 –
16
L. Kwiatkowska, M. Maksymiuk, M. Pielas, Instrukcja opracowywania kart ewidencyjnych zabytków ruchomych, Warszawa
2008, rozdział V, pkt. 1.1.1.
17
Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, art. 7, pkt. 1; Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia
14 maja 2004 r., § 10, ust. 1, 2.
18
Dyrektywa 93/7/EWG z dnia 15 marca 1993 roku w sprawie zwrotu dóbr kultury wyprowadzonych niezgodnie z prawem z terytorium państwa członkowskiego (Dz. Urz. WE L 74 z 27.03.1993).
– 17 –
oraz sprawdzeń jest baza Interpolu – Stolen Works of Art, która zawiera około
34 tys. wpisów o skradzionych przedmiotach19. Istnieje jeszcze kilka baz regionalnych w skali europejskiej takie jak włoska baza – Leonardo20 oraz katalog
zabytków skradzionych lub wywiezionych stworzony przez Ośrodek Ochrony
Zbiorów Publicznych w Warszawie. Wszystkie te bazy oparte są na systemie
klasyfikacji Object ID21. Warunkiem rejestracji w tych bazach jest prowadzenie
dokumentacji fotograficznej, w celu identyfikacji przedmiotu.
W związku z otwarciem granic w ramach rozszerzenia Strefy Schengen
i obawą o dziedzictwo kulturowe i obiekty zabytkowe województwa zachodniopomorskiego i kraju, podjęto działania mające na celu ich zabezpieczenie
przed kradzieżami oraz dewastacją. Działania prowadzono w ramach kompetencji Komendy Wojewódzkiej Policji w Szczecinie oraz urzędów współdziałających: Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Szczecinie i osobami odpowiedzialnymi za ochronę zabytków w diecezjach Szczecińsko-Kamieńskiej
i Koszalińsko-Kołobrzeskiej22.
„Biorąc pod uwagę skalę przedsięwzięcia celowe było wprowadzenie programu pilotażowego pod nazwą „Rejestracja obiektów zabytkowych na terenie miasta Szczecina”. Proces ten umożliwił ocenę wielkości przedsięwzięcia,
całościowo w skali województwa, na podstawie opracowania jednostkowego
powiatu – miasta Szczecina o dużej liczbie obiektów zabytkowych. Założono,
że w trakcie realizacji programu pilotażowego będzie możliwe wypracowanie
właściwych metod współpracy z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków
w Szczecinie. Wszystkie wnioski i spostrzeżenia wynikłe z programu pilotażowego można wprowadzić do planu obejmującego program o zasięgu wojewódzkim. Zadaniem zajął się nieetatowy zespół dw. z przestępstwami przeciwko zabytkom i dziedzictwu narodowemu23.
Program pilotażowy objął zabytkowe wyposażenie wszystkich szczeciń-
skich kościołów oraz zabytkowych pomników na Cmentarzu Centralnym,
trzeciego co do wielkości cmentarza w Europie wewnątrz miasta. Ideą było
stworzenie bardzo dokładnej dokumentacji fotograficznej na wypadek kradzieży. Dodatkowo zastosowano znakowanie mniejszych przedmiotów za pomocą
mikrohologramów z numerem seryjnym przypisanym do dekanatów, czyli jednostki organizacyjnej kościołów katolickich, obejmującej od kilku do kilkunastu parafii. Środki te stosowane są na co dzień do znakowania pojazdów, gdzie
hologram musi przetrwać trudne warunki, bardzo wysoką i niską temperaturę,
więc charakteryzuje się dużą trwałością i łatwością nanoszenia. Nowe mikrohologramy DNA Program24 mają średnicę 1 mm, więc gołym okiem są praktycznie niewidoczne, nawet dla osoby, która wie o oznakowaniu przedmiotu.
Według przyjętej zasady hologramy rozpylane były na podstawę lub prawy dolny róg przedmiotu (np. obraz lub szafa ołtarzowa). Wszystkie elementy składowe np. ołtarza – czyli wszystkie figury i obrazy zostały oznakowane tą metodą.
Fotografie wykonywane były cyfrowymi aparatami fotograficznymi –
lustrzankami o pełnoklatkowych matrycach 12 i 36 MP, interpolowanych do
25 MP. Poszczególny element z całości np. pojedyncza rzeźba z ołtarza sfotografowana została w całości a następnie w zbliżeniach twarz, środek oraz
podstawa. Dodatkowo wykonano zbliżenia wszystkich uszkodzeń mechanicznych przedmiotu i cech charakterystycznych np. pęknięcie drewna, uszkodzenia spowodowane przez owady, oraz wszystkie sygnatury i znaki od puncy25.
Zbliżenia elementów uzyskiwano nie poprzez kadrowanie ze zdjęcia ogólnego
w programie graficznym, lecz używając teleobiektywów o ogniskowej 300
i 400 mm. Dla zapewnienia najwyższej jakości oraz oddania kolorystyki stosowano wyłącznie przesłonę F8, gdzie obiektywy mają najlepsze właściwości optyczne oraz długie czasy naświetlania na jak najmniejszej czułości – najczęściej
stosowano ISO 200, bez używania lampy błyskowej.
Dzięki tej metodzie uzyskano komplet doskonałych fotografii w postaci cyfrowej, które w przypadku kradzieży można błyskawicznie rozesłać do
wszystkich jednostek policji pocztą elektroniczną oraz do ośrodków prowadzących katalogi skradzionych dzieł sztuki. Przy systemie katalogowania zdjęć
w komputerze przyjęto zasadę „od ogółu do szczegółu”. Najpierw znajduje się
katalog zabytków dla całego miasta, następnie dany kościół, następnie obiekt
całościowy np. ambona, która z kolei podzielona jest na mniejsze obiekty
19
HTTP://www.interpol.int/Public/ICPO/PressReleases/PR2009/PR200978.asp (dostęp: 2016.10.21); Baza danych „Stolen
Works of Art” jest jedyną na świecie, która zawiera informacje o blisko 34 000 skradzionych i poszukiwanych przez Interpol dóbr
sztuki i kultury. Jest to największa baza o skradzionych dziełach sztuki.
20
Włoska baza danych „Leonardo” o skradzionych dziełach sztuki obsługiwana jest przez Comando Carabinieri Tutela Patrimonio
Culturale z Rzymu.
21
Object ID jest standardem gromadzenia i zapisu danych dotyczących przedmiotów kultury materialnej, stworzonym w celu identyfikacji obiektów utraconych w wyniku przestępstwa, klęski żywiołowej czy zagubienia. Jest to ujednolicony według przyjętych
standardów, sposób opisu dzieła sztuki czy też przedmiotów o znacznej wartości estetycznej, historycznej czy materialnej. Object ID
został zainicjowany przez fundację Jean Paul Getty Trust w 1993 roku (standardy opisu obowiązują od 1997 r.), natomiast od 1999 r.
projektem zarządza organizacja charytatywna Council for the Prevention of Art Theft (CoPAT).
22
M. Łuczak, Projekt „Rejestracja zabytków oraz ochrona dziedzictwa kulturowego województwa zachodniopomorskiego”. Program
pilotażowy „Rejestracja obiektów zabytkowych na terenie miasta Szczecina”, KWP Szczecin 2008.
24
23
25
Decyzja Komendanta Wojewódzkiego Policji w Szczecinie nr 329/08 z dn. 20.11.2008 r. w spr. powołania nieetatowego zespołu
koordynującego działania dotyczące zagadnienia zwalczania przestępczości przeciwko zabytkom.
– 18 –
DNA Program – system znakowania polegający na naniesieniu cząstek mikrohologramów na znakowane przedmioty.
Punca – narzędzie, służące do wykonywania znaków na wyrobach złotniczych, cynie, mosiądzu, itd. oraz znaków probierczych,
określających próbę kruszcu.
– 19 –
np. figury czy też obrazy. Baza danych zgodnie z zatwierdzonym programem
znajduje się w dyspozycji Komendanta Wojewódzkiego Policji26.
W 2009 roku podjęto również rozmowy z Wydziałem Informatyki Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technicznego, gdzie opracowano system
identyfikacji twarzy oparty na analizie matematycznej. Program ten można
również wykorzystać w pracy policji dla stworzenia nowej uniwersalnej bazy
utraconych zabytków. Silnik programu omija niedoskonałości systemów opartych na Object ID i w znacznym stopniu eliminuje czynnik ludzki. Algorytmy analizują krzywe zawarte w fotografiach i porównują je z dużą dokładnością, biorąc pod uwagę proporcje a nie wymiary. W ten sposób częściowo
można wyeliminować pomyłki ludzi wykonujących pomiary przedmiotów, nie
jest zatem istotne czy błąd pomiaru wynosi kilka milimetrów czy centymetrów
i czy został zdjęty np. wymiar zewnętrzny, czy wewnętrzny ramy. System może
posiadać interfejs internetowy, który umożliwia każdemu funkcjonariuszowi
załadowanie zdjęcia będącego w zainteresowaniu przedmiotu i w ciągu kilku
sekund otrzymać odpowiedź czy przedmiot figuruje jako utracony. Tak znaczne uproszczenie interfejsu nie będzie wymagać znajomości terminologii z dziedziny historii sztuki i będzie dostępne dla wszystkich placówek policji, straży
granicznej czy instytucji celnych posiadających łącze internetowe.
Technika musi być wykorzystywana do naszych celów a jej jakość musi
być adekwatna do wartości rzeczy, które chronimy. Złodzieje dzieł sztuki cały
czas pracują nad nowymi sposobami kradzieży dzieł sztuki oraz opracowaniem nowych kanałów sprzedaży. Znają również system klasyfikacji stosowany
w naszych bazach danych. Ostatnio stosowana metoda na jego ominięcie to
tzw. zamiana płci. Metoda ta była opisywana przez Ernsta Schöllera na konferencji CEPOL27 w Rzymie w 2008 roku. Polega ona na nałożeniu na oryginalną średniowieczną rzeźbę mężczyzny, cienkiej maski z rysami żeńskimi.
Później na masce i reszcie figury ujednolicane są kolory, tak że rzeźba wygląda
jak po procesie renowacji. Szaty dla obu płci w okresie przedstawionym w Nowym Testamencie są prawie identyczne, więc rzeźba którą będziemy sprawdzać przy jakiejkolwiek kontroli będzie rzeźbą przedstawiającą kobietę. Jest
to jedno z pierwszych kryteriów wyszukiwania, więc na samym wstępie stosując metodę Object ID, jesteśmy skazani na negatywny wynik sprawdzenia.
Wiadomo również, że jakiekolwiek próbki do badań chemicznych są pobierane z podstawy rzeźby lub z miejsca, które będzie najmniej eksponowane, więc
wszystkie badania na autentyczność wykażą wynik pozytywny. Po przeprowadzonej „przeróbce” rzeźba będzie wciąż pokryta w 95% oryginalną średniowieczną polichromią28.
Powstaje jedynie pytanie czy podobny program powinien być realizowany
przez policję, czy też powinny go wykonać służby konserwatorskie? Biorąc pod
uwagę tylko kompetencje – to podobne działania bardziej leżą w kompetencji
służb konserwatorskich. Jednakże ich stan etatowy oraz możliwości techniczne są bardzo ograniczone. W kompetencjach policji leżą natomiast wszystkie
działania prewencyjne, w ramach których mogliśmy zrealizować ten program.
Wychodząc z założenia, że nie jesteśmy w stanie zabezpieczyć technicznie
wszystkich dzieł sztuki, uznaliśmy, że niezbędna jest baza danych przedmiotów, które mogłyby zostać utracone. Przede wszystkim musimy wiedzieć czego
policja ma szukać, w przeciwnym razie nawet po zatrzymaniu zabytku nie będziemy mogli go zidentyfikować lub bezsprzecznie udowodnić, że przedmiot
ten utracono z danego miejsca. Bez fotografii obrazujących indywidualne cechy
identyfikacyjne nasze działania będą bezcelowe.
Dużym problemem dotyczącym migracji i wprowadzania do obrotu handlowego zabytków sakralnych jest postawa Kościoła Katolickiego w Polsce. Kościół
w Polsce w XX w., a szczególnie w narzuconym Polakom po 1945 roku ustroju
socjalistycznym, traktowany był jako ostoja tradycji, kultury i moralności. Adekwatnie do tego milicja, traktowana była jako ramię zbrojne organów politycznych, pomimo wykonywania przez nią zadań związanych z odzyskiwaniem skradzionych zabytków i dzieł sztuki. Było to widać szczególnie na kanwie ruchów
solidarnościowych, gdy milicja tłumiła zamieszki strajkujących robotników, a do
tego prowadziła inwigilację kościoła i środowisk robotniczych. W komendach
wojewódzkich milicji funkcjonowały wydziały zajmujące się zbieraniem wiedzy i wywieraniem nacisku na środowiska kościelne. Po zmianie ustroju w 1989
roku i przekształceniu milicji w Policję Państwową, formacja ta realizuje ustawowe zadania, w tym związane z przeciwdziałaniem przestępczości przeciwko
zabytkom, jednak w mentalności ludzi i środowisk kościelnych wciąż pozostają
wzorce z poprzedniego systemu i działalności Milicji Obywatelskiej i Urzędów
Bezpieczeństwa. Natomiast w przypadku księży, prokuratorzy oraz służby konserwatorskie kierując się wyżej wymienionymi zaszłościami, nie dopatrują się
26
M. Łuczak, Projekt „Rejestracja zabytków oraz ochrona dziedzictwa kulturowego województwa zachodniopomorskiego”. Program
pilotażowy „Rejestracja obiektów zabytkowych na terenie miasta Szczecina”, KWP Szczecin 2008.
27
CEPOL – (Europejskie Kolegium Policyjne) Agencja Unii Europejskiej ustanowiona w 2005 r., jej zadaniem promowanie międzynarodowej współpracy na polu zwalczania różnych aspektów przestępczości.
– 20 –
28
E. Schöller, The current situation of forgeries in art market, Materiały z konferencji CEPOL, Rzym 2008.
– 21 –
w ich działaniach premedytacji w obrocie działami sztuki, celowego niszczenia zabytków oraz powszechnej migracji zabytkowego wyposażenia kościołów
na zasadzie uzupełniania braków paramentów w innych kościołach, prezentów
dla zwierzchników lub spełniania prywatnych pasji kolekcjonerskich, chociaż
w przypadku zabytków rejestrowych jest to czyn karalny.
Po wojnie część zabytkowych kościołów przekazano w użytkowanie parafiom, które na własność otrzymały budynki wraz z wyposażeniem dopiero
w latach 90-tych XX w. Parafiom przekazano kościoły wraz z zabytkowym
wyposażeniem, nie zwracając uwagi na ich nieaktualność liturgiczną, natomiast
Kościół którego nadrzędnym celem jest szerzenie wiary, często potraktował
to wyposażenie jako niewygodne do sprawowania liturgii i usunął je. Inaczej
sprawa wyglądałaby gdyby wyposażenie ruchome stanowiło trwały depozyt
państwowego muzeum, które udostępnia je w kościołach, tym samym nadzór
nad zabytkami miałaby instytucja powołana do opieki nad zabytkami. Jednakże
tego nie uczyniono.
Zabytki ruchome w kościołach w większości znajdują się w rejestrach
właściwego terytorialnie wojewódzkiego konserwatora zabytków. Rejestry te
obejmują zarówno przedmioty ekspozycyjne w dobrym stanie zachowania, jak
i przedmioty uszkodzone, ujęte w rejestrach ze względu na ich wartość historyczną. Reformy II Soboru Watykańskiego dotyczące sztuki sakralnej, oraz
jej kryteria: chrystocentryzm, zaakcentowanie zbawczego charakteru religii,
uwspółcześnienie jej, realizacja wspólnotowego charakteru liturgii, ekumenizm, pluralizm, piękno, godność, powaga, właściwe ujęcie, zrozumiałość, oryginalność, wysoki poziom artystyczny oraz wychowawczy charakter wypełniano w rozmaity sposób. Dokumenty, uzupełniające opracowaną przez II Sobór
Watykański (Vaticanum II) koncepcję sztuki kościelnej, podkreślały związaną
z chrystocentryzmem dominującą rolę ołtarza i zmieniły obowiązujący układ
wnętrza sakralnego przez odsunięcie ołtarzy od ścian, zmieniając ich położenie
na bliższe centrum świątyni29.
Zmiany wystroju kościołów realizowano w rozmaity sposób, najczęściej
tworząc ołtarz główny bliżej łuku tęczowego w formie stołu lub tombu. Dawny ołtarz ustawiony we wschodniej części prezbiterium był pozostawiany lub
rozbierany na czas remontu kościoła. Często jednak ze względu na swój stan
techniczny oraz zasadę, że w kościołach mają znajdować się jedynie przedmioty używane do liturgii, ołtarza nie montowano z powrotem. Ustawiano go
w nawach bocznych lub składowano na strychu, w wieży lub w pomieszczeniach zakrystii. Podobnie traktowano prospekty organowe, empory kolatorskie
oraz ławy fundatorów ustawiane przy ścianach lub na podwyższeniach.
W związku z realizacją przez policję programu rejestracji zabytków sakralnych w powiecie stargardzkim w 2013 roku wraz z pracownikami Starostwa
Powiatowego w Stargardzie oraz Komendy Powiatowej Państwowej Straży
Pożarnej, dokonano weryfikacji istniejących zabytków ruchomych z rejestrami
wojewódzkiego konserwatora zabytków w Szczecinie. Pismem z dn. 4 lutego 2014 roku Starostwo Powiatowe w Stargardzie Szczecińskim powiadomiło
o braku 22 zabytków ruchomych w kościołach. Zabytki te zweryfikowano dodatkowo z powstałym w 2010 roku Katalogiem Zabytków Powiatu Stargardzkiego, pod red. Marcina Majewskiego. Około 50% zaginionych przedmiotów
stanowiły lichtarze XVII i XVIII-wieczne, pozostałe zabytki to m.in.: dzwon
sygnałowy, gotyckie rzeźby, chrzcielnice: romańska i renesansowa, ambona oraz
złoty kielich z 1654 roku30.
Przyjmując, że zaginięcia zabytków dotyczą tylko jednego powiatu, można
przyjąć to jako wyznacznik stanu braków ewidencyjnych na całe województwo,
w którego skład wchodzi 18 powiatów i 3 miasta na prawach powiatu. Daje
to szacunkowo liczbę około 450 obiektów, zaginionych z terenu całego województwa. W skali kraju, przy liczbie 16 województw, może to dać zatrważającą
liczbę 7200 obiektów. Tezę tą potwierdza przeprowadzony w końcu 2014 roku
Program rejestracji zabytków sakralnych w powiecie polickim, gdzie w 23 kościołach ujawniono brak 27 zabytków ruchomych.
Stan strat zabytków ruchomych nie jest dokładnie znany i wynika on ze
sposobu organizacji pracy urzędu zajmującego się tym problemem. Na przykład
Zachodniopomorski Urząd Ochrony Zabytków liczy 22 osoby, a jego koszalińska delegatura 9 osób. W skład urzędu m.in. wchodzi sekretariat, księgowość,
finanse, informatyk oraz archiwum, redukując do połowy ilość pracowników
merytorycznych urzędu, biorących udział w ewentualnych inspekcjach zabytków. Szczeciński urząd dysponuje tylko jednym samochodem, który wykorzystywany jest do odbioru prac konserwatorskich w rejonie, poprzez oględziny
zabytków w terenie, na kontroli stanu zachowania obiektów skończywszy.
Wydział do spraw Inspekcji Zabytków Ruchomych liczy jedną osobą, którą
nieetatowo, okresowo wspomaga jeden z pracowników urzędu. Wydział ten
A. Buszko, Ewolucja myśli architektonicznej w sztuce sakralnej po reformach Soboru Watykańskiego II na przykładzie Krakowa,
Kraków 2006, rozprawa doktorska w zb. Biblioteki Politechniki Krakowskiej.
30
Pismo Starostwa Powiatowego w Stargardzie Szczecińskim z dn. 4 II 2014 r., Sygn. WP.4123.3.1.Oc1 w zb. WK KWP w Szczecinie;
Pismo KWP w Szczecinie do NIMOZ z dn. 5 II 2014 r., L.dz. KR-I-585/14; Katalog zabytków powiatu stargardzkiego, t. 1-2. red.
Marcin Majewski. Stargard: Muzeum w Stargardzie, 2010.
– 22 –
– 23 –
29
sprawuje nadzór nad kilkoma tysiącami zabytków ruchomych znajdujących się
na terenie województwa zachodniopomorskiego. Kierownik jednoosobowego
wydziału prowadzi rejestr zabytków ruchomych, wydaje decyzje o wpisie do rejestru, wykonuje aktualizacje dokumentacji, opiniuje plany i zakresy prac konserwatorskich, oraz dokonuje ich odbioru w terenie po zakończeniu konserwacji. Nie ma więc fizycznej możliwości by pracownik był w stanie skontrolować
nawet małą część tych zasobów. Wyjazdy terenowe zazwyczaj mają miejsce,
gdy zachodzą ku temu konkretne przesłanki – degradacja lub zniszczenie zabytku, o ile urząd posiądzie taką wiedzę. Podobna sytuacja dotyczy również
innych województw w Polsce.
ła na inny cel33. W przypadku terenów pocmentarnych, będących uprzednio
cmentarzem wyznaniowym (dotyczy m.in. wszystkich cmentarzy przykościelnych), wymaga opinii władzy właściwego kościoła lub związku wyznaniowego
co do sposobu oznaczenia i upamiętnienia tego terenu. W przypadku większości cmentarzy nieużytkowanych od 1945 roku znajdujących się na Pomorzu opinię teoretycznie powinna wydać gmina protestancka, czyli w przypadku
okolic Szczecina- Parafia Ewangelicko-Augsburska w Szczecinie34.
Ustawa dodatkowo obliguje, że użycie terenu cmentarnego na inny cel jest
dopuszczalne pod warunkiem zachowania pamiątek wartości historycznej, archeologicznej lub artystycznej, które muszą być przeniesione w odpowiednie
miejsce za zezwoleniem wojewódzkiego konserwatora zabytków. Najprostszym sposobem jest zbudowanie lapidarium35 na najbliższym cmentarzu z istniejących nagrobków, kutych krat i głazów pamiątkowych, przeniesionych tam
z likwidowanego cmentarza. Projekt lapidarium musi zatwierdzić wojewódzki
konserwator zabytków36. Ponadto w przypadku przeznaczenia terenu pocmentarnego na inny cel wymagana jest decyzja właściwego inspektora sanitarnego,
a szczątki powinny być pochowane na nowo w innym miejscu37.
Starostwo jednak często nie powiadamia w oficjalnej korespondencji nabywcę terenu, że jest to przekwalifikowany teren pocmentarny, gdyż ma świadomość, że na nabywcy terenu lub jego użytkowniku spoczywa obowiązek
przeniesienia szczątków zwłok na inny cmentarz38. Przed sprzedażą teren ten
zazwyczaj oznaczony był jako nieużytek w zasobach gminnych, o który gmina
nie musiała się troszczyć. Ma taki obowiązek jedynie w przypadku cmentarzy
komunalnych39.
Istotną rzeczą jest, że przepisy ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych nie odnoszą się do wykopaliskowych prac archeologicznych na grobach
Dewastacje przedwojennych cmentarzy
i miejsc pochówku
Coraz częstszym problemem pojawiającym się w sprawach prowadzonych
przez Policję zaczyna być profanacja zwłok i miejsca pochówku. Najczęściej
wiąże się to z aktami wandalizmu i zniszczeniem nagrobków, a także z nieprzerwaniem prac budowlanych przy natrafieniu na grób masowy, takie zdarzenia
zaistniały w 2011 roku w Pustkowie gm. Rewal i Marszewie gm. Goleniów31.
W kilku przypadkach sprawcy nie powiadamiając żadnych służb na własną
rękę usunęli ziemię z cmentarza ze szczątkami ludzkimi i resztkami trumien
a następnie wyrzucili w innym miejscu w pobliżu wsi. Miało to miejsce w 2010
roku w Gostyniu gm. Świerzno oraz w Wąwelnicy gm. Dobra w roku 2011.
W obydwu przypadkach właściciele terenów pocmentarnych tłumaczyli się,
że nie wiedzieli że był tam cmentarz32.
Teoretycznie osoba, która kupiła teren cmentarza od gminy powinna
otrzymać informację, że w studium zagospodarowania przestrzennego na tym
terenie znajduje się nieczynny cmentarz. Prawo zezwala by po 40 latach od
dnia ostatniego pochówku, teren zamkniętego cmentarza gmina przeznaczy31
M. Domaradzka, Kości rozrzucili przy drodze [w:] Kurier Szczeciński nr 12, z dn. 19 I 2011 r., s. 1,4; M. Jaszczyński, Rewal:ludzkie
kości porozrzucane przy drodze [w:] Głos Szczeciński nr 14, z dn. 19 I 2011 r., s. 4; G. Kaźmierczak, Rozrzucili kości z czasów wojny
[w:] Rzeczpospolita, nr 14, z dn. 19 I 2011, s. 8; A. Kraśnicki jr, Rewal: Zbudowali drogę na kościach żołnierzy Wermachtu [w:]
Gazeta Wyborcza nr 14, dod. Szczecin, z dn. 19 I 2011 r., s. 3.
32
Prokuratura Rejonowa w Kamieniu Pomorskim, akta DS. 1084/10; M. Domaradzka, Cmentarz na działce [w:] Kurier Szczeciński
nr 132, z dn. 9 VII 2010 r., s. 3; A. Grabarska, Ludzkie kości walają się pod nogami dzieci [w:] Głos Szczeciński nr 158, z dn. 9 VII
2010 r., s. 1; A. Kraśnicki jr, Ludzkie szczątki na wysypisku [w:] Gazeta Wyborcza nr 159, dod. Szczecin, z dn. 10 VII 2010 r., s. 1;
B. Lemańczyk, Czaszka z Gostynia [w:] Kurier Szczeciński nr 49, z dn. 11 III 2011 r., s. 2; A. Nalewajko, Przerywany sen wieczny
[w:] Gazeta Wyborcza nr 49, dod. Szczecin, z dn. 11 III 2011 r., s. 18-19, 4 A. Nalewajko, W imię sprawiedliwości [w:] Gazeta
Wyborcza nr 74, dod. Szczecin, z dn. 15 IV 2011 r., s. 1, 4.
– 24 –
33
Dz. U. z 200 r. nr 23, poz. 295; Ustawa z dn. 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych, art. 6 ust. 1.
34
35
Lapidarium (łac. lapidarius – kamienny) – miejsce przechowywania i prezentowania zgromadzonych okazów kamieni naturalnych
i kamiennych fragmentów elementów architektonicznych oraz pomników lub rzeźb pochodzących z zabytkowych budowli.
36
37
Dz. U. z 200 r. nr 23, poz. 295; Ustawa z dn. 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych, art. 15 ust. 1 pkt 3, art. 15
ust. 2. Nie wyklucza to założenia grobu masowego przy lapidarium, który pomieści cały zrzut kostny z likwidowanego cmentarza.
38
Dz.U. z dnia 18 maja 1964 r. z późn. zm. Ustawa z dn. 23 kwietnia 1964 r. Kodeks Cywilny; Z. Radwański, J. Panowicz-Lipska,
Zobowiązania – część szczegółowa, Warszawa 2001, s. 18-19, 23-26, 28, 54-58; W.J. Katner [w:] Prawo umów w obrocie gospodarczym pod. red. S. Włodyki, Warszawa 2001, s. 649, 653; Obowiązkiem sprzedającego jest przekazanie nabywcy wszelkich informacji na temat sprzedawanej nieruchomości. Również obowiązkiem pośrednika jest sprawdzenie i przekazanie klientowi wszelkich
niezbędnych informacji na temat oferowanej nieruchomości, które mogą mieć wpływ na podjecie przez niego decyzji o zakupie
nieruchomości.
39
Dz. U. z 200 r. nr 23, poz. 295; Ustawa z dn. 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych, art. 2 ust. 1, art. 6 ust. 7, art.
15 ust. 2.
– 25 –
Czaszka pozostawiona na terenie zniszczonego cmentarza przykościelnego w Gostyniu
(fot. M. Łuczak), 2010
Teren zniszczonego cmentarza przykościelnego w Gostyniu,
po usunięciu przez sprawcę warstwy ziemi z pochówkami oraz ruinami kościoła (fot. M. Łuczak), 2010
Cześć ludzkich kości, wydobytych z ziemi wywiezionej ze zniszczonego cmentarza przykościelnego w Gostyniu
(fot. A. Ossowski), 2010
– 26 –
– 27 –
i cmentarzyskach poza terenami cmentarzy, w związku z powyższym nie stosuje się jej również do masowych grobów wojennych i innych pochówków historycznych, o ile nie były cmentarzami40.
dzionych zabytkach do Policyjnej Sieci Transmisji Danych znacznie usprawniłoby sprawdzenia kontrolowanych zabytków w jednostkach terenowych.
Dużym problem w przypadku kradzieży zabytków jest „brak numerów seryjnych”. W praktyce wiemy, że świat motoryzacji, mechaniki i elektroniki jest
nimi nasycony, a w bazach danych po numerze małej części jesteśmy w stanie
dojść do całości urządzenia, ustalić jej czas i miejsce powstania oraz prześledzić
kolejne etapy sprzedaży. W przypadku zabytków niestety tak nie jest. Samo
ustalenie pochodzenia przedmiotu wymaga od policjantów i urzędów konserwatorskich olbrzymiej wiedzy, rozeznania i zaangażowania w sprawdzeniach
głównie źródeł ikonograficznych, o ile istnieją takowe. Stąd tak ważnym krokiem podejmowanym przez policję i administracje państwową jest znakowanie zabytków i tworzenie baz danych zabytków. Jest to niezbędne, żebyśmy
wiedzieli czego mamy szukać w przypadku kradzieży. Zarzut, że programy te
powinny być realizowane wyłącznie przez służby konserwatorskie jest nie do
końca trafny. Policja biorąc pod uwagę liczebność garnizonu i środki techniczne jest w stanie pomagać w przeprowadzeniu takiego programu. Urząd wojewódzkiego konserwatora zabytków z pakietem kilkunastu etatów na całe województwo po prostu nie jest w stanie go samodzielnie zrealizować.
Ważnym epizodem z dziedziny kradzieży dzieł sztuki była kradzież napisu „Arbeit macht frei” z niemieckiego obozu koncentracyjnego Auschwitz
w Oświęcimiu w 2009 roku. Dla większości ludzi jest faktem oczywistym, że
jest to symbol historii, śmierci oraz cierpienia więzionych tam ludzi. Ale powstało też wówczas pragmatyczne pytanie jak formalnie zdefiniować ten zabytek, jak wycenić ten symbol, nie jest to przecież rzecz, która jest dostępna
w obrocie handlowym. Ten sam problem powstaje przy wycenie skradzionych
i odzyskanych zabytków archeologicznych41.
Przestępstwa przeciwko zabytkom wg kanonów wymiaru sprawiedliwości
należą do działu czynów przeciwko mieniu. Ich podstawowym kryterium jest
właśnie wartość, na podstawie której różnicowany jest podział na przestępstwa
i wykroczenia, a w konsekwencji również wielkość wyroku i orzeczonej kary. Ujęta w Kodeksie Postępowania Karnego jako rodzaj wyceny „wartość historyczna”
jest marginalizowana przez wymiar sprawiedliwości ze względu na sklasyfikowanie zabytku jako mienie, gdzie głównym wyznacznikiem jest niemożliwa często
do ustalenia „wartość materialna”. W środowisku policyjnym liczono, że kradzież
Podsumowanie
Porównując dane statystyczne w Polsce nastąpił znaczny spadek kradzieży
dzieł sztuki w porównaniu do lat 90-tych XX w. i przełomu wieków. Włamania
do kościołów obecnie mają już bardziej charakter incydentalny i często dotyczą
aktów wandalizmu lub chęci zaboru pieniędzy zgromadzonych w skarbonach
kościelnych niż samych dzieł sztuki. Jednakże w sferze przestępstw przeciwko
zabytkom wciąż wykazujemy straty kilkunastu tysięcy obiektów. Dzięki systematycznej pracy policyjnych koordynatorów większość skradzionych wcześniej
dzieł sztuki została zarejestrowana w bazie utraconych zabytków. Działania
te podejmowane są również w stosunku do obiektów, które zaginęły wiele lat
temu. W 2013 roku podczas wizytacji w kościele w Karsiborzu, parafianie wspomnieli o kradzieży w latach 90-tych XX w. obrazu Ukrzyżowanie z XVIII w.
Kilka miesięcy zajęło odszukanie sprawy prowadzonej przez milicję i ustalenie,
że takie zdarzenie miało miejsce, oraz że obraz ten skradziono w 1983 roku, na
długo przed powstaniem baz danych o skradzionych zabytkach w Polsce. W lutym 2015 roku, udało się, po dwóch latach starań, odnaleźć fotografie skradzionego obrazu i zarejestrować go w bazie NIMOZ. Teoretycznie do tego czasu
przez 32 lata obraz ten mógł pozostawać w wolnym obrocie handlowym.
Policji brakuje między innymi powszechnej profesjonalnej bazy danych
o zabytkach i dziełach sztuki, zbudowanej na wzór włoskiej bazy Leonardo.
Dotychczas udostępniono jedynie koordynatorom wojewódzkim ds. zwalczania przestępczości przeciwko zabytkom bazę danych o utraconych zabytkach
prowadzoną przez Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zabytków
(NIMOZ). Wcześniej koordynatorzy poprzez Krajowy Zespół do Walki
z Przestępczością przeciwko Dziedzictwu Narodowemu Wydziału ds. Przestępczości Kryminalnej Biura Kryminalnego Komendy Głównej Policji mogli
dokonywać sprawdzeń w bazie Interpolu – Stolen Works of Art. Krajowy zespół został zlikwidowany w 2012 roku, obecnie funkcję tą pełni jedna osoba
jako koordynator Komendy Głównej Policji. Podłączenie baz danych o skra40
Dz. U. z 200 r. nr 23, poz. 295; Ustawa z dn. 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych, art. 19.
– 28 –
41
Odnaleziony symbol Zagłady, Gazeta Wyborcza, nr 299, z dn. 22 XII 2009 r., s. 1; D. Maciejasz, "Arbeit macht frei" dla Brytyjczyka?, Gazeta Wyborcza, nr 2, dod. Kraków, z dn. 4 I 2010 r., s. 5; Przedłużony areszt, Gazeta Wyborcza, nr 139, dod. Kraków,
z dn. 17 VI 2010 r., s. 3; J. Spirydowicz, Szwed skazany za kradzież napisu "Arbeit macht frei", Gazeta Wyborcza, nr 305, z dn.
31 XII 2010 r., s. 7.
– 29 –
omawianego napisu zmieni spojrzenie ludzi na materialny aspekt zabytków, co
poskutkuje zmianami prawnymi i doprecyzowaniem przepisów, ale jak dotychczas nie wyciągnięto żadnych wniosków. Realnym rozwiązaniem byłoby stworzenie nowej kategorii przestępstw w Kodeksie Karnym: Przestępstw przeciwko
zabytkom gdzie doprecyzowano by kwestię pojęć zabytku, przedmiotu zamachu
na zabytek lub dobro narodowe oraz zaostrzono sankcje karne42. Nowelizację taką
mogłaby wymusić dyrektywa unijna, która nakazałaby dostosowanie wymogów
prawa europejskiego poszczególnych państw w tym zakresie.
Wiele osób uważa, że definicje pojęć z Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 roku są niejasne i nie określają precyzyjnie przedmiotu ochrony i zamachu. Jesteśmy zwolennikiem wprowadzenia prostego
i klarownego prawa dotyczącego prowadzenia poszukiwań zabytków za pomocą sprzętu elektronicznego. Samo prowadzenie każdego rodzaju poszukiwań ze
sprzętem elektronicznym bez pozwolenia powinno być zakazane, lecz system
wydawania pozwoleń na nie powinien być prosty i szybki. Oszczędziło by to
czasu i nieudolnego tłumaczenia poszukiwaczy zabytków, że zatrzymano ich
w trakcie poszukiwań z wykrywaczem szóstego kompletu kluczy do samochodu, który zagubił spacerując po lesie z psem sąsiadki. Jednoczesne wprowadzenie reglamentacji własności znalezionych zabytków na określoną datę lub
wiek w latach i określenie wysokich kar za naruszenie tych zasad, zdefiniowałoby proste zasady funkcjonowania prawa i odpowiedzialności. Tak by prawo
był „ostre” lecz klarowne, gdyż w przypadku przestępstw przeciwko zabytkom
obiektem zamachu jest dziedzictwo i dobro narodowe a więc jest czyn o wysokim stopniu szkodliwości społecznej43.
Kolejnym niezrozumiałym novum, jest wprowadzenie nowelizacji i zliberalizowanie procedur wywozu zabytku z 2010 roku. Wprowadzenie jako kryterium
wartości zabytku, jest zaskakujące gdyż w handlu dziełami sztuki nie ma ustalonych granic cenowych i rachunek może opiewać na znacznie niższą cenę niż jest
faktyczna wartość zabytku. Prościej byłoby ustalić, że pozwolenia na wywóz zabytku wymagają przedmioty powstałe przed np. rokiem 1800. Poprzez praktykę
i znajomość aspektów handlu antykami można stwierdzić, że jest to najprostsze
do weryfikacji i nie zostawia tak wiele możliwości obejścia przepisów44.
Tak samo przedstawia się sytuacja z zabytkami archeologicznymi, które wg
art. 35 Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami są „teoretycznie”
wyłączone z obrotu handlowego, gdyż stanowią własność Skarbu Państwa. Ale
przy zabytkach archeologicznych liczy się pochodzenie zabytku – czyli wydobycie go z ziemi na terenie Polski a nie wiek przedmiotu, teoretycznie osoba
może zalegalizować np. miecz z brązu, albo miecz krzyżacki przedstawiając
rachunek z obcego państwa lub ujmując go w zrealizowanym testamencie po
zmarłej osobie, która według oświadczenia rodziny miała go „od zawsze w swojej kolekcji”. Brakuje tu klarownego zapisu, że wszystkie zabytki archeologiczne nie zarejestrowane jako część prywatnych kolekcji u konserwatora zabytków
z udokumentowanym pochodzeniem i starsze niż np. 1600 rok – są własnością
Skarbu Państwa i są wyłączone z obrotu handlowego.
Podobnie wygląda sprawa z wyłączeniem z obrotu handlowego zabytków
kościelnych i przedmiotów liturgicznych. Każdy ksiądz na postawione pytanie:
„czy zabytki kościelne są dopuszczone do obrotu handlowego?”, odpowie, że
nie, gdyż prawo kanoniczne wyklucza możliwość sprzedaży przedmiotów pochodzących z kościołów. Ale przepisy prawa kanonicznego nie precyzują tego
w sposób jednoznaczny i tak naprawdę w przyjmujemy w domyśle, że skoro
ksiądz nie miał prawa sprzedać ani darować elementu wyposażenia ruchomego kościoła to dany przedmiot musi pochodzić z przestępstwa. Jednak prawo
kanoniczne dotyczy wyłącznie księży i brakuje jasnego zapisu w prawie powszechnym np. w ustawie o zabytkach, że zabytkowe przedmioty liturgiczne
starsze niż 1900 rok, są własnością Skarbu Państwa i są wyłączone z obrotu
handlowego.
Gdyby w ustawach i rozporządzeniach wykonawczych jasno określić, które
przedmioty są wyłączone z obrotu handlowego, gdyż stanowią własność Skarbu Państwa a ich posiadanie przez osoby nieuprawnione jest zabronione, to
wymiar sprawiedliwości miałby znacznie uproszczone zadanie. Po zatrzymaniu
zabytku, na podstawie art. 230 § 3 KPK, który stwierdza, że rzeczy których
posiadanie jest zabronione, przekazuje się właściwemu urzędowi lub instytucji,
w tym wypadku Wojewódzkiemu Konserwatorowi Zabytków, który decyduje
o ich dalszym losie45.
Kolejnym problemem jest określenie w ustawie i doprecyzowanie zabytku
archeologicznego jakim jest np. stanowisko archeologiczne. Zabytki zazwyczaj
kojarzone są z przedmiotami i budynkami, natomiast nieoznaczony fragment
42
(Dz.U. z 1997 r. Nr 89, poz. 555) Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego.
43
(Dz. U. Nr 162, poz. 1568, z późn. zm.) Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami.
44
(Dz. U. z dnia 5 maja 2010 r.) Ustawa z dnia 18 marca 2010 r. o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz
o zmianie niektórych innych ustaw; (Dz. U. z dnia 29 kwietnia 2011 r.) Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego
z dnia 18 kwietnia 2011 r. w sprawie wywozu zabytków za granicę.
– 30 –
45
(Dz.U. z 1997 r. Nr 89, poz. 555) Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego, art. 230 § 3.
– 31 –
Odnalezione przez policjantów z KWP w Szczecinie epitafia z 1719 i 1720 r., zaginione z kościoła w Iwięcinie
(fot. M. Łuczak), 2013
Odnaleziona przez policjantów z KWP w Szczecinie figura św. Marka Ewangelisty z ok. 1689 r.,
zaginiona przed 2009 r. z kościoła w Krosinie (fot. M. Łuczak), 2014
– 32 –
– 33 –
terenu w lesie nie mieści się w granicach percepcji większości policjantów, prokuratorów i sędziów, co skutkuje bagatelizowaniem przestępstwa. Dodatkowo
jeżeli jakiekolwiek prace prowadzone przez osoby nieuprawnione na stanowisku archeologicznym są przestępstwem z art. 108 Ustawy o ochronie zabytków
i opiece nad zabytkami, to abstrakcją wydaje się ukaranie poszukiwacza, który
bez pozwolenia prowadzi poszukiwania ze sprzętem elektronicznym i sporadycznie robi wykopy na polu ornym. Tym bardziej, że przedkładając w sądzie
przedwojenne mapy z terenu Pomorza sprawcy są w stanie wykazać, że pomimo opisania stanowiska już w niemieckich dokumentach konserwatorskich, na
planach stanowisko wciąż zaznaczone jest jako ziemia orna. Jaką więc szkodę
wyrządza poszukiwacz w stosunku do udokumentowanych prac rolnych prowadzonych w takim miejscu od ponad 100 lat. Nasuwa się również pytanie
– czy przestępstwa wobec tego nie popełnia również rolnik, który co rocznie
niweluje stanowisko oraz dlaczego brak jest w tej sprawie jakiejkolwiek reakcji
właściwego miejscowo konserwatora zabytków?
Wprowadzenie do ustawy zapisów, umożliwiających przeprowadzanie
procedur windykacji obiektu zabytkowego pozwoli urzędowi konserwatora zabytków odebranie zabytku w przypadku degradacji i niszczenia obiektu.
Z ustawy musi jasno wynikać, że właściciel zabytku ma obowiązek bezwzględnego dbania o obiekt, bez względu na swoją sytuację finansową, psychiczną lub
rodzinną. Jeżeli nie jest w stanie wypełniać tego obowiązku, obowiązek musi
przejąć Państwo, ze względu na dobro które chroni. Konsekwencją degradacji
musi być realna możliwość odebrania zabytku i dalsze wprowadzenie ścieżki
prawnej umożliwiającej zlicytowanie obiektu i przekazanie zlicytowanej sumy
na niezbędne prace remontowe lub zabezpieczające.
Pozwalając sobie na subiektywną konkluzję, można stwierdzić, że
w obecnym stanie prawnym czynności konserwatora i policji nie dają właściwych możliwości ochrony zabytków. Właściciel, który doprowadził do ruiny XVIII-wieczny pałac rodu von Flemming w Dobropolu tłumacząc się, że
nie miał środków na remont pałacu, otrzymał grzywnę od Sądu Rejonowego
w Kamieniu Pomorskim w wysokości 50 euro46. Kuriozalnie przedstawiała się
również procedura odebrania pojoannickiego zamku w Swobnicy właścicielowi
z Holandii, który przez 20 lat nie zainwestował żadnych funduszy w zabezpieczenie zabytku, w wyniku czego główne skrzydło popadło w ruinę, a skrzydło
północne zawaliło się w 2008 roku i zostało rozebrane. Dopiero 9 listopada
2011 roku zamek został przejęty przez Gminę Banie. Czynności te wydłużały
się, gdyż zgodnie z ustawą wizyta konserwatora musi być poprzedzona zawiadomieniem właściciela obiektu o terminie wizyty z 14 dniowym wyprzedzeniem. Jednakże ustawodawca zupełnie nie przewidział, że czynności te mogą
nie leżeć w interesie właściciela obiektu, który celowo degraduje obiekt i celowo może nie odbierać korespondencji. W przypadku Dobropola i innych miejscowości należy brać pod uwagę, że przy zupełnej degradacji obiektu zostanie
on skreślony z rejestru zabytków, a właściciel pozyska teren o wielkości 5 ha,
położony w odległości 25 km od nadmorskiego kurortu Międzyzdroje. Należy
przy tym dodać, że obiekt został kupiony z 90% bonifikatą od Agencji Restrukturyzacji Rynku Rolnego, gdy właściciel nabywał zabytek. Nie poprzestając na wierze w dobre intencje właścicieli zagrożonych obiektów, należy stworzyć narzędzia prawne, które umożliwiają skuteczną ich ochronę przez urząd
konserwatora. Założenie w ocenie sądu, że kłopoty losowe właściciela zabytku
tłumaczą zniszczenie zabytku według mnie jest żenujące. Celem nadrzędnym
powinna być nie forma kary za niedopełnienie obowiązku, ale zapewnienie
bezpieczeństwa obiektowi dum mundus durat47.
Dużym atutem Polski są prowadzone przez wydziały prewencji komend
wojewódzkich policji programy rejestracji zabytków sakralnych. Z rozmów
przeprowadzonych z przedstawicielami innych państw europejskich wiemy,
że takie programy są realizowane jedynie w wąskim zakresie, lub nie są realizowane w ogóle. Zastosowanie technologii pozwala wykonać profesjonalna
dokumentację fotograficzną na wypadek kradzieży a także zweryfikować braki
w stanie zabytków.
W przyszłości w ramach dobrych praktyk należy wprowadzić system szkoleń dla policjantów we wszystkich jednostkach województw dotyczący przeciwdziałania przestępczości przeciwko zabytkom oraz przepisów prawa regulujących te działania. Ważnym przedsięwzięciem byłoby przeprowadzenie
szkolenia dla proboszczów z terenu każdego powiatu z udziałem diecezjalnego
konserwatora zabytków, pracownika urzędu ochrony zabytków, zajmującego się
rejestrem zabytków oraz ocenia wnioski proboszczów o dofinansowania oraz
47
Zniszczono w ten sposób dwory w Dobropolu, Piaskach (pow. kamieński), pałac w Karkowie (pow. stargardzki), pałac w Wierzbięcinie (pow. nowogardzki), zamek w Swobnicy (pow. chojeński).
F.M. Elżanowski, Komentarz do art. 110 [w:] P. Antoniak, M. Cherka, F.M. Elżanowski, K.A. Wąsowski, Ustawa o ochronie
i opiece nad zabytkami, Komentarz, Warszawa 2010, s. 358; Dwory i pałace województwa zachodniopomorskiego, red. M. Łuczak,
Szczecin 2011, s. 18-19, 86-89; T. Białecki, Niszczeje słowiańskie grodzisko, Panorama 7, z dn. 20 XII 2007 r.; M. Winconek, Swobnica na sprzedaż, Kurier Szczeciński, nr 55, z dn. 19 III 2009 r.; M. Kruszyńska, Chcą uratować zabytek, Kurier Szczeciński, nr 131,
z dn. 8 VII 2009 r.; R.K. Ciepliński, Zamek trafił do... skrzyń, Kurier Szczeciński, nr 174, z dn. 8 VIII 2011 r., s. 9; M. Winconek,
R.K. Ciepliński, Zamek pod folią, Kurier Szczeciński, nr 185, z dn. 23 IX 2011 r., s. 12; R. K. Ciepliński, Gmina czeka na zamek, Kurier Szczeciński, nr 208, z dn. 26 X 2011 r., s. 19; R.K. Ciepliński, Atrakcja w budowie, Kurier Szczeciński, nr 152, z dn. 7 VIII 2012 r.,
s. 12; R.K. Ciepliński, Gmina odbudowuje zamek, Kurier Szczeciński, nr 213, z dn. 2 XI 2012 r., s. 9; R.K. Ciepliński, Zacznie się
remont wieży, Kurier Szczeciński, nr 75, z dn. 17 IV 2013 r., s. 9.
– 34 –
– 35 –
46
Litografia Józefa Czajkowskiego „Cmentarz Ojców Reformatorów w Krakowie” z 1902 r.
z Muzeum Śląskiego w Katowicach – strata wojenna Polski, zabezpieczony przez policjantów z KWP w Szczecinie
w bunkrze w Szczecinie (for. M. Łuczak), 2011
Tablica epitafijna z 1658 r. z kościoła w Rybokartach, zaginiona po 1990 r.,
odnaleziona wraz z 3 innymi w Toruniu przez policjantów z KWP w Szczecinie (fot. M. Łuczak), 2015
– 36 –
– 37 –
osoby odpowiedzialnej za dotacje w gminie. Szkolenie w takiej formie, może
wyjaśnić zarówno przepisy prawa ochrony zabytków oraz pokazać możliwości
pozyskiwania środków na renowacje i wykonanie zabezpieczeń w obiektach
zabytkowych. Dodatkowo proboszczowie powinni otrzymać dokumentację
dot. zabytków na terenie swojej parafii, a także wykonać aktualne zdjęcia zabytków na wypadek kradzieży. Należy również wprowadzić osobny protokół
przekazania obiektów zabytkowych oprócz protokołu przekazania inwentarza, sporządzenia którego nakazuje kan. 1283 Kodeksu Prawa Kanonicznego
z 25 stycznia 1983 roku. Programy rejestracji zabytków należy wprowadzić
w życie we wszystkich powiatach województwa, by wykonać często brakujące
zdjęcia zabytków na wypadek kradzieży oraz ustalić braki w stanie zabytków.
Ich rejestracja w bazach danych jest niezbędna by śledzić pojawianie się poszukiwanych zabytków na rynku antykwarycznym lub w katalogach aukcyjnych.
Policja, przy podejrzeniu, że mogą one być utracone w wyniku przestępstwa,
na podstawie rejestracji może takie obiekty zatrzymać, wyjaśnić okoliczności
zaginięcia lub kradzieży a następnie przekazać właścicielowi. Ostatnim, lecz
istotnym, punktem realizacji programu było rozesłanie katalogu utraconych
zabytków sakralnych z konkretnego powiatu do wszystkich policjantów z tego
regionu, rozdanie publikacji proboszczom oraz służbom konserwatorskim
i pracownikom urzędów gmin, by usprawnić poszukiwania i wskazać zagrożenia
jakie mogą dotyczyć naszego wspólnego dziedzictwa, które chronimy48.
Podsumowując powyższe zagadnienia należy i tak stwierdzić znaczną
poprawę ochrony zabytków w Polsce. Po wprowadzeniu szeregu nowelizacji
w prawie i rozszerzeniu kompetencji urzędu konserwatora zabytków będzie
można prowadzić skuteczną ochronę zabytków. Dzięki rozbudowie polskiej
bazy danych o skradzionych zabytkach powoli zanika obrót skradzionymi dziełami sztuki w domach aukcyjnych, oraz poprzez internetowe portale aukcyjne.
Działająca w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego komórka śledzi systematycznie aukcje krajowe i zagraniczne w poszukiwaniu polskich strat
wojennych odzyskując po kilka eksponatów rocznie. Jest to znaczne osiągniecie
bowiem przedmioty utracone były już ok. 70 lat temu i bezsprzeczne udowodnienie ich własności nie należy do łatwych. Polska policja wykazuje rocznie
realizację kilkudziesięciu spraw dotyczących kradzieży zabytków archeologicznych, oraz kilkudziesięciu zabytków skradzionych lub utraconych w nieznanych okolicznościach na przestrzeni lat. W 2011 roku odzyskaliśmy po 67
latach litografię Józefa Czajkowskiego „Cmentarz o. Reformatorów w Krakowie” z 1903 roku. Litografia, wykazywana jako strata wojenna Polski, zaginęła
w 1945 roku z Muzeum Śląskiego, którą odnaleźliśmy w bunkrze w Szczecinie
w 2011 roku. W tym samym roku odzyskaliśmy misę chrzcielną z 1652 r. z kościoła w Sianowie. Misę skradziono podczas włamania do kościoła w Sianowie
w nocy 5/6 czerwca 1983 r. W styczniu 2015 roku, odzyskaliśmy z prywatnej
posesji dzwon z 1672, odlany przez Lorentza Kökeritza dla kościoła w Kołbaskowie. Dzwon był na liście poszukiwanych dóbr kultury sakralnej, czynności
wyjaśniły, że w latach 90-tych XX w. proboszcz sprezentował go koledze, nie
informując o tym zwierzchników oraz służb konserwatorskich. Pomimo ustania karalności czynu, dzwon wrócił do macierzystego kościoła.
48
M. Łuczak, Utracone zabytki sakralne powiatu polickiego, Szczecin 2014 r., s. 22-23.
– 38 –
Odzyskana przez policjantów z KWP w Szczecinie misa chrzcielna z 1652 r.,
skradziona w nocy z 5/6 czerwca 1982 r. z kościoła w Sianowie (fot. M. Łuczak), 2011
– 39 –
Karina Chabowska
Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego
Baza strat wojennych
Ministerstwa Kultury
i Dziedzictwa Narodowego
Dzwon z 1672 r. z kościoła w Kołbaskowie, zaginiony po 1990 r., odnaleziony w stodole pod Pyrzycami
(fot. M. Kaczmarek), 2015
Elektroniczna baza strat wojennych, jest jedynym ogólnopolskim rejestrem
dóbr kultury utraconych w wyniku II wojny światowej pochodzących z terytorium Polski, w jej granicach po 1945 r. Jej głównym celem jest gromadzenie zebranych, możliwie jak najpełniejszych informacji na temat zagrabionych
obiektów. Wszelkie dane zapisane w bazie stanowią podstawę dla prowadzonych przez Wydział ds. Strat Wojennych poszukiwań strat wojennych i podejmowania działań restytucyjnych.
Baza strat wojennych powstała na początku lat 90-tych XX wieku, kiedy
to powołano Pełnomocnika Rządu do Spraw Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego za Granicą i rozpoczęto gromadzenie dokumentacji dotyczącej utraconych dzieł sztuki. Informacje o stratach wojennych przysyłane były przez
muzea, regionalne ośrodki studiów i ochrony środowiska kulturowego, zgłaszane przez osoby prywatne. Nieoceniona była także praca pracowników, jak
i licznych współpracowników Biura Pełnomocnika Rządu do Spraw Polskiego
Dziedzictwa Kulturalnego za Granicą, którzy odszukiwali informacje o stratach w zbiorach archiwalnych zarówno polskich, jak i zagranicznych a przede
wszystkim w dokumentacji Biura Rewindykacji i Odszkodowań działającego
w latach 1945-1951 przy Ministerstwie Kultury i Sztuki.
Pomimo likwidacji stanowiska Pełnomocnika Rządu do Spraw Polskiego
– 40 –
– 41 –
Dziedzictwa Kulturalnego za Granicą i rozwiązania Biura w 2001 r., jego zadania przejął Minister Kultury. Od tego czasu rejestr utraconych dóbr kultury
prowadzony jest nieprzerwanie przez departament odpowiedzialny za kwestie
strat wojennych i restytucji (od 2013 r. Wydział ds. Strat Wojennych, obecnie w strukturze Departamentu Dziedzictwa Kulturowego Za Granicą i Strat
Wojennych).
Ogrom zgromadzonej dokumentacji wymógł stworzenie systemu komputerowego, pozwalającego na ujednolicenie i uporządkowanie napływających
danych, a także ułatwiającego odszukiwanie informacji. W wyniku konsultacji
z historykami sztuki i archiwistami ustalono podział na działy (m.in. malarstwo,
grafikę, rzeźbę, militaria, meble, złotnictwo czy zbiory archeologiczne) oraz
wzór karty rejestrowanego obiektu. Zawartość kart przypomina dokumentację
muzealną, gdzie oprócz podstawowych informacji dotyczących zabytku, ważne są wszelkie znaki/cechy identyfikujące konkretny obiekt – numery inwentarzowe, sygnatury, inskrypcje, a nawet charakterystyczne uszkodzenia. Karty
zawierają również dane dotyczące właścicieli i ich sukcesorów, losy obiektu do
chwili utraty, wskazówki dotyczące bibliografii, źródeł archiwalnych i ikonografii. Informacje są na bieżąco uzupełniane i weryfikowane.
Należy podkreślić, że część wpisów jest niepełna, tym niemniej każda nawet niepełna informacja o utraconym dziele jest ważna (np. taka, która potwierdza czy dany zabytek stanowi polską stratę wojenną). Każdy zarejestrowany nowy obiekt przybliża do stworzenia możliwie najdokładniejszego rejestru
utraconych przez Polskę ruchomych dóbr kultury.
Dostęp do pełnej bazy danych prowadzonej przez Wydział ds. Strat Wojennych jest ograniczony i wymaga zezwolenia administratora i utworzenia
konta o odpowiednim statusie. Dostęp przyznawany jest badaczom weryfikującym zawartość kart, tworzącym nowe rekordy, przedstawicielom organów
ścigania dokonującym sprawdzeń operacyjnych, muzeom porównującym listy
strat, instytucjom w celu uaktualnienia zapisanych obiektów. Jednak każda zainteresowana osoba, zarówno historyk sztuki, antykwariusz, jak i pasjonat może
zgłosić się do wydziału z pytaniem o sprawdzenie danego obiektu lub udzielenie informacji.
Należy zaznaczyć, że baza strat wojennych nie jest rejestrem w rozumieniu Kodeksu Postępowania Administracyjnego, a informacje w niej zawarte
gromadzone są w celach badawczych i informacyjnych. Baza nie stanowi także
pełnego spisu dóbr kultury utraconych w wyniku II wojny światowej, jest nadal otwartym zbiorem, o czym świadczy stały wzrost liczby zarejestrowanych
obiektów. Wciąż poszukiwane są informacje zarówno uzupełniające dla już istniejących rekordów w bazie, jak i o nieznanych dotąd startach wojennych.
Baza strat wojennych obecnie obejmuje 63 049 rekordów. Samych obiektów jest nieznacznie więcej, gdyż pod jednym numerem zapisywano niekiedy
zespoły zabytków, jak i grupy przedmiotów, niegdyś opatrzonych w zbiorach
wspólnym numerem inwentarzowym (np. zastawa stołowa). 14 750 rekordów
posiada przynajmniej jedno zdjęcie lub informacje dot. źródła pozyskania ikonografii do obiektu, a 5672 rekordów, opatrzonych zdjęciem, udostępnionych
jest w serwisie internetowym www.dzielautracone.gov.pl oraz jego anglojęzycznym odpowiedniku www.lootedart.gov.pl
Polskie straty wojenne zarejestrowane są w dwóch największych międzynarodowych bazach danych:
– Baza Interpolu Stolen Works of Art – 737 obiektów zrabowany w czasie
II wojny światowej lub skradzionych w okresie powojennym z terenu Polski
(m.in. obiekty, co do których jest podejrzenie, że mogą się pojawić na międzynarodowym rynku sztuki)
– Art Loss Register – 4782 obiekty z bazy MKiDN (w najbliższym czasie planowana jest rejestracja dalszych rekordów w bazie ALR).
Trwają również przygotowania do rejestracji polskich strat wojennych
w nowopowstałej bazie Artive. Działanie to pozwala rozszerzyć krąg odbiorców wizerunków polskich strat wojennych, zwiększając tym samym realne
szanse ich odnalezienia.
Coraz większa dostępność internetowych katalogów aukcyjnych, a także
digitalizacja zbiorów muzealnych wpływa pozytywnie na weryfikację pochodzenia dzieł sztuki. Ze względu na wielkość światowego rynku sztuki, jego
monitorowanie możliwe jest jedynie dzięki wykorzystaniu serwisów internetowych tj. np. artprice.com czy mutualart.com. Bezcenna jest również współpraca z muzealnikami, antykwariuszami, kolekcjonerami czy pasjonatami, którzy
informują o pojawiających się w sprzedaży obiektach. Wszystko to pozwala na
sprawdzanie coraz większej liczba obiektów, a w przypadku odnalezienia utraconego dzieła, podjęcie działań mających na celu odzyskanie zabytku.
Wszelkie informacje zapisane w bazie danych strat wojennych są niezwykle
pomocne w tworzeniu wniosków restytucyjnych, a sam fakt rejestracji obiektu
stanowi dowód w prowadzeniu działań na rzecz odzyskania zabytku. Każda
ze spraw restytucyjnych ma indywidualny charakter. Kierunek podejmowanych
działań określa analiza możliwości odzyskania obiektu na drodze prawnej. Poza
granicami Polski procedury restytucyjne prowadzone są w oparciu o prawo
– 42 –
– 43 –
międzynarodowe publiczne, ale zastosowanie mają również przepisy prawa
krajowego państwa, na terenie którego obiekt został odnaleziony. Czynnikiem
niejednokrotnie utrudniającym odzyskanie zabytku jest jego skomplikowana sytuacja prawna oraz niekorzystne prawodawstwo chroniące, w większości systemów prawych, nabywcę w dobrej wierze. Wiele dzieł sztuki od czasu
wojny wielokrotnie zmieniało właściciela, a kolejni nabywcy nie byli świadomi
jego pochodzenia. Wówczas konieczne stają się, trwające wiele miesięcy pertraktacje zmierzające do znalezienia kompromisowego rozwiązania zadowalającego obie strony.
Obecnie MKiDN posiada szerokie spektrum możliwości w zakresie
podejmowanych działań na rzecz odzyskiwania utraconych dóbr kultury.
W ostatnich latach nawiązano ścisłą współpracę z polską Policją i Prokuraturą
oraz zagranicznymi organami ścigania. Niejednokrotnie korzystano z pomocy
polskich placówek dyplomatycznych i konsularnych. W szczególnie trudnych
sprawach angażowane są profesjonalne kancelarie prawne.
W przypadku konieczności zawarcia ugody dotyczącej wypłaty rekompensaty dotychczasowemu posiadaczowi obiektu, Ministerstwo pozyskuje sponsorów, by koszty z tym związane nie pochodziły z pieniędzy publicznych.
dych warunkach. Fotografowane dzieło sztuki może znajdować się fizycznie
przed użytkownikiem, ale także w katalogu aukcyjnym lub na ekranie komputera. Aplikacja przygotowana została w polskiej i angielskiej wersji językowej
i dostępna jest dla systemów operacyjnych Android, iOS, Windows Phone,
BlackBerry.
ArtSherlock to autorski projekt Fundacji Communi Hereditate, realizowany we współpracy Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, sfinansowany przez Fundację Kronenberga przy Citi Handlowy.
Informacje dodatkowe:
Za polskie straty wojenne uznaje się obiekty utracone w wyniku II wojny
światowej z terenów Polski po 1945 r. Informacje na ich temat gromadzone są
w jedynej ogólnopolskiej bazie strat wojennych prowadzonej od początku lat
90 przez resort kultury.
Odnalezienie a odzyskanie – odnalezienie i identyfikacji obiektu wystawionego na aukcji czy znajdującego się w zbiorach publicznych lub w prywatnym posiadaniu tak w kraju, jak i za granicą nie jest jednoznaczne z odzyskaniem obiektu. Odzyskanie obiektu następuje w momencie zwrotu zabytku
prawowitemu właścicielowi.
Aplikacja ArtSherlock jest kolejnym krokiem na drodze no unowocześnienia i podniesienia skuteczności odszukiwania i identyfikacji dziel sztuki
utraconych przez Polskę w wyniku II wojny światowej. Dzięki aplikacji możliwe jest automatyczne rozpoznanie obiektu jedynie na podstawie fotografii
wykonanej za pomocą telefonu komórkowego. Innowacyjna aplikacja pozwala użytkownikom weryfikować obiekty w dowolnym miejscu i czasie. Można
wykorzystać do tego zarówno zdjęcia wykonane w danym momencie, jak i te
przechowywane w pamięci urządzenia. Z narzędzia można skorzystać w każ– 44 –
Ceremonia przekazania popiersia Diany autorstwa Jeana A. Houdona, rzeźby z Muzeum Łazienek Królewskich
w Warszawie,odzyskanej z Austrii w 2015 r. dzięki współpracy Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego,
Art Recovery Group i Ambasady RP w Wiedniu (fot. D. Matloch), 2015
– 45 –
Olgierd Jakubowski
Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów
Rezolucja Organizacji Narodów
Zjednoczonych wprowadzająca
„międzynarodowe wytyczne w sprawie
zapobiegania przestępczości oraz
promowania odpowiedzialności karnej
w dziedzinie nielegalnego handlu
dobrami kultury i innych pokrewnych
wykroczeń” – zarys zagadnienia
Wstęp
Popiersie Diany autorstwa Jeana A. Houdona z Muzeum Łazienek Królewskich w Warszawie;
rzeźba odzyskana z Austrii w 2015 r. dzięki współpracy Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego,
Art Recovery Group i Ambasady RP w Wiedniu (fot. D. Matloch), 2015
– 46 –
Międzynarodowy obrót dobrami kultury powoduje, iż nasilają się zjawiska
wpływające z jednej strony na wzrost skali przestępczości skierowanej przeciwko
dziedzictwu kulturowemu z drugiej na wykorzystywanie dóbr kultury do prania
pieniędzy oraz finansowania terroryzmu. Międzynarodowy rynek sztuki pozostaje
również w sferze zainteresowania zorganizowanych grup przestępczych. Handel
dziełami sztuki jawi się światu przestępczemu jako w miarę stabilna i długookre– 47 –
sowa forma zabezpieczeń nielegalnych dochodów.1 Eksperci szacują że nielegalny
handel dobrami kultury na świecie jest wart nawet 6 miliardów dolarów rocznie2. W literaturze podkreśla się, iż dobra kultury utracone w wyniku przestępstwa
często trafiają na legalny rynek antykwaryczny gdzie przedmiotom próbuje się
zmienić proweniencje mającą świadczyć o ich legalnym pochodzeniu3. Łatwość
w transportowaniu ułatwia wykorzystywanie tego typu dóbr w przestępczym procederze4. Transgraniczny charakter nielegalnego obrotu dobrami kultury powoduję
iż na metody zwalczania zjawiska należy patrzeć z perspektywy międzynarodowe
uwzględniając zarówno szkody dla dziedzictwa kulturowego jak i szerszy aspekt
zagrażania dla bezpieczeństwa publicznego. Niezwykle istotnym dokumentem
pomocnym w przeciwdziałaniu zagrożenia są przyjęte przez zgromadzenie ogólne
Organizacji Narodów Zjednoczonych w grudniu 2015 roku międzynarodowe wytyczne w sprawie zapobiegania przestępczości oraz promowania odpowiedzialności karnej w dziedzinie nielegalnego handlu dobrami kultury i innych pokrewnych
wykroczeń5 opracowane pod auspicjami Biura Narodów Zjednoczonych ds. Narkotyków i Przestępczości (United Nations Office on Drugs and Crime – UNODC) razem z ekspertami poszczególnych państw.6 W dokumencie zawarto 48 wytycznych mających na celu wskazanie państwom członkowskim ONZ sposobów
opracowania i wzmacniania ich polityki karnej, strategii i mechanizmów w dziedzinie ochrony przed nielegalnym handlem dobrami kultury.
Zjednoczonych ds. narkotyków i przestępczości UNODC (United Nations
Office on Drugs and Crime).7 Jest ono główną instytucją światową powołaną do walki z nielegalnym obrotem narkotykami (środków odurzających) oraz
przestępczością międzynarodową. Właśnie międzynarodowy i zorganizowany charakter przemytu dóbr kultury spowodował, że również ta organizacja
zajmuję się omawianym zagadnieniem pod auspicjami Komisji Zapobiegania
Przestępczości i Wymiaru Sprawiedliwości. W wyniku przyjętej przez Radę
Gospodarczą i Społeczną Rezolucji 2008/23 zatytułowanej Protection against
trafficking in a cultural property zorganizowano pierwsze spotkanie ekspertów, które odbyło się w Wiedniu w dniach 24-26 listopada 2009 r. Realizując
rekomendacje z tego spotkania w listopadzie 2011 r. opracowano zestaw wytycznych Guidelines on crime prevention and criminal justice responses with
respect to trafficking in cultural property. Drugie spotkania ekspertów miało
miejsce w dniach od 27 do 29 czerwca 2012 r. Poświęcone było dyskusji nad
wytycznymi oraz użytecznością modelowej konwencji Model treaty for the
prevention of crimes that infringe on the cultural heritage of peoples in the
form of immovable property.8 Na podstawie przyjętej przez Radę Gospodarczą
i Społeczną Rezolucji 2013/31 zatytułowanej Strengthening crime prevention
and criminal justice responses to protect cultural property, especially with regard to its trafficking, w dniach 15-17 stycznia 2014 r. odbyło się trzecie posiedzenie grupy ekspertów dotyczące m.in. zagadnień zwalczania przemytu dóbr
kultury które przyczyniło się w znacznym stopniu do opracowania wytycznych
A/RES/69/196.
Rola Biura Narodów Zjednoczonych
ds. narkotyków i przestępczości w zwalczaniu
nielegalnego obrotu dobrami kultury
W ramach Organizacji Narodów Zjednoczonych zwalczaniem niektórych
aspektów nielegalnego obrotu dobrami kultury zajmuję się Biuro Narodów
1
W. Pływaczewski, Nielegalne transakcje na rynku dzieł sztuki. Etiologia i fenomenologia zjawiska oraz możliwość przeciwdziałania, [w:]Prawna ochrona dziedzictwa kulturowego, Pod redakcją W. Szafrański, K. Zalesińska, Poznań 2009, s.230.
2
Zob. S. Ní Chonaill, .A Reding, L. Valeri ,Assessing the illegal trade in cultural property from a public policy perspective, Prepared
for the RAND Europe Board of Trustees, 2011, s. 9.
3
Zob. Edgar A.J.G. Tijhuis, The Trafficking Problem: A Criminological Perspective, w: Stefano Manacorda, Duncan Chappell
Crime in the Art and Antiquities World Illegal Trafficking in Cultural Property, s. 88.
4
Zob. F.M. De Sanctis, Money Laundering Through Art. A Crminal Justice Perspective, 2013, s 58.
5
Zob. International Guidelines for Crime Prevention and Criminal Justice Responses with Respect to Trafficking in Cultural
Property and Other Related Offences A/RES/69/196 http://www.un.org/en/ga/search/view_doc.asp?symbol=A/RES/69/196 [dostęp:20.11.2016]. Dalej, jako: Wytyczne A/RES/69/196
6
Zob. https://www.unodc.org/documents/organized-crime/trafficking_in_cultural/January_2014/UNODC_CCPCJ_EG.1_2014_
INF_1_REV.3.pdf [dostęp:20.11.2016].
– 48 –
Cel i konstrukcja wytycznych A/RES/69/196
Opracowane przez UNODC wytyczne mają w założeniu być źródłem
informacji, do których mogą odwoływać się władze poszczególnych krajów,
a także narzędziem budowania wydolności w dziedzinie zwalczania nielegalnego handlu dobrami kultury oraz pokrewnych wykroczeń. Omawiany Dokument
składa się z czterech rozdziałów z których pierwszy zawiera wytyczne odnośnie
strategii zapobiegania przestępczości. Wskazano w nim rozwiązania dotyczące
7
UNDOC stworzyło również bazę informacji o różnych formach zorganizowanej przestępczości „Sherlock”, w której zawarto
podkategorie spraw związanych z przemytem dóbr kultury w bazie na chwile obecną zamieszczono opisy 49 postepowań związanych z nielegalnym obrotem dobrami kultury 15 krajach https://www.unodc.org/cld/v3/sherloc/cldb/index.html?lng=en#crime-type [dostęp:20.11.2016].
8
https://www.unodc.org/unodc/en/organized-crime/trafficking-in-cultural-property-expert-group-2014.html [dostęp:20.11.2016].
– 49 –
m.in. monitorowania rynku sztuki, importu i eksportu dóbr kultury, ochrona stanowisk archeologicznych, a także roli oświaty i świadomość społecznej, a także
instytucji kultury i sektora prywatnego w kontekście zagadnienia. W rozdziale
drugim znajdują się wytyczne dotyczące polityki w zakresie odpowiedzialności
karnej. W tej części dokumentu wskazano zagadnienia dotyczące kryminalizacji
szkodliwych zachowań, przestrzegania i wdrażania umów międzynarodowych.
Ważną częścią tego rozdziału są zagadnienia dotyczące rekwizycji i konfiskaty
dóbr kultur oraz środków karnych. Istotnym zagadnieniem w jest również kwestia rejestru przestępstw o charakterze karno-administracyjnym oraz odpowiedzialności prawnej podmiotów zbiorowych. Rozdział trzeci dokumentu odnosi
się do współpracy międzynarodowej. Porusza zagadnienia związane z podstawami jurysdykcji, ekstradycją, rekwizycją i konfiskatą dóbr kultury, oraz współpracą organów ścigania i służb śledczych. Rozdział czwarty dokumentu zawiera
tylko jedną wytyczną jest ona jednak niezwykle ważna ponieważ odnosi się do
zakresu stosowania pozostałych wytycznych znajdujących się w dokumencie.
Wytyczne A/RES/69/196 dotyczące strategii
zapobiegania nielegalnego obrotu dobrami kultury9
W zakresie informowania i zbierania danych w dokumencie wskazuje się
iż państwa powinny:
• Rozważyć założenie i rozbudowywanie rejestrów lub baz danych dóbr
kultury, stosownie do okoliczności, w celu ich ochrony przed nielegalnym
handlem. Brak zapisu dobra kultury w takich rejestrach w żadnym razie
nie będzie wykluczał go z ochrony przed nielegalnym handlem i pokrewnymi wykroczeniami;
• Rozważyć – tam gdzie to możliwe – uznanie w swoim ustawodawstwie
krajowym, że dobra kultury są zarejestrowane w oficjalnym rejestrze państwa, które uchwaliło prawa dotyczące własności narodowej lub państwowej, pod warunkiem, że państwo będące właścicielem wystosowało odpowiednie, formalne oświadczenie o takiej treści;
• Rozważyć wprowadzenie lub udoskonalenie statystyki importu i eksportu
dóbr kultury;
• Rozważyć wprowadzenie lub udoskonalenie statystyki przestępstw admi9
Wytyczne A/RES/69/196 nr od 1 do 12.
– 50 –
•
•
•
•
•
nistracyjnych i kryminalnych przeciwko dobrom kultury, o ile jest to wykonalne w praktyce.
Rozważyć założenie lub poprawę narodowych baz danych, stosownie do
okoliczności, z informacjami na temat nielegalnego handlu dobrami kultury i pokrewnych wykroczeń, a także na temat dóbr kultury, które były
przedmiotem nielegalnego eksportu, importu, zostały skradzione, zagrabione, pozyskane z nielegalnych pochodzą z nielegalnych wykopalisk, zostały nielegalnie kupione lub sprzedane albo zaginęły
Rozważyć wprowadzenie mechanizmów umożliwiających zgłaszanie podejrzanych transakcji lub sprzedaży w Internecie;
Rozważyć wnoszenie wkładu do międzynarodowego zbioru danych na temat nielegalnego handlu dobrami kultury i pokrewnych wykroczeń przez
uzupełnianie Ankiety Narodów Zjednoczonych na temat trendów w przestępczości i operacji prowadzonych przez systemy walki z przestępczością
kryminalną, którą prowadzi Biuro Narodów Zjednoczonych ds. Narkotyków i Przestępczości i bazy danych na temat skradzionych dzieł sztuki
INTERPOL-u;
Rozważyć wnoszenie wkładu do bazy danych UNESCO zawierającej krajowe prawa i regulacje odnoszące się do dóbr kultury;
Rozważyć stosownie do okoliczności, ustanowienie narodowych władz
centralnych, bądź upoważnić do działania istniejące władze oraz/lub
uchwalić inne mechanizmy w celu koordynowania czynności związanych
z ochroną dóbr kultury przed nielegalnym handlem i pokrewnymi wykroczeniami.
W zakresie roli instytucji kultury i sektora prywatnego w dokumencie
wskazuje się iż państwa powinny:
• Rozważyć zachęcanie instytucji kultury i sektor prywatny do przyjęcia kodeksu postępowania i rozpowszechniać informacje na temat najlepszych
praktyk w odniesieniu do polityki nabywania dóbr kultury;
• Zachęcać instytucje kultury i sektor prywatny do zgłaszania organom ścigania przypadków, co do których zachodzą podejrzenia o nielegalny handel dobrami kultury;
• Rozważyć promowanie i wspieranie szkoleń na temat regulacji dotyczących dóbr kultury dla instytucji kultury i dla sektora prywatnego, powinno
to odbywać się we współpracy z odpowiednimi organizacjami międzynarodowymi i obejmować przepisy dotyczące nabywania dóbr kultury;
– 51 –
•
Zachęcać, stosownie do okoliczności, dostawców usług internetowych,
oraz osoby prowadzące aukcje w sieci, a także sprzedawców działających
w sieci do zapobiegania nielegalnemu handlowi dobrami kultury, w tym
do przyjęcia określonych kodeksów postępowania.
W zakresie monitorowania zjawiska nielegalnego obrotu dobrami kultury
w dokumencie wskazuje się, iż państwa powinny:
• Rozważyć, w zgodzie z odpowiednimi instrumentami międzynarodowymi, wprowadzenie i wdrożenie odpowiednich procedur kontroli eksportu
i importu, jak na przykład certyfikaty wymagane do eksportu i importu
dóbr kultury;
• Rozważyć opracowanie i wdrożenie sposobów monitorowania rynku dóbr
kultury, włączając w to Internet;
• Rozważyć tam gdzie to możliwe, opracowanie i wdrożenie programów
badawczych, oznaczania na mapach i nadzór stanowisk archeologicznych
w celu chronienia ich przed grabieżą, prowadzeniu ukrytych wykopalisk
i nielegalnym handlem.
W zakresie oświaty i świadomości społecznej w dokumencie wskazuje się,
• Rozważyć wspieranie kampanii promujących świadomość społeczną,
w tym za pośrednictwem mediów, aby szerzyć wśród ogółu społeczeństwa kulturę zatroskania nielegalnym handlem dziełami kultury w celu
chronienia dóbr kultury przed grabieżą i nielegalnym handlem dobrami
kultury.
Wytyczne A/RES/69/196 odnoszące się do polityki
w zakresie odpowiedzialności karnej dotyczącej
nielegalnego obrotu dobrami kultury10
W zakresie zagadnienia dotyczącego regulacji prawa międzynarodowego
• rozważyć przyjęcie ustawodawstwa, które kryminalizuje nielegalny handel
dobrami kultury i pokrewne wykroczenia, zgodnie z właściwymi, istnieją10
•
W zakresie zagadnienia dotyczącego wykroczeń kryminalnych i administracyjnych w dokumencie wskazuje się, iż państwa powinny:
• Rozważyć, kiedy to konieczne, zdefiniowanie pojęcia „dobra kultury”,
w tym ruchomości i nieruchomości, dla celów prawa karnego;
• Rozważyć wprowadzenie obowiązku, stosownie do okoliczności, aby zgłaszać podejrzenia przypadków nielegalnego handlu i pokrewnych wykroczeń przeciwko dobrom kultury i zgłaszać odkrycie stanowisk archeologicznych, znalezisk archeologicznych lub innych przedmiotów, które są
odpowiednio ciekawe z punktu widzenia kultury, a te państwa, które to
zrobiły, kryminalizować zaniechanie wypełnienia tych obowiązku;
• Rozważyć umożliwienie, w sposób nie będący w sprzeczności z ich fundamentalnymi zasadami prawa, założenia wiedzy sprawcy o tym, że przedmiot, który zgłoszono jako pochodzący z nielegalnego handlu, pochodził
z bezprawnego eksportu lub importu, kradzieży, grabieży, nielegalnych
wykopalisk lub nielegalnej sprzedaży, zakładając to na podstawie obiektywnych, opartych na faktach okoliczności, takich jak to, że dobro kultury
zostało jako takie zarejestrowane w publicznie dostępnej bazie danych.
Państwa powinny także rozważyć kryminalizację i uznanie za poważne
wykroczenia takich czynów, jak:
• Nielegalny handel dobrami kultury;
• Bezprawny eksport i bezprawny import dóbr kultury;
• Kradzież dóbr kultury12;
• Grabież stanowisk archeologicznych i obiektów dziedzictwa kulturowego
oraz prowadzenie nielegalnych wykopalisk;
• Konspiracja lub udział w grupie przestępczości zorganizowanej mające na
celu nielegalny handel dobrami kultury i pokrewne wykroczenia;
11
Eighth United Nations Congress on the Prevention of Crime and the Treatment of Offenders, Havana, 27 August–7 September
1990: report prepared by the Secretariat (United Nations publication, Sales No. E.91.IV.2), chap. I, sect. B.1, annex.
12
– 52 –
cymi instrumentami międzynarodowymi, zwłaszcza Konwencją Przeciwko Przestępczości Zorganizowanej, w odniesieniu do nielegalnego handlu
dobrami kultury i pokrewnymi wykroczeniami;11
rozważyć (we współpracy bilateralnej) wykorzystanie wzorcowego traktatu o zapobieganiu przestępstwom, które naruszają dziedzictwo kulturowe
narodów w formie ruchomości.
W przypadku, w który przedmiotem kradzieży ma być dobro kultury zwiększyć rangę wykroczenia.
– 53 –
•
Pranie brudnych pieniędzy z nielegalnego handlu dobrami kultury, zgodnie z artykułem 6 Konwencji Przeciwko Przestępczości Zorganizowanej;
W dokumencie podkreślono, iż państwa powinny także rozważyć wprowadzenie do swojego prawa karnego inne wykroczenia, na przykład uszkodzenie
lub niszczenie dóbr kultury, bądź nabywanie dóbr kultury pochodzących z nielegalnego handlu przy świadomym unikaniu wyjaśnienia ich statusu prawnego,
kiedy takie wykroczenia związane są z nielegalnym handlem dobrami kultury.
W zakresie zagadnienia dotyczącego sankcji karnych i administracyjnych
• Rozważyć nałożenie proporcjonalnych, skutecznych i odstraszających kar
za wymienione powyżej przestępstwa kryminalne;
• Rozważyć stosowanie zakazów i dyskwalifikacji oraz odwoływanie licencji
i tam gdzie to możliwe korzystać z nich jako z uzupełniających sankcji
karnych lub administracyjnych.
Państwa mogą również rozważyć przyjęcie kary pozbawienia wolności za
niektóre wybrane przestępstwa kryminalne, tak aby spełnić standardy wymagane zgodnie z artykułem 2 (b) Konwencji Przeciwko Przestępczości Zorganizowanej, gdzie jest mowa o „poważnych przestępstwach”.
W zakresie zagadnienia dotyczącego odpowiedzialności prawnej podmiotów zbiorowych w dokumencie wskazuje się, iż państwa powinny:
• Rozważyć wprowadzenie lub poszerzenie odpowiedzialności karnej (kryminalnej, administracyjnej lub cywilnej) korporacji i osób prawnych za
przestępstwa związane z nielegalnym obrotem dobrami kultury;
• Rozważyć wprowadzenie proporcjonalnych skutecznych i odstraszających
kar za przestępstwa popełnione przez podmioty zbiorowe związane z nielegalnym handlem dobrami kultury i pokrewnymi wykroczeniami, w tym
grzywien, zakazów i dyskwalifikacji, odwoływania licencji i przywilejów,
w tym ulg podatkowych i subsydiów rządowych − tam gdzie to możliwe.
•
•
•
nego handlu, a także dochodów z przestępczości związanej z nielegalnym
handlem dobrami kultury i zapewnić ich zwrot, restytucję i repatriację;
Rozważyć w sposób nie będący w sprzeczności z podstawowymi zasadami ich prawa, możliwość wymogu, aby osoba oskarżona o przestępstwo,
właściciel lub osoba aktualnie będąca w posiadaniu danego przedmiotu
(jeśli to ktoś inny) zademonstrowała legalne pochodzenie dóbr, które mają
podlegać przejęciu lub konfiskacie jako pochodzące z nielegalnego handlu
dobrami kultury lub w wyniku popełnienia pokrewnych wykroczeń;
Rozważyć wprowadzenie konfiskaty dochodów z popełnienia przestępstwa lub konfiskaty mienia równego wartością tym dochodom;
Rozważyć wykorzystanie skonfiskowanych dochodów na finansowanie
odzyskiwania dóbr i innych środków zapobiegawczych.
W zakresie zagadnienia dotyczącego prowadzenia śledztw w dokumencie
wskazuje się, iż państwa powinny:
• Rozważyć utworzenie specjalnych instytucji i jednostek organów ścigania,
jak również zapewnienie specjalistycznego szkolenia w dziedzinie nielegalnego handlu dobrami kultury i pokrewnych wykroczeń celnikom, pracownikom organów ścigania i prokuratorom;
• Rozważyć wzmocnienie koordynacji między instytucjami organów ścigania, zarówno na szczeblu krajowym jak i międzynarodowym, aby zwiększyć prawdopodobieństwo odkrycia i skutecznego śledzenia nielegalnego
handlu dobrami kultury i pokrewnych wykroczeń;
• Rozważyć, czy podczas śledzenia wyżej wymienionych przestępstw,
zwłaszcza w odniesieniu do przestępczości zorganizowanej, nie zezwolić
na odpowiednie wykorzystanie przez kompetentne władze kontrolowanych dostaw i innych technik śledczych, takich jak inwigilacja elektroniczna lub inne formy inwigilacji, prowadzenie tajnych operacji na terenie ich
państwa i zezwolenie na wykorzystanie uzyskanych w ten sposób materiałów jako dowodów w sądzie.
W zakresie zagadnienia dotyczącego przejęcie i konfiskata w dokumencie
wskazuje się, iż państwa powinny:
• Rozważyć wprowadzenie do prawa karnego śledztwa lub dochodzenia,
przeszukania, przejęcia i konfiskaty dóbr kultury pochodzących z nielegal– 54 –
– 55 –
Wytyczne A/RES/69/196 odnoszące się
do zagadnienia współpracy w ograniczeniu
nielegalnego obrotu dobrami kultury13
W zakresie zagadnienia dotyczącego jurysdykcji w dokumencie wskazuje
się, iż państwa powinny:
• Rozważyć ustanowienie swojej jurysdykcji w stosunku do wymienionych
powyżej przestępstw, kiedy są one popełnione na ich terytorium lub kiedy
popełnione są poza ich terytorium przez jednego z ich obywateli, i zrobić
to w sposób zgodny z zasadami suwerennej równości, integralności ich
terytorium i zasadami nie interweniowania w sprawy wewnętrzne innych
państw, jak zagwarantowano w Karcie Narodów Zjednoczonych i Konwencji przeciwko Przestępczości Zorganizowanej.
W zakresie zagadnienia dotyczącego współpracy prawnej w sprawach karnych w dokumencie wskazuje się, iż państwa powinny:
• Rozważyć świadczenie sobie nawzajem możliwe najszerszej pomocy
prawnej w śledzeniu, ściganiu, procedurach sądowych w sprawach związanych z wyżej wymienionymi przestępstwami, także po to, by podnieść
skuteczność i szybkość procedur;
• Wnosić wkład do Bazy Danych UNESCO narodowego ustawodawstwa
dotyczącego Dziedzictwa Kulturowego i innych pokrewnych baz danych
i systematycznie je aktualizować.
• Rozważyć zostanie stronami aktów prawa międzynarodowego, zwłaszcza Konwencji przeciwko Przestępczości Zorganizowanej i wykorzystać
je jako podstawę do współpracy międzynarodowej w sprawach kryminalnych związanych z nielegalnym handlem dobrami kultury i pokrewnymi
wykroczeniami.
W zakresie zagadnienia dotyczącego ekstradycji w dokumencie wskazuje się,
• Rozważyć uznanie przestępstw przeciw dobrom kultury (wskazanych
w wytycznych) za podlegające ekstradycji. W kontekście procedur ekstradycyjnych, państwa powinny także rozważyć przyjęcie i zastosowanie, tam
•
•
gdzie to możliwe, tymczasowych środków w celu zachowania dóbr kultury
związanych z domniemanym przestępstwem w celu restytucji;
Rozważyć poprawę skuteczności i szybkości ekstradycji za nielegalny handel dobrami kultury i pokrewne wykroczenia, w przypadkach, kiedy te
przestępstwa uważane są za podlegające ekstradycji;
Rozważyć, czy w przypadkach, kiedy następuje odmowa ekstradycji
w oparciu jedynie o narodowość, nie przedłożyć sprawy (jeśli państwo,
które dążyło do ekstradycji zwróci się o to) kompetentnym władzom, by
rozważyć wniesienie oskarżenia.
W zakresie zagadnienia dotyczącego międzynarodowej współpracy w celu
przejęcia i konfiskaty w dokumencie wskazuje się iż państwa powinny:
• Rozważyć współpracę podczas identyfikacji, odnajdywania, przejmowania
i konfiskaty dóbr kultury, które podlegały nielegalnemu handlowi, eksportowi lub importowi, kradzieży, grabieży, były pozyskane z nielegalnych
wykopalisk lub zaginęły;
• Rozważyć wprowadzenie mechanizmów, które umożliwiłyby wykorzystanie skonfiskowanych aktywów finansowych przez międzynarodowe lub
międzyrządowe instytucje zajmujące się walką z ponadnarodową przestępczością zorganizowaną, w tym nielegalnym handlem dobrami kultury
i pokrewnymi wykroczeniami.
W zakresie zagadnienia współpracy międzynarodowej władz organów ścigania i organów śledczych w dokumencie wskazuje się iż państwa powinny:
• Rozważyć poprawę wymiany informacji na temat nielegalnego handlu dobrami kultury i pokrewnymi wykroczeniami poprzez dzielenie się rejestrami dóbr kultury i baz danych na temat przedmiotów, które padły ofiarą
nielegalnego handlu, eksportu, importu, kradzieży, grabieży, zostały pozyskane z nielegalnych wykopalisk lub zaginęły;14
• Rozważyć, by stosownie do okoliczności, w ramach międzynarodowej
współpracy sądowniczej poprawić wymianę informacji odnośnie wyroków
skazujących, które już zapadły, a także aktualnie prowadzonych dochodzeń
w sprawach o nielegalny handel dobrami kultury i pokrewne wykroczenia;
• Rozważyć doprowadzenie do końca dwustronnych i wielostronnych
umów i uzgodnień w celu powołania wspólnych zespołów śledczych, by
14
13
Rekomendowane jest także wprowadzenie połączeń między takimi bazami danych i rejestrami, oraz wnoszenie wkładu do międzynarodowych baz i rejestrów.
– 56 –
– 57 –
•
•
przeciwdziałać nielegalnemu handlowi dobrami kultury i pokrewnym wykroczeniom;
Rozważyć wzajemną pomoc w planowaniu i wdrażaniu specjalistycznych
programów szkoleniowych dla personelu organów ścigania;
Rozważyć poprawę lub ustanowienie uprzywilejowanych kanałów komunikowania się między ich agencjami organów ścigania.
W zakresie zagadnień dotyczących zwrotu restytucji lub repatriacji w dokumencie wskazuje się iż państwa powinny:
• Rozważyć, w celu poprawy współpracy międzynarodowej w sprawach kryminalnych, podjęcie odpowiednich środków, aby odzyskać przedmioty,
które padły ofiarą nielegalnego handlu, eksportu, importu, kradzieży, grabieży, zostały pozyskane z nielegalnych wykopalisk lub zaginęły, w celu ich
zwrotu, restytucji lub repatriacji;
• Rozważyć proceduralne rozpatrzenie, stosownie do okoliczności, aktów
prawnych dotyczących własności państwowej, które obowiązują w państwie – właścicielu, aby ułatwić zwrot, restytucję lub repatriację publicznych dóbr kultury.
Marcin Sabaciński
Narodowy Instytut Dziedzictwa
Zagrożenia kryminalne
dla dziedzictwa archeologicznego
– zarys problemu
T. Michalak, Zwalczanie Współczesnych Zagrożeń Międzynarodowej Wymianie Towarowej Wybrane Metody, [w:] Otwarcie
Granic Rynku a Perspektywa Być i Mieć Człowieka oraz Narodu, Pod redakcją A.Kuś, P. Witkowski, Lublin 2006, s. 57.
Zagadnienie przestępczości przeciwko zabytkom archeologicznym jest tematem wymagającym podstawowej wiedzy o regułach ochrony dziedzictwa.
Zjawisko plądrowania stanowisk archeologicznych, nielegalnych poszukiwań
i wykopalisk oraz rabowania i paserstwa pamiątek przeszłości niezmienne
utrzymuje się pośród najbardziej palących problemów służb ochrony zabytków
i wyzwań dla służb mundurowych. Zebranie w jednym miejscu podstawowych
informacji o tym zagadnieniu nie jest pomysłem nowym, ale zmiany przepisów,
które miały miejsce ostatnimi czasy powodują, że trudno jest natrafić na test
w pełni aktualny. Na szczęście jak dotąd aktualizacje przepisów nie mają charakteru rewolucji, a raczej drobnych korekt i uzupełnień, więc podstawowe zasady i schematy działania pozostają niezmienne.
Żeby mówić o przestępczości przeciwko zabytkom archeologicznym, należy najpierw określić czym jest dziedzictwo archeologiczne i bliżej opisać reguły
prawne oraz doktrynalne, które nim rządzą.
Archeologia jest nauką, która zajmuje się odtwarzaniem przeszłości
człowieka. Od historii różni się metodą dochodzenia do wniosków, a przede
wszystkim materiałem, który bada. Historyk korzysta w swojej pracy ze źródeł pisanych, archeolog zaś, z wszelkich materialnych śladów aktywności ludzkiej, przede wszystkim tych pozostawionych pod powierzchnią ziemi wody,
– 58 –
– 59 –
Zakończenie
Wzrost dynamiki procesów globalizacyjnych i integracyjnych wymaga nowego spojrzenia na zagrożenia w międzynarodowym obrocie towarowym.15
W zakresie obrotu dobrami kultury takim nowym spojrzeniem jest dokument
międzynarodowych wytycznych w sprawie zapobiegania przestępczości oraz
promowania odpowiedzialności karnej w dziedzinie nielegalnego handlu dobrami kultury i innych pokrewnych wykroczeń. Wytyczne w sposób komplementarny przedstawiają rozwiązania umożliwiające w skuteczniejszy sposób
chronić dziedzictwo kultury oraz ograniczyć patologie funkcjonujące na międzynarodowym rynku sztuki.
15
lub bezpośrednio na powierzchni ziemi. Dla archeologa źródła pisane jedynie uzupełniają dane pozyskane innymi metodami, a podstawą wnioskowania
są badania terenowe. W potocznym rozumieniu archeologii, badacze zajmują
się poszukiwaniem starych przedmiotów, które należy odkopać. Jest to bardzo
szkodliwe uproszczenie, które bardzo mocno tkwi w świadomości społecznej
i żyje własnym życiem powielane szeroko przez kino i literaturę popularną.
W rzeczywistości archeologiczne badania wykopaliskowe polegają na dokładnym rozpoznaniu i zadokumentowaniu ułożenia, struktury i wzajemnych relacji wszystkich warstw ziemnych na stanowisku archeologicznym. To nawarstwienia glebowe są właściwym reliktem obrazującym aktywność człowieka
w danym miejscu. Powstają na skutek budowania przez ludzi rozmaitych konstrukcji, obiektów użytkowych i w ogóle czynnej obecności ludzkiej w obrębie
badanej osady, cmentarzyska, miejscu kultu, obiektu przemysłowego, gospodarczego lub handlowego. Artefakty stanowią jedynie element układanki, wcale
nie pierwszoplanowy. Jedynie analiza warstw ziemnych pozwala na zdobycie
tych wszystkich informacji o przeszłości, które spodziewamy się poznać dzięki
archeologii. Badania wykopaliskowe i proces wnioskowania archeologicznego
można porównać do pracy techników kryminalistycznych na miejscu przestępstwa. Każdy szczegół należy zadokumentować, ponieważ tylko niezaburzony
układ warstw ziemnych i reliktów z nimi powiązanych pozwala na wyciągnięcie
prawidłowych wniosków na temat przeszłości i jako taki stanowi oryginalny
zabytek, który budzi emocje i refleksje.
Specyfika dziedzictwa archeologicznego została zauważona przez ustawodawcę, który nawarstwienia ziemne uczynił częścią prawnej definicji nieruchomego zabytku archeologicznego1. Analiza pozostałych przepisów Ustawy
z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, które
odnoszą się bezpośrednio do archeologii potwierdza, że podstawową zasadą
ochrony tego typu zabytków jest nienaruszalność stanowisk archeologicznych
jako zamkniętej całości. Służy temu przepis art 35, który daje wyłączną własność ruchomych zabytków archeologicznych Skarbowi Państwa, bez względu
na sposób i miejsce ich znalezienia2. Jednocześnie, każdy kto planuje inwestycję
na obszarze, na którym znajdują się stanowiska archeologiczne, jest zobowiązany sfinansować wyprzedzające badania archeologiczne3. Jeśli zaś w trakcie
realizacji robót budowlanych lub ziemnych zostanie odkryty przedmiot mogący być zabytkiem, inwestycja musi zostać wstrzymana do czasu podjęcia przez
wojewódzkiego konserwatora zabytków decyzji o przeprowadzeniu badań archeologicznych bądź kontynuowaniu prac bez badań4.
W przypadku naruszenia tych zasad przewidziano odpowiedzialność karną. Podstawowe przepisy karne zostaną omówione w dalszej partii tekstu.
Zagrożenia dla dziedzictwa archeologicznego można podsumować jednym
zdaniem. Są to te wszystkie działania człowieka5, które prowadzą do uszkodzeń
nawarstwień ziemnych stanowisk archeologicznych, bądź wyjałowienia miejsc
o znaczeniu historycznym z zabytków ruchomych tkwiących pierwotnie ziemi lub pod wodą. W praktyce są to dwie główne kategorie działań, czyli niekontrolowane prace ziemne w trakcie inwestycji oraz rabunkowe wykopaliska
z wykorzystaniem wykrywaczy metali6.
Działania zmierzające do zapobiegania, a następnie zwalczania przestęp-
1
Art 3 ust 4: zabytek archeologiczny – zabytek nieruchomy, będący powierzchniową, podziemną lub podwodną pozostałością
egzystencji i działalności człowieka, złożoną z nawarstwień kulturowych i znajdujących się w nich wytworów bądź ich śladów albo
zabytek ruchomy, będący tym wytworem;
Podstawowa definicja zabytku nie wprowadza cezury czasowej, i uzależniona jest od jednej z trzech wartości, historycznej,
artystycznej lub naukowej, która musi być na tyle wysoka, żeby zachowanie obiektu leżało w interesie społecznym. Warunkiem
koniecznym jest, żeby zabytek był związany działnością człowieka i był świadectwem minionego zdarzenia lub epoki. Sam przepis
brzmi:
Art 3 ust 1zabytek – nieruchomość lub rzecz ruchomą, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego
działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu
na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową;
– 60 –
2
Oczywiście dotyczy to znalezisk z terenu Polski, a nie przedmiotów importowanych. Pełen przepis brzmi:
Art. 35. 1. Przedmioty będące zabytkami archeologicznymi odkrytymi, przypadkowo znalezionymi albo pozyskanymi w wyniku
badań archeologicznych, stanowią własność Skarbu Państwa.
2. Własność Skarbu Państwa stanowią również przedmioty będące zabytkami archeologicznymi, pozyskane w wyniku poszukiwań,
o których mowa w art. 36 ust. 1 pkt 12. /art 36 ust.1 pkt 12 dotyczy poszukiwania zabytków przy pomocy urządzeń elektronicznych,
technicznych i sprzętu do nurkowania/.
3
Art. 31. 1. (utracił moc)
1a. Osoba fizyczna lub jednostka organizacyjna, która zamierza realizować:
1) roboty budowlane przy zabytku nieruchomym wpisanym do rejestru lub objętym ochroną konserwatorską na podstawie ustaleń
miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego lub znajdującym się w ewidencji wojewódzkiego konserwatora zabytków albo
2) roboty ziemne lub dokonać zmiany charakteru dotychczasowej działalności na terenie, na którym znajdują się zabytki archeologiczne, co doprowadzić może do przekształcenia lub zniszczenia zabytku archeologicznego jest obowiązana, z zastrzeżeniem art.
82a ust. 1, pokryć koszty badań archeologicznych oraz ich dokumentacji, jeżeli przeprowadzenie tych badań jest niezbędne w celu
ochrony tych zabytków.
4
Art. 32. 1. Kto, w trakcie prowadzenia robót budowlanych lub ziemnych, odkrył przedmiot, co do którego istnieje przypuszczenie,
iż jest on zabytkiem, jest obowiązany:
1) wstrzymać wszelkie roboty mogące uszkodzić lub zniszczyć odkryty przedmiot;
2) zabezpieczyć, przy użyciu dostępnych środków, ten przedmiot i miejsce jego odkrycia;
3) niezwłocznie zawiadomić o tym właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków, a jeśli nie jest to możliwe, właściwego
wójta (burmistrza, prezydenta miasta).
Naruszenie tego przepisu to wykroczenie opisane w art 115 ustawy.
5
Zagrożenia dla stanowisk archeologicznych mogą mieć również charakter sił natury, jak np. podmywanie brzegów przez rzeki, ale
w porównaniu z zagrożeniami generowanymi przez człowieka ich znaczenie jest marginalne.
6
Znaczącym zagrożeniem dla stanowisk archeologicznych jest głęboka orka. Jak dotąd nie znaleziono właściwego rozwiązania tego
problemu. Przepisy prawne i doktryna konserwatorska są jednoznaczne, jednak poza odosobnionymi przypadkami umyślnego niszczenia obiektów wpisanych do rejestru zabytków, czyli tych najcenniejszych, nie egzekwuje się ich. Wydaje się, że skala nieszczących
prac rolniczych na stanowiskach archeologicznych jest zbyt dużą, by można ją było powstrzymać przy użyciu przepisów karnych,
a rozwiązania na podobieństwo inwestycji budowlanych obowiązkowo poprzedzanych wykopaliskami nie zostały przewidziane
przez ustawodawcę. W tym względzie sytuacje jest patowa, bez gruntownej zmiany przepisów i systemu rekompensat bądź wykupu
gruntów nie można skutecznie chronić stanowisk archeologicznych zagrożonych głęboką orką. Bez wątpienia ściganie wszystkich
sprawców zniszczeń na podstawie przepisów karnych byłoby bardzo problematyczne.
– 61 –
czości związanej z dziedzictwem archeologicznym muszą opierać się na wiedzy dotyczącej zabytków i na znajomości przepisów, które opisują zagadnienie. Pierwszym istotnym przepisem jest art. 189 Kodeksu Cywilnego, który
przyznaje Skarbowi Państwa własność wszystkich zabytków i materiałów archiwalnych znalezionych w takich okolicznościach, że poszukiwanie właściciela byłoby oczywiście bezcelowe7. Łącznie z przepisem art. 35 Ustawy z dnia
23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, powtarzającym tą zasadę dla zabytków archeologicznych tworzą regułę, która nie pozwala
znalazcy na posiadanie żadnych zabytków pochodzących z odkryć i znalezisk8.
W przypadku jej naruszenia dochodzi do popełnienia przestępstwa przywłaszczenia. Jeżeli zaś, przy pozyskiwaniu zabytku rozkopane zostało stanowisko
archeologiczne, dochodzi przestępstwo zniszczenia lub uszkodzenia zabytku,
co jest penalizowane na podstawie art 108 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, nawet jeżeli czyn popełniono nieumyślnie9. Już samo poszukiwanie zabytków przy pomocy wykrywaczy metali bądź innych urządzeń
mechanicznych, technicznych i sprzętu do nurkowania bez pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków jest wykroczeniem opisanym w art. 111
ustawy o ochronie zabytków10.
Ustalając, czy uszkodzony został nieruchomy zabytek archeologiczny należy w pierwszej kolejności sprawdzić, czy lokalizacja inwestycji bądź miejsce nielegalnych poszukiwań oznaczone jest jako stanowisko archeologiczne
w Wojewódzkiej bądź Krajowej Ewidencji Zabytków Archeologicznych. Ewi-
dencję tą zwaną potocznie Archeologicznym Zdjęciem Polski (w skrócie AZP)
można sprawdzić w archiwach wojewódzkich urzędów ochrony zabytków, bądź
w Narodowym Instytucie Dziedzictwa, który przechowuję kopię dokumentacji z wszystkich województw. Samo sprawdzenie polega na porównaniu map
i opisów im towarzyszących z lokalizacją zdarzenia. Oprócz ewidencji zabytków archeologicznych należy też sprawdzić rejestr zabytków archeologicznych,
będący urzędową listą najbardziej wartościowych obiektów tego typu11. O ile
ewidencja istnieje wyłącznie w wersji papierowej, to rejestr zabytków dostępny
jest online, w postaci interaktywnej mapy pod adresem www.mapy.zabytek.gov.
pl. Gdy miejsce zdarzenia pokrywa się z lokalizacją znanego już stanowiska archeologicznego, jest to argument bardzo ważny w procesie karnym, zwłaszcza
jeśli jest to miejsce wpisane do rejestru zabytków. Nie zwalnia to w żadnym
wypadku od obowiązku przeprowadzenia wizji w terenie i dokonania oględzin.
Zdarza się, że zakres zniszczeń dokumentują fotograficznie archeolodzy bądź
służby konserwatorskie, jednak nie zawsze jest to formuła akceptowana przez
prokuraturę i może doprowadzić do umorzeń spraw uznawanych za oczywiste.
Oczywiście przestępstwo może również mieć miejsce na stanowisku archeologicznym, które dotychczas nie było zidentyfikowane i nie widnieje w urzędowych spisach. W takich przypadkach w oględzinach powinien brać udział
archeolog, bądź pracownik urzędu ochrony zabytków. Udział przedstawiciela
wojewódzkiego konserwatora zabytków w czynnościach policji ma znaczenie
kluczowe, bowiem to do jego uprawnień należy kwalifikacja nieruchomości
bądź przedmiotu do kategorii zabytków i to jego decyzja jest w tym zakresie administracyjnie wiążąca12. Także w przypadku gdy sprawa karna dotyczy
przywłaszczenia, handlu bądź przemytu obiektu zabytkowego, a miejsce jego
pozyskania nie jest znane, to wojewódzki konserwator określa we wszystkich
sytuacjach nieoczywistych, co jest zabytkiem chronionym prawnie.
Podsumowując, sprawy karne dotyczące ruchomych zabytków archeologicznych, bądź zabytków z nielegalnych poszukiwań należy prowadzić mając
świadomość konieczności ustalenia miejsca ich pochodzenia. Jest to sytuacja
modelowa, do której należy dążyć. Obecność przedmiotu na czarnym rynku,
w nielegalnej kolekcji bądź wśród obiektów przemycanych stanowi tylko jeden
z etapów drogi, na początku której zawsze są rabunkowe wykopaliska. Jeżeli
7
Kodeks Cywilny, art. 189. Jeżeli rzecz znaleziono w takich okolicznościach, że poszukiwanie właściciela byłoby oczywiście bezcelowe, staje się ona przedmiotem współwłasności w częściach ułamkowych znalazcy i właściciela nieruchomości, na której rzecz została
znaleziona, jeżeli jednak rzecz ta jest zabytkiem lub materiałem archiwalnym, staje się ona własnością Skarbu Państwa, a znalazca
jest obowiązany wydać ją niezwłocznie właściwemu staroście.
8
Oczywiście zdarzają się zagubione zabytki, które mają swojego właściciela i nie jest to Skarb Państwa, ale nie zmienia to pozycji
odkrywcy, który nie może ich przejąć dla siebie. Reguły postępowania z rzeczami znalezionymi, które nie są zabytkami archeologicznymi określa Ustawa z dnia 20 lutego 2015 roku o rzeczach znalezionych.
9
Art. 108. 1. Kto niszczy lub uszkadza zabytek, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
2. Jeżeli sprawca czynu określonego w ust. 1 działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
10
Doskonałym tekstem opisującym praktyczne zastosowanie tego przepisu jest artykuł z preriodyku Prokuratura i Prawo, nr 9
z 2011 roku, autorstwa Bolesława Kurzępy i Elżbiety Kurzępy-Czopek „Nielegalne poszukiwania zabytków.” Pomimo pięciu lat
od chwili opublikowania pozostaje aktualny, oprócz fragmentu dotyczącego trybu wydawania pozwoleń na poszukiwanie zabytków
(zmieniła się delegacja do rozporządzenia). Sam przepis brzmi:
Art. 111.
1. Kto bez pozwolenia albo wbrew warunkom pozwolenia poszukuje ukrytych lub porzuconych zabytków, w tym przy użyciu
wszelkiego rodzaju urządzeń elektronicznych i technicznych oraz sprzętu do nurkowania, podlega karze aresztu, ograniczenia wolności albo grzywny.
2. W razie popełnienia wykroczenia określonego w ust. 1 można orzec:
1) przepadek narzędzi i przedmiotów, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia wykroczenia, chociażby nie stanowiły
własności sprawcy;
2) przepadek przedmiotów pochodzących bezpośrednio lub pośrednio z wykroczenia;
3) obowiązek przywrócenia stanu poprzedniego lub zapłaty równowartości wyrządzonej szkody.
– 62 –
11
W Krajowej Ewidencji Zabytków Archeologicznych jest obecnie ponad 400 000 stanowisk, w rejestrze zabytków archeologicznych, ok. 7200 stanowisk. Oba te zbiory należy sprawdzać niezależnie od siebie, bo część stanowisk wpisanych do rejestru nie
została ujęta w ewidencji.
12
Oznacza to, że wojewódzki konserwator zabytków jako jedyny ma ustawowe uprawnienie do określenia co jest zabytkiem, czyli
co tak naprawdę podlega ochronie prawnej.
– 63 –
przy tej okazji zostało naruszone stanowisko archeologiczne, ważne jest, żeby
tą wiedzę pozyskać, określić zakres zniszczeń i podjąć czynności w celu ochrony zabytku przed dalszą destrukcją.
Prewencja przestępczości przeciwko dziedzictwu archeologicznemu, stanowi zadanie bardzo trudne. Większość stanowisk archeologicznych zlokalizowanych jest na odludziu, w miejscach gdzie rabunek łatwo pozostaje niezauważony. Inwestycje realizowane z naruszeniem przepisów ochrony zabytków
także prowadzone są dyskretnie, bez udziału osób postronnych. Zapobieganie
zagrożeniom musi polegać przede wszystkim na podnoszeniu świadomości społecznej w zakresie znaczenia zabytków, zasad ich ochrony i korzyści dla
wspólnoty, które niesie ich zachowanie. Jedynie edukacja, uczulanie społeczeństwa na zagrożenia i budzenie wspólnej odpowiedzialności za trwanie materialnego dziedzictwa kultury może przynieść zauważalne efekty.
Adam Grajewski
Komenda Wojewódzka Policji w Łodzi
Przykłady spraw realizowanych
przez Zespół do Zwalczania
Przestępczości Przeciwko
Dziedzictwu Narodowemu
WK KWP w Łodzi
Grób ciałopalny. Zabytki archeologiczne tkwiące w zabytkowych nawarstwieniach (fot. J. Wrzosek), 2007
– 64 –
Coraz poważniejszym zagrożeniem związanym z rynkiem kolekcjonerskim i problemem przestępczości przeciwko zabytkom, są mniej lub bardziej
wyspecjalizowane grupy przestępcze lub pojedyncze osoby dokonujące przestępstw skierowanych w dobra kultury. Osoby te kierują się przede wszystkim
pasją połączoną z chęcią łatwego, szybkiego zysku, realizując tym samym młodzieńcze marzenia o znalezieniu skarbu. Są one bardzo dobrze zorganizowane i przygotowane, korzystają z szeroko dostępnej literatury, informacji z mediów, a także Internetu. Nasilenie zainteresowania zabytkami i dziełami sztuki
obserwujemy już od dłuższego czasu, dotyczy to różnego rodzaju placówek
muzealnych, galerii, prywatnych kolekcji, jak również grabieży zabytkowych
przedmiotów znajdujących się pod ziemią oraz ich sprzedaży na terenie Polski
i Europy. Łatwość dostępu do takich miejsc, niewielki nakład inwestycyjny oraz
popyt na rynku zabytków powodują, że także i ten proceder stale się pogłębia.
W obecnych czasach popyt na dzieła sztuki i zabytki gwałtownie wzrasta, jednak ilość samych zabytków i dzieł sztuki nie zwiększa się wraz z tym popytem.
– 65 –
Sytuacja ta została dostrzeżona między innymi przez grupy przestępcze, które
znają i wykorzystują potrzeby rynku kolekcjonerskiego. Dostrzegając ten problem, a także opierając się na doświadczeniach innych krajów, również w Polsce
zaczęto tworzyć w strukturach Policji wyspecjalizowane komórki pozwalające
skutecznie walczyć z przestępczością na tej płaszczyźnie. W konsekwencji tego
w Komendzie Wojewódzkiej Policji w Łodzi, na mocy Decyzji z dnia 7 maja
2007 r. powstał Zespół do Zwalczania Przestępczości Przeciwko Dziedzictwu
Narodowemu. Już od momentu powstania Zespołu realizował on swoje zadania poprzez rozpoznanie i zwalczanie przestępczego procederu, wykazując się
pełnym profesjonalizmem w znajomości zagadnienia.
Pierwszymi odzyskanymi przedmiotami już na początku powstania Zespołu w 2007 roku były zabytki archeologiczne w postaci naczyń ceramicznych
z okresu wczesnego brązu, zakupione przez mieszkańca Łodzi za pośrednictwem internetowego portalu aukcyjnego.
Kolejnym sukcesem łódzkich kryminalnych w styczniu 2008 roku było odzyskanie dwóch XIX wiecznych ikon przedstawiających Św. Jozafata i Św. Tatianę, skradzionych w 2007 roku z Kościoła Prawosławnego w Łodzi. Łącznie
zabezpieczono cztery zabytkowe ikony znajdowały się w posiadaniu mieszkańca Łodzi, który na co dzień zajmował się handlem antykami. Zabytkowe ikony
wróciły ponownie do cerkwi z której zostały skradzione.
W trakcie dalszych działań w styczniu 2008 roku ustalono, że jeden
z mieszkańców Łodzi oferuje do sprzedaży za pośrednictwem aukcji internetowych monety z okresu rzymskiego i średniowiecza, które pochodziły z nielegalnych wykopalisk. W wyniku podjętych czynności ujawniono i zabezpieczono
66 monet pochodzących z nielegalnych wykopalisk archeologicznych, monety
zostały odzyskane. Ponadto w trakcie czynności ujawniono iż posiada on przedmioty, których posiadanie jest zabronione przez ustawę o broni i amunicji –
przedmioty nie posiadające wyglądu broni, posiadające ukryte ostrza.
Wydział Kryminalny KWP w Łodzi w styczniu 2008 roku w wyniku swojej
działalności zabezpieczył w miejscowości Goślub zabytki pochodzące z nielegalnych wykopalisk, między innymi fibule z okresu wpływów rzymskich oraz
monetę z tego okresu pochodzące z cmentarzyska ludności przeworskiej położonego w okolicach miejscowości Goślub. Zabezpieczono również średniowieczną monetę pochodzącą z prowadzonych przez niego nielegalnych wykopalisk na grodzisku w miejscowości Ktery nad Bzurą.
W styczniu 2008 roku w pobliżu miejscowości Skierniewice ujawnione zostały cenne zabytki pochodzące z przemytu z Europy Zachodniej do krajów Eu-
ropy Wschodniej. Było to ponad sto zabytków ruchomych z różnych okresów
historycznych głównie z basenu Morza Śródziemnego. Zabezpieczone zabytki
od razu zostały opisane i udokumentowane a prowadzone czynności przez funkcjonariuszy Zespołu zmierzały do ustalenia miejsca nabycia i miejsca docelowego przewożonych zabytków oraz osób związanych z tym procederem.
W lutym 2008 roku w miejscowości Mysłaków odzyskano w wyniku pracy
zespołu nielegalnie wykopane zabytki w postaci grotu włóczni z okresu rzymskiego, średniowiecznej ostrogi, monet z różnych okresów historycznych oraz
elementów zabytkowej broni palnej i wyposażenia żołnierskiego z okresu I
i II Wojny Światowej. Zabezpieczone przedmioty stanowiły zabytki nielegalnie wykopywane na stanowiskach archeologicznych i polach bitewnych w okolicach Nieborowa i Arkadii.
W kwietniu 2008 r. funkcjonariusze Zespołu do Zwalczania Przestępstw
Przeciwko Dziedzictwu Narodowemu WK KWP w Łodzi, zatrzymali mieszkańca Łodzi, w którego mieszkaniu ujawniono zabytki archeologiczne pochodzące z nielegalnych wykopalisk na stanowiskach archeologicznych, w tym
miedzy innymi 214 monet pochodzących z nielegalnych wykopalisk (monety
średniowieczne i nowożytne), zabytkowe plomby, fragment starej pieczęci, elementy wyposażenia mundurów w postaci guzików, klamry od pasa sprzączek
i plakietek wojskowych, odważniki oraz medaliki i inne metalowe przedmioty
uzyskane za pomocą wykrywacza metalu.
W maju 2008 roku funkcjonariusze Zespołu do Zwalczania Przestępstw
Przeciwko Dziedzictwu Narodowemu WK KWP w Łodzi, realizując materiały własne dokonali zatrzymania dwóch mieszkańców Bolimowa, w których
domu ujawniono zabytki archeologiczne pochodzące z nielegalnych wykopalisk na stanowiskach archeologicznych i historycznych. W domu zatrzymanych
ujawniono naczynie ceramiczne z okresu rzymskiego, narzędzie krzemienne,
417 monet pochodzących z nielegalnych wykopalisk wśród których znajdowały
się monety średniowieczne i nowożytne, elementy broni i amunicji, zabytkowe
plomby, elementy wyposażenia mundurów w postaci guzików i inne metalowe
przedmioty uzyskane za pomocą wykrywacza metalu. Na miejscu zabezpieczono dwa wykrywacze metalu. Ponadto ujawniono 58 sztuki amunicji od broni
palnej. Informacje na temat miejsc działań wojennych oraz stanowisk historycznych i archeologicznych uzyskiwali z książek i publikacji. W trakcie wykonywania czynności ustalono, że nielegalne wykopaliska prowadzili w okolicach
miejscowości Bolimów.
W kwietniu 2008 roku funkcjonariusze Zespołu zabezpieczyli u mieszkańca
– 66 –
– 67 –
Tomaszowa Mazowieckiego dwa starodruki. Pierwszy autorstwa Lipsiusa J.
z 1617 roku zatytułowany „Saturnalium sermonum” skradziony w 2005 roku
z Miejskiej Biblioteki Publicznej w Zielonej Górze oraz starodruk autorstwa
Jana Krzysztofa Kluka z 1797 roku zatytułowany „Rzeczy kopalnych, osobliwie zdatnieyszych szukanie, poznanie i zażycie, tom I, o rzeczach kopalnych
w powszechności, o wodach, solach…” skradziony w 1994 roku z Miejskiej Biblioteki Publicznej w Piotrkowie Trybunalskim. Książki po odzyskaniu przez
Policje wróciły ponownie do bibliotek, z których zostały skradzione.
W 2008 roku w wyniku uzyskanych informacji udano się do dwóch mężczyzn, z których jeden zamieszkiwał w Kutnie a drugi przebywał w miejscowości położonej w pobliżu Kutna w celu dokonania przeszukania, ponieważ
jak wynikało z informacji prowadzili oni wspólnie nielegalne prace poszukiwawcze na terenie kraju. Z ustaleń wynikało, że uzyskane w ten sposób przedmioty sprzedawali innym kolekcjonerom. Na miejscu czynności ujawniono
przedmioty mogące pochodzić z nielegalnych wykopalisk, w postaci militariów
i wyposażenia wojskowego, które prawdopodobnie pochodziły z mogił wojennych i pól bitewnych głównie z województwa łódzkiego i rejonów południowo-wschodniej Polski. Zabezpieczono przedmioty pochodzące z wykopalisk
między innymi w postaci bagnetów, zapalników do pocisków, granatów, klamry
do pasa, tasaka saperskiego.
W dniu 12 września 2008 roku funkcjonariusze Zespołu zatrzymali mieszkańca Piotrkowa Trybunalskiego, w którego mieszkaniu ujawniono pochodzące z nielegalnie prowadzonych prac wykopaliskowych lufę z zamkiem karabinu
Mauser, magazynek talerzowy od karabinu Diegtariew, amunicje karabinową,
zapalniki do szrapneli, menażkę metalową oraz inne metalowe okucia. Sprawca prowadził nielegalne prace wykopaliskowe za pośrednictwem wykrywacza
metalu w miejscowościach Żar i Podżar w okolicach Bełchatowa oraz w lesie
Rakowskim w okolicach Piotrkowa Trybunalskiego. Uzyskane w trakcie nielegalnych wykopalisk przedmioty sprzedawał za pośrednictwem portalu internetowego allegro.
Już kilka dni później w dniu 15 września 2008 roku Funkcjonariusze Zespołu do Zwalczania Przestępstw Przeciwko Dziedzictwu Narodowemu z Łodzi przyczynili się do zatrzymania mieszkańca Glinnika i odzyskania pochodzących z nielegalnych wykopalisk monet z różnych okresów historycznych,
metalowych ozdób i okuć, zabytkowych plomb. Zabezpieczono nieśmiertelniki
wojskowe, fragment średniowiecznego żelaznego toporka, guziki z mundurów
wojskowych, klamry do pasów, bagnety hełmy, fragmenty zapalników od bomb
i min, lufę z zamkiem i komorą nabojowa, kompletny karabin Mauser, bagnety
i hełmy pochodzące z nielegalnych prac poszukiwawczo-wydobywczych dokonywanych za pomocą wykrywacza metalu. Ponadto dokonano oględzin miejsca
prowadzonych nielegalnie wykopalisk w okolicach Glinnika, w których pozostały dołki po wykopach. Na miejsce przybył również patrol saperski, który zabezpieczył do neutralizacji 23 pociski z aktywnym materiałem wybuchowym.
Uzyskane w trakcie nielegalnych wykopalisk przedmioty sprawca sprzedawał
za pośrednictwem portalu internetowego allegro.
Wrzesień był miesiącem bardzo intensywnym, bo już dwa dni później 17
września 2008 roku funkcjonariusze łódzkiego Zespołu w wyniku swoich ustaleń doprowadzili do zatrzymania mieszkańca Piotrkowa Trybunalskiego, w którego mieszkaniu ujawniono elementy broni i amunicję pochodzącą z nielegalnie
prowadzonych prac wykopaliskowych. Ponadto zatrzymano dwie niekompletne
dubeltówki, baskile oraz zamki do dubeltówki. Podejrzany prowadził nielegalne
prace poszukiwawcze z wykrywaczem metalu w lesie Rakowskim w okolicach
Piotrkowa Trybunalskiego. Uzyskane w trakcie nielegalnych wykopalisk przedmioty sprzedawał za pośrednictwem portalu internetowego allegro.
W dniu 24 listopada 2008 r. funkcjonariusze Zespołu do Zwalczania Przestępstw Przeciwko Dziedzictwu Narodowemu WK KWP w Łodzi dokonania
przeszukania pomieszczeń mieszkalnych i gospodarczych w miejscowości Bełchów. W trakcie czynności ujawniono bagnety, monety pochodzące z wykopalisk oraz guziki od mundurów artylerii carskiej i piechoty, zabytkowe plomby,
zabytkową pieczęć oraz elementy okuć od pasków z ekwipunku żołnierskiego,
elementy pocisków z czasów napoleońskich, element klamry do pasa i inne
okucia pochodzące z nielegalnych wykopalisk. Ustalono, że zatrzymany prowadził poszukiwania z wykrywaczem metalu na stanowiskach archeologicznych
w miejscowości Bolimów w puszczy Bolimowskiej, w okolicach Nieborowa,
Łowicza i Skierniewic.
W styczniu 2009 roku funkcjonariusze Zespołu udali, się do zamieszkałego w Wieluniu mężczyzny zajmującego się handlem zabytkami w celu dokonania przeszukania i zatrzymania zabytków znalezionych podczas prac remontowo budowlanych na terenie zabytkowego klasztoru. W trakcie prowadzonych
czynności zabezpieczono zabytkowy topór o podwójnym ostrzu oraz przedmioty przypominające broń białą oferowane podczas aukcji internetowej allegro. Ponadto podczas przeszukania zabezpieczono starą bransoletę oraz krzyż,
monety i guziki z mundurów pochodzące z nielegalnych wykopalisk.
Następnie w dniu 30 marca 2009 roku realizując materiały własne funk-
– 68 –
– 69 –
Barokowe tabernakulum, skradzione w lutym 2009 r. z parafii w Drochlinie, woj. śląskie,
odzyskane w Łodzi w czerwcu 2009 r. (fot. A. Grajewski), 2009
Obraz Teodora Axentowicza „Kobieta w pawich piórach” – strata wojenna, odzyskany w Łodzi
(fot. A. Grajewski), 2011
Skradzione zabytki archeologiczne odzyskane w Błoniu (fot. A. Grajewski), 2016
– 70 –
– 71 –
cjonariusze wchodzący w skład Zespołu do Zwalczania Przestępstw Przeciwko
Dziedzictwu Narodowemu WK KWP w Łodzi, dokonali zatrzymania mieszkańca Sulejowa, który penetrował za pomocą wykrywacza metalu stanowiska
archeologiczne i historyczne znajdujące się na terenie powiatu Piotrkowskiego
bez wymaganego pozwolenia. Z zebranego materiału wynikało, że przedmioty uzyskane z nielegalnych wykopalisk przywłaszczał sobie w celach kolekcjonerskich lub oferował do sprzedaży wśród znajomych kolekcjonerów oraz
na aukcjach internetowych. Podczas przeszukania pomieszczeń mieszkalnych
zabezpieczono szereg zabytków z różnych okresów historycznych w postaci
monet, a także przedmioty z okresu wpływów rzymskich w postaci grotów
włóczni, fibul, grotów strzał, krzemienia pasiastego oraz różnych fragmentów
ceramiki z okresu neolitu, okresu rzymskiego i średniowiecza pochodzących
z nielegalnych wykopalisk. Zabezpieczono również nieśmiertelnik, wieczne
pióro i guziki munduru, należące do osobistych rzeczy zmarłego żołnierza. Jak
ustalono, sprawca świadomie dokonywał eksploracji w miejscach pochowków
związanych z licznymi niegdyś na naszym terenie działaniami wojennymi.
W trakcie czynności z zatrzymanym uzyskano informacje, że wymienione powyżej zabytkowe przedmioty zostały wydobyte właśnie poprzez rozkopanie
grobu poległego żołnierza. Ustalono, że po eksploracji zabytków z grobu kości
ludzkie wrzucone zostały z powrotem do wykopu i zasypane.
Wynikiem kolejnych ustaleń były czynności prowadzone 27 maja 2009
roku w pomieszczeniu mieszkalnym w miejscowości Bednary woj. łódzkie. W trakcie przeszukania ujawniono zabytkowe przedmioty pochodzące
z nielegalnie prowadzonych wykopalisk. Były to zabytki w postaci guzików
od mundurów wojskowych z różnych formacji wojskowych, klamry do pasów
wojskowych, zabytkowe plomby, zabytkowe kłódki, pierścionki, a także kule
pochodzące prawdopodobnie od pistoletu skałkowego oraz muszkietu. Ponadto niezidentyfikowane metalowe okucia w postaci krzyżyków, hełm niemiecki oraz fragment bagnetu wojskowego i zabytkowe monety. Ujawniono również okucia od mundurów wojskowych i „bączki” od czapki oraz identyfikatory
z obozów jenieckich.
Kolejną sprawą realizowaną w lipcu 2009 roku przez funkcjonariuszy
wchodzących w skład Zespołu do Zwalczania Przestępczości Przeciwko Dziedzictwu Narodowemu było potwierdzenie uzyskanej informacji, z której wynikało, że mieszkaniec okolic Łodzi kilkakrotnie, w różnych odstępach czasu,
wystawiał na sprzedaż kradzione dzieła sztuki, pochodzące z placówek muzealnych na terenie całej Polski. Objęto zainteresowaniem teren posiadłości,
w której mieszkały osoby mające związek ze sprzedażą kradzionych dzieł sztuki.
W trakcie przeszukiwania poszczególnych pomieszczeń, zarówno mieszkalnych, jak i gospodarczych, ujawniono trzy sztuki zabytkowej broni długiej jednostrzałowej. Dalsze czynności doprowadziły do wykrycia jeszcze jednej sztuki
broni w postaci zabytkowej strzelby dwulufowej. Kolejnym etapem prowadzenia czynności było sprawdzenie informacji dotyczących posiadania dzieł sztuki pochodzących z przestępstwa. Po wykonaniu wstępnych oględzin, ustalono,
że przynajmniej kilka spośród znajdujących się w budynku obrazów pochodzi
z kradzieży. Figurowały one w wykazie zabytków skradzionych jako poszukiwane i były to miedzy innymi: obraz przedstawiający portret mężczyzny
nieznanego autora, portret Schutzowej nieznanego autora, portret Poniatowskiego nieznanego autora oraz widok z drewnianym kościołem autorstwa Juliusza Kossaka. Obrazy te zostały utracone w wyniku kradzieży z włamaniem
do Muzeum Wsi Kieleckiej w Tokarni w 1996 roku oraz do muzeum Zofii
Kossak w Górkach Wielkich w 1993 roku. Podjęto decyzje o zarekwirowaniu
całej kolekcji celem wykonania szczegółowych badań. W sumie zabezpieczono
sześćdziesiąt siedem sztuk obrazów oraz jedną figurę sakralną.
Zapotrzebowanie na wszelkiego rodzaju przedmioty o wartości historycznej, zabytkowej czy sakralnej obrazuje kolejna sprawa, którą zajmowali się funkcjonariusze Zespołu Zwalczania Przestępczości Przeciwko Dziedzictwu Narodowemu Wydziału Kryminalnego KWP w Łodzi, tym razem przy współpracy
z Wydziałem Kryminalnym Komendy Stołecznej Policji. W dniu 16 czerwca
2009 r., w jednej z galerii na terenie Łodzi zabezpieczono kielichy pochodzące
z włamania do kościoła w Olesznie (województwo świętokrzyskie), które miało miejsce w nocy z 1 na 2 maja 2009 r. Przedmioty te zostały zarejestrowane
w ogólnopolskiej bazie „Krajowy wykaz zabytków skradzionych lub wywiezionych za granice niezgodnie z prawem”. Funkcjonariusze z Komendy Stołecznej
Policji, przeglądając katalog zabytków znanego domu aukcyjnego w Warszawie
zauważyli, że dwie figury aniołów wystawionych na aukcji, są zarejestrowane
w przedmiotowej bazie. Natychmiast dokonano ich zabezpieczenia i powiadomiono policjantów z Wydziału Kryminalnego KWP w Łodzi. Funkcjonariusze
z Łodzi ustalili, że rodzina osoby, która wstawiła figury, posiada galerie malarstwa i antyków na terenie miasta, a ponadto może dysponować jeszcze innymi,
utraconymi na skutek włamania, zabytkowymi przedmiotami. Przeszukano galerię antyków, gdzie znaleziono dwa kielichy mszalne ukryte w starym dywanie.
Zabezpieczono także jednostkę zabytkowej broni palnej, na którą właściciel nie
posiadał pozwolenia. Odmówił on udzielenia informacji na temat pochodzenia
– 72 –
– 73 –
ujawnionych rzeczy. Nie odnaleziono natomiast zabytkowej puszki na komunikanty, która również widniała jako utracona w czasie włamania.
Funkcjonariusze Zespołu Zwalczania przestępczości Przeciwko Zabytkom Wydziału Kryminalnego KWP w Łodzi ustalili adresy innych członków
rodziny właściciela galerii, dokonując w tych miejscach przeszukań. W trakcie
tych czynności ujawniono przedmioty, które wyglądały jak fragmenty ołtarza.
Okazało się, iż podobne elementy figurują w bazie przedmiotów utraconych.
Zabezpieczone w trakcie czynności przedmioty to zabytkowe XVIII wieczne
tabernakulum, fragment ołtarza oraz inne eksponaty pochodzące z włamania
do pomieszczeń parafii w Drochlinie w województwie śląskim, które miało
miejsce w lutym 2009 r.
W dniu 14 lutego 2010 roku funkcjonariusze Zespołu do Walki z Przestępczością Przeciwko Dziedzictwu Narodowemu Wydziału Kryminalnego KWP
w Łodzi odzyskali cenny egzemplarz książki autorstwa Adama Mickiewicza pt.
„Pan Tadeusz”, wydanej w roku 1834 w Paryżu, która to w latach 1983-1985
została skradziona z Miejskiej Biblioteki im. Ludwika Waryńskiego mieszczącej się w Łodzi, która aktualnie nosi nazwę Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki
im. Józefa Piłsudskiego. Książka ponownie wróciła do zbiorów biblioteki.
Następnie w dniu 25 marca 2010 roku w mieszkaniu w Skierniewicach
funkcjonariusze Zespołu do Walki z Przestępczością Przeciwko Dziedzictwu
Narodowemu Wydziału Kryminalnego KWP w Łodzi w trakcie czynność przeszukania na terenie Skierniewic zabezpieczyli zabytki archeologiczne w postaci
średniowiecznego grotu włóczni i średniowiecznego przęślika. Ponadto podczas
przeszukania ujawniono sześć monet z różnych okresów historycznych, których
stan świadczył na pochodzenie z nielegalnych wykopalisk. Oferowane zabytki
archeologiczne w postaci średniowiecznego grotu włóczni, przęślik oraz monety zostały znalezione na średniowiecznym grodzisku położonym w okolicach
miejscowości Stupsk i Strzałkowo koło Mławy a następnie przywłaszczone.
W dniu 11 czerwca 2010 roku funkcjonariusze Zespołu do Walki z Przestępczością Przeciwko Dziedzictwu Narodowemu Wydziału Kryminalnego
KWP w Łodzi w trakcie czynność przeszukania u mieszkańca Piotrkowa Trybunalskiego zabezpieczyli dwa zabytkowe elementy broni. Posiadanie bez pozwolenia broni palnej jest zabronione w myśl ustawy o broni i amunicji. Ponadto podczas przeszukania zabezpieczono łącznie 51 sztuk zabytkowych monet
z XVII wieku oraz z okresu II Wojny Światowej pochodzące z nielegalnych wykopalisk. Zabezpieczono jednocześnie 7 klamer od pasów wojskowych z okresu
I WŚ oraz ikonę podróżną również pochodzące z nielegalnych wykopalisk.
W dniu 13 lipca 2010 roku funkcjonariusze Zespołu do Walki z Przestępczością Przeciwko Dziedzictwu Narodowemu Wydziału Kryminalnego KWP
w Łodzi w trakcie prowadzonych czynność w łodzi i Tuszynie dokonali zatrzymania sprawcy nielegalnych wykopalisk. W trakcie przeszukania zabezpieczyli
zabytki archeologiczne w postaci monet z XVII wieku, monety z okresu międzywojennego, monetę z XV wieku oraz z XIX wieku (około 80 monet), fragment sierpa z brązu z okresu rzymskiego, medaliki z wizerunkami świętych,
zabytkowe plomby oraz guziki od mundurów wojskowych. Ponadto zabezpieczono zabytkową misę oraz hełm i menażkę wojskową z Kampanii Wrześniowej, o amunicje wojskową oraz wykrywacz metalu i wydruki map satelitarnych,
które według relacji służyły do nielegalnych poszukiwań zabytków.
Dwa dni później 15 lipca 2010 roku funkcjonariusze Zespołu do Walki
z Przestępczością Przeciwko Dziedzictwu Narodowemu Wydziału Kryminalnego KWP w Łodzi w trakcie czynność na terenie Wolborza zatrzymali sprawce nielegalnych wykopalisk oraz zabezpieczyli zabytki archeologiczne w postaci
szeląga Jana Kazimierza z XVII wieku, grosza z 1794 roku, grosza gdańskiego
Zygmunta I Starego z 1540 roku, grosza Augusta III z 1707 roku, pół kopiejki
Aleksandra III z 1893 roku, dienieżka Mikołaja I z 1850 roku, 5 marek z 1903
roku i z 1907 roku (łącznie 8 monet) pochodzących z nielegalnych wykopalisk.
Ponadto zabezpieczono guziki od munduru, obrączki, obudowa od zegarka
kieszonkowego oraz XVIII-wieczne kule od pocisków. Wszystkie przedmioty pochodziły z wykopalisk bez wymaganego pozwolenia. Ujawniono również
współczesny kompletny pistolet na amunicje gazową typu Glock oraz amunicje
karabinową pochodzącą z wykopalisk. Zabezpieczono także wykrywacz metalu, który służył do nielegalnych poszukiwań.
We wrześniu 2010 roku funkcjonariusze Zespołu do Walki z Przestępczością Przeciwko Dziedzictwu Narodowemu Wydziału Kryminalnego KWP
w Łodzi w trakcie prowadzonych czynność zatrzymali w Zduńskiej Woli
sprawcę nielegalnych wykopalisk oraz zabezpieczyli zabytkiw postaci monet
z różnych okresów historycznych, średniowieczną kulę armatnią, medaliki
z wizerunkami świętych, zabytkowe plomby, guziki od mundurów wojskowych,
amunicje karabinową biżuterie i militaria z nielegalnych poszukiwań na stanowiskach archeologicznych. Z uwagi na posiadanie przez zatrzymanego zapalnika od miny wezwano wojskowy patrol saperski w celu zabezpieczenia materiału niebezpiecznego.
W dniu 26 listopada 2010 roku w Tomaszowie Mazowieckim funkcjonariusze Zespołu do Zwalczania Przestępstw Przeciwko Dziedzictwu Narodowemu
– 74 –
– 75 –
WK KWP w Łodzi przyczynili się do zatrzymania kobiety, która dokonywała
sprzedaży zabytków archeologicznych i militariów, pochodzących z nielegalnych
poszukiwań dokonywanych przez jej chłopaka na stanowiskach archeologicznych znajdujących się na terenie województwa łódzkiego w tym na cmentarzysku kultury przeworskiej. Podczas przeszukania w mieszkaniu i pomieszczeniach
gospodarczych znaleziono między innymi zabytki archeologiczne i militaria
w postaci bagnetów, metalowych emblematów i odznaczeń wojskowych, nieśmiertelnika oraz monet z okresu międzywojennego i guzików od mundurów
wojskowych. Zabezpieczono także komputer przenośny z dokumentacją fotograficzną wykopanych zabytków z okresu rzymskiego z kręgu kultury przeworskiej oraz innych przywłaszczonych zabytków, w tym zdjęcia wykopanych karabinów i elementów broni palnej. Na miejsce zostali wezwani saperzy z jednostki
wojskowej ponieważ zatrzymany rozbrajał w piwnicy czteropiętrowego bloku
znalezione pociski artyleryjskie pochodzące z okresu II wojny Światowej.
Już w pierwszych dniach 2011 roku, w dniu 3 stycznia funkcjonariusze Zespołu do Walki z Przestępczością Przeciwko Dziedzictwu Narodowemu Wydziału Kryminalnego KWP w Łodzi w trakcie prowadzonych czynność zatrzymali sprawcę, który oferował do sprzedaży zabytki archeologiczne w postaci
narzędzi krzemiennych z epoki kamienia. W trakcie czynności okazało się, że
zabytki te zostały przez niego podrobione w celu sprzedaży za co postawiono
mu zarzuty z art. 109 A i 109 B ustawy o ochronie zabytków.
W nocy z 1 na 2 grudnia 2010 r. doszło do włamania do kościoła w Woli
Krzysztoporskiej, w wyniku którego skradziono kielichy i puszki oraz lichtarz.
Przedmioty te w wyniku prowadzonych czynności zostały w lutym 2011 roku
odzyskane z wyjątkiem jednej puszki na komunikanty i lichtarza, które zostały zarejestrowane w ogólnopolskiej bazie „Krajowy wykaz zabytków skradzionych lub wywiezionych za granice niezgodnie z prawem”. Sprawca włamania
również został ustalony i zatrzymany. Nie odnaleziono natomiast zabytkowego
lichtarza. Zatrzymany nie był w stanie wskazać kto jest w jego posiadaniu.
W dniu 10 lutego 2011 roku u mieszkańca Sieradza funkcjonariusze Zespołu do Walki z Przestępczością Przeciwko Dziedzictwu Narodowemu Wydziału Kryminalnego KWP w Łodzi w trakcie czynność przeszukania zabezpieczyli zabytki archeologiczne w postaci ceramiki z okresu wpływów celtyckich
oraz średniowiecza. Ponadto podczas przeszukania zabezpieczono kilka monet
z różnych okresów historycznych oraz metalowych przedmiotów, których stan
świadczył iż pochodzą z nielegalnych wykopalisk. Jak ustalono zabezpieczone zabytki archeologiczne znalezione zostały a następnie przywłaszczone na
średniowiecznym stanowisku w Sieradzu, a ceramika celtycka na stanowisku
w Nowej Cerekwi położonym w okolicach Opola.
W dniu 28 kwietnia 2011 r. na terenie Widawy funkcjonariusze Zespołu do Walki z Przestępczością Przeciwko Dziedzictwu Narodowemu Wydziału Kryminalnego KWP w Łodzi przeprowadzili czynność przeszukania
w mieszkaniach dwóch mężczyzn. Podczas czynności zabezpieczono zabytki
archeologiczne w postaci militariów z okresu II wojny Światowej, których stan
świadczył, że pochodzą z nielegalnych wykopalisk oraz broń palną. Ponadto
w trakcie prowadzonych czynności zabezpieczono osiem starodruków pochodzących z okresu od XVIII do XX wieku, skradzionych z archiwum zabytkowego kościoła w Widawie. Starodruki dzięki działaniom Policji powróciły do
miejsca, skąd zostały skradzione.
W grudniu 2011 roku funkcjonariusze Zespołu do Walki z Przestępczością Przeciwko Dziedzictwu Narodowemu Wydziału Kryminalnego KWP
w Łodzi w trakcie prowadzonych czynność ujawnili i zabezpieczyli na terenie galerii sztuki w Łodzi obraz autorstwa Teodora Axentowicza zatytułowany
„Kobieta w pawich piórach”. Obraz znajdował się w wykazie strat wojennych
prowadzonym przez Ministerstwo Kultury oraz zarejestrowany był w wykazie
skradzionych zabytków prowadzonym przez NIMOZ. Obraz zaginął w 1939
roku w niewyjaśnionych okolicznościach w czasie działań wojennych. Był on
wtedy własnością Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie. Zabezpieczony obraz poddano ekspertyzom kryminalistycznym, do których powołano biegłych z zakresu historii sztuki i malarstwa. Biegli stwierdzili jego autentyczność. Finalnie obraz po siedemdziesięciu dwóch latach wrócił do Muzeum
Narodowego w Warszawie, które po drugiej wojnie światowej było prawnym
spadkobiercą zbiorów po Towarzystwie Zachęty1.
Kolejnym i bardziej złożonym przykładem jest sprawa prowadzona przez
Prokuraturę Rejonowa w Pabianicach 2. Należy podkreślić, iż przedmiotowe
postępowanie wszczęte w lutym 2012 roku jest jak dotychczas bezprecedensowe w skali naszego kraju, dotyczące głównie ograbiania grobów i miejsc
spoczynku zmarłych z okresu I i II Wojny Światowej, znieważenia szczątków
ludzkich oraz innych wątków. Dochodzenie wszczęto w związku z zawiadomieniem o czyn z art. 262 § 2 k.k. w sprawie ograbiania zwłok, grobów i innych miejsc spoczynku zmarłych pochowanych w miejscowości Gadka Stara,
woj. Łódzkie na terenie cmentarza wojennego z okresu I i II Wojny Światowej
– 76 –
– 77 –
1
Sprawa 2Ds. 2455/11 prowadzona przez Prokuraturę Rejonową Łódź Śródmieście w Łodzi.
2
Sprawa Ds. 405/12 prowadzona przez Prokuraturę Rejonową w Pabianicach.
przez firmę ekshumacyjną. W marcu 2012 r. dokonano przeszukania pomieszczeń na terenie województwa łódzkiego w miejscowościach Zduńska Wola,
Męcka Wola oraz w domu pracownika firmy w miejscowości Kurnos Drugi.
W toku tych czynności ujawniono ponad tysiąc przedmiotów z okresu I i II
Wojny Światowej wykopane podczas ekshumacji i materiały niebezpieczne. Na
miejsce czynności wezwano wojskowy patrol saperski w celu zneutralizowania
urządzeń wybuchowych pochodzenia wojennego. Właścicielowi firmy ekshumacyjnej postawiono miedzy innymi zarzuty z art. 262§1 k.k., art. 263§2 k.k.,
art. 171§2 k.k., art. 273 k.k. w zw. z art. 12 k.k., art. 271§1 k.k. w zw. z art. 11
k.k. w zw. z art. 12 k.k., art. 262§ k.k. w zw. z art. 12 k.k, a dwóm pracownikom
zatrudnionym przy ekshumacjach zarzuty z art. 262§2 k.k. i art. 263§2 k.k.
W trakcie postępowania przygotowawczego wyłączono materiały do odrębnego postępowania przeciwko dwóm urzędnikom z Urzędu Wojewódzkiego
w Łodzi, którym postawiono zarzuty z art. 231 §1 k.k. w zw. z art. 12 k.k.,
w tym jednemu z art. 233§1 k.k3.
Zapotrzebowanie kolekcjonerów na wszelkiego rodzaju przedmioty
o wartości historycznej, zabytkowej czy sakralnej obrazuje kolejna sprawa, którą zajmowali się funkcjonariusze Zespołu Zwalczania Przestępczości Przeciwko Dziedzictwu Narodowemu Wydziału Kryminalnego KWP w Łodzi.
W czerwcu 2013 r. w domu jednorodzinnym pod Pruszczem Gdańskim funkcjonariusze z garnizonu łódzkiego w wyniku szeroko zakrojonych czynności zabezpieczyli obraz autorstwa Kazimierza Alchimowicza „Portret Józefa
Chełmońskiego” stanowiący własność Muzeum Sztuki w Łodzi, który został
skradziony w 1991 z wystawy w trakcie włamania do Muzeum Ogrodnictwa
w Skierniewicach4. W trakcie działań funkcjonariuszy z garnizonu łódzkiego
na terenie województwa pomorskiego zostały zatrzymane dwie osoby. Obraz
wraz z oryginalną ramą, z którą został skradziony wrócił po dwudziestu dwóch
latach do Muzeum Sztuki w Łodzi.
Na początku 2014 roku funkcjonariusze Zespołu do Walki z Przestępczością Przeciwko Dziedzictwu Narodowemu Wydziału Kryminalnego KWP
w Łodzi działając wspólnie z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków w Łodzi oraz z KPP w Zgierzu ustalili sprawcę kradzieży i niszczenia ozdobnych
drzwi pochodzących z zabytkowych kamienic na terenie Łodzi, które miały
miejsce w latach 2009-2010. W wyniku czynności na terenie powiatu zgierskiego w jednym z domów jednorodzinnych dokonano zabezpieczenia kilku
sztuk skradzionych drzwi5. Zabytkowe drzwi były kradzione z kamienic na zamówienie a następnie poddawane obróbce i montowane jako ozdoba w nowoczesnych domach jednorodzinnych.
W lipcu 2014 roku funkcjonariusze Zespołu do Walki z Przestępczością
Przeciwko Dziedzictwu Narodowemu Wydziału Kryminalnego KWP w Łodzi w trakcie prowadzonych czynność ujawnili w Radomsku przedmioty z nielegalnych wykopalisk. Zabezpieczono zabytki archeologiczne w postaci monet
z różnych okresów historycznych, fibule z okresu wpływów rzymskich, medaliki z wizerunkami świętych, zabytkowe plomby, guziki od mundurów wojskowych, amunicje karabinową biżuterie i militaria z nielegalnych poszukiwań na
stanowiskach archeologicznych.
W sierpniu 2014 roku funkcjonariusze Zespołu do Walki z Przestępczością
Przeciwko Dziedzictwu Narodowemu Wydziału Kryminalnego KWP w Łodzi
wspólnie z KMP w Skierniewicach w trakcie prowadzonych czynność ujawnili i odzyskali w Grodzisku Mazowieckim, Warszawie i Kobyłce zabytkowe
przedmioty ze srebra utracone w wyniku przestępstwa w 2013 roku na terenie
Skierniewic. Przedmioty pochodziły z prywatnej kolekcji. W trakcie wspólnych
działań na terenie województwa mazowieckiego zostały zatrzymane dwie osoby
a odzyskana część zabytkowych przedmiotów wróciła do właściciela.
Również w sierpniu 2014 roku funkcjonariusze KMP w Łodzi przy współpracy z Zespołem do Walki z Przestępczością Przeciwko Dziedzictwu Narodowemu Wydziału Kryminalnego KWP w Łodzi w trakcie prowadzonych
czynność ujawnili w Aleksandrowie Łódzkim rzeźbę sakralną przedstawiającą
świętego Jana Nepomucena, skradzioną z kapliczki w maju 2014 roku.
Pod koniec września 2014 roku w związku z postanowieniem o przeszukaniu i żądaniu wydania rzeczy, wydanym przez Prokuratora Okręgowego
w Łodzi udano się do mieszkania na terenie jednego z łódzkich osiedli6. Przeszukania dokonano na podstawie wcześniejszych ustaleń Zespołu do Zwalczani Przestępczości Przeciwko Dziedzictwu Narodowemu WK KWP w Łodzi
oraz otrzymanymi w dniu 19.09.2014 roku materiałami dotyczącymi wniosku o pomoc prawną z Arabskiej Republiki Egiptu. W wyniku dobrowolnego wydania przez właścicieli zabezpieczono maskę egipską datowaną na okres
3
Grajewski A., Problematyka prawno kryminalistyczna okradania oraz nielegalnych ekshumacji grobów wojennych. [w:] Przestępczość przeciwko dziedzictwu kulturowemu. Diagnoza, zapobieganie, zwalczanie. (red.) Trzciński M., Jakubowski O., Wrocław
2016, s. 87-102.
4
Sprawa Ds. 1148/13 prowadzona przez Prokuraturę Rejonową w Skierniewicach.
– 78 –
5
Sprawa 1Ds. 1897/13 prowadzona przez Prokuraturę Rejonową w Zgierzu.
6
Sprawa III Oz 405/14 prowadzona pod nadzorem Prokuratora Okręgowego w Łodzi.
– 79 –
1086-664 p.n.e. Na miejscu czynności po zabezpieczeniu zabytkowego przedmiotu i przesłuchaniu właściciela w charakterze świadka, zdeponowano zabezpieczoną maską na przechowanie do czasu zakończenia czynności w Muzeum
Archeologicznym i Etnograficznym w Łodzi.
Kolejnym przykładem jest sprawa, która rozpoczęła się w dniu 16.02.2015
roku, kiedy to funkcjonariusze Policji udali się do mieszkańca Zgierza celem
dokonania przeszukania. Podstawą wizyty funkcjonariuszy była informacja,
iż jest on w posiadaniu zabytków archeologicznych oraz amunicji pochodzących z nielegalnie prowadzonych wykopalisk. W trakcie czynności ustalono,
że osoba tam zamieszkująca od kilku lat zajmuje się procederem poszukiwania
zabytków w miejscowościach położonych w okolicach Zgierza. W trakcie
przeszukania funkcjonariusze zabezpieczyli zabytki archeologiczne z różnych
okresów historycznych, datowane od okresu wpływów rzymskich do nowożytności w tym broń i amunicje oraz wykrywacze metalu. Prowadząc czynności procesowo-kryminalistyczne policjanci na potrzeby tej sprawy nawiązali
współpracę ze specjalistą od archeologii z Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Łodzi7. Po zebraniu materiałów i sporządzaniu dokumentacji sprawę przekazano do prokuratury Rejonowej w Zgierzu. Według ustaleń
mieszkaniec Zgierza prowadził nielegalne poszukiwania w latach 2010-2015.
W tym czasie zniszczył kilka stanowisk archeologicznych. Mężczyzna posiadał profesjonalny sprzęt do wykrywania metali, za pomocą którego nielegalnie
poszukiwał zabytków niszcząc stanowiska archeologiczne i przywłaszczając
znalezione eksponaty. Wśród nich były monety, zapinki, medaliki oraz broń
i amunicja. Znaleziono u niego również zapinką brązową oraz inne zabytki
z okresu wpływów rzymskich. Mężczyzna nie posiadał też pozwolenia na posiadaną broń i amunicję. Powołany do sprawy biegły potwierdził, że znalezione przedmioty to zabytki archeologiczne, przy czym niektóre z nich to dobra
o szczególnym znaczeniu dla kultury8.
W dniu 19 listopada 2015 Funkcjonariusze Wydziału Kryminalnego Komendy Wojewódzkiej Policji w Łodzi wspólnie z funkcjonariuszami Wydziału
Kryminalnego Komendy Miejskiej Policji w Skierniewicach wykonywali na
terenie Wrocławia czynności w związku z postanowieniem o przeszukaniu pomieszczeń mieszkalnych i gospodarczych wydanym przez Prokuraturę Rejono-
wą w Skierniewicach. Czynności były ukierunkowane na osoby mające związek
z włamaniami do budynków plebanii na trenie całego kraju, w tym również
województwa łódzkiego. W trakcie przeszukania zabezpieczono przedmioty
mające związek z przedmiotowymi włamaniami. Ponadto w trakcie rozmowy z zatrzymanymi ustalono, że wraz z jeszcze jednym mieszkaniem posesji
zajmują się poszukiwaniem zabytków archeologicznych, w tym militariów, za
pomocą wykrywaczy metalu i magnesu neodymowego. Na podstawie tej informacji dokonano sprawdzenia zawartości worków znajdujących się w przedpokoju mieszkania. W jednym z worków znajdował się granat ręczny typu F1
z zapalnikiem i zawleczką. W innych workach, oprócz zabytkowych elementów
uzbrojenia i wyposażenia wojskowego, znajdowały się fragmenty min i zapalników od pocisków pochodzące z okresu I i II Wojny Światowej. Mając na
uwadze, że istniało wysokie prawdopodobieństwo, iż posiadają one cechy bojowe niebezpieczne dla zdrowia i życia podjęto decyzje o wezwaniu na miejsce
wojskowego patrolu saperskiego. Na miejscu po przybyciu wojskowego patrolu
saperów dokonano zabezpieczenia pocisków, zapalników, min i amunicji w celu
ich neutralizacji. Ponadto ujawniono również zabytki archeologiczne z okresu
nowożytności, średniowiecza, wpływów rzymskich, a także epoki brązu między
innymi w postaci bełtów od kuszy, grotów, grotów włóczni, szabli, zabytkowych noży, brązowych okuć i ozdób. W trakcie przeszukań zabezpieczono dwa
wykrywacze metali i magnes neodymowy. Na miejscu podjęta została decyzja
o zatrzymani sprawców włamań do budynków plebanii, którzy dokonali również przestępstwa przywłaszczenia i niszczenia zabytków należących do Skarbu Państwa i posiadania materiałów niebezpiecznych pochodzenia wojennego.
Następnie udano się pod kolejny adres we Wrocławiu, gdzie również patrol
saperów zabezpieczył pociski i granaty zawierające materiały niebezpieczne.
W drugim mieszkaniu zabezpieczono również broń i zabytki, których stan zachowania wskazywał, że mogą pochodzić z nielegalnie prowadzonych wykopalisk. Kolejna sprawa jest przykładem szybkiej reakcji policjantów na informację
o przestępstwie. W dniu 17 grudnia 2015 r. około południa do łódzkich policjantów wpłynęła informacja o mężczyźnie, który na terenie posesji w Lubiankowie w gminie Głowno przechowuje militaria w postaci broni palnej,
niewybuchów i innych niebezpiecznych przedmiotów. Po udaniu się na miejsce funkcjonariusze ujawnili i zabezpieczyli miedzy innymi hełmy wojskowe,
wykrywacze do metali, manierki wojskowe, fragmenty pocisków, granat, metalowe kubki wojskowe oraz łuski naboi. Wszystkie znalezione militaria były silnie skorodowane. Na podstawie ich wyglądu oraz faktu znalezienia wykrywa-
7
Grajewski A., Oględziny ziszczonego stanowiska archeologicznego, [w:] Kwartalnik kadry kierowniczej Policji. Policja, nr 3/2011,
Szczytno 2011, s. 43-46.
8
Sprawa 1 Ds. 185/15 prowadzona przez prokuraturę Rejonową w Zgierzu, sprawa D-226/15 Komenda Powiatowa Policji w Zgierzu, wyrok z 21.12.2015 roku. Sąd Okręgowy w Łodzi XVIII Wydział Karny, sygnatura akt K-88/15.
– 80 –
– 81 –
cza metalu policjanci ustalili, że przedmioty mogły być zabytkami odkrytymi,
przypadkowo znalezionymi albo pozyskanymi w wyniku badań archeologicznych wykonywanych bez pozwolenia właściwego organu i stanowiły własność
Skarbu Państwa. Z uwagi na zabezpieczony granat i zapalniki od pocisków
wezwano patrol saperski, który zabezpieczył te przedmioty.
W dniu 26.02.2016 na trenie Piotrkowa Trybunalskiego działając na podstawie postanowienia zabezpieczono oprócz wykrywacza metalu, zabytki archeologiczne w postacie monet z okresu rzymskiego, średniowiecza i nowożytne, amunicje karabinową, tłoki do pieczęci, baczek żydowski, carskie i pruskie
guziki od mundurów wojskowych. Ponadto zabezpieczono klamry i okucia od
pasa z okresu I wojny Światowej oraz okresu wojen napoleońskich. Znaleziono
zabytkową kule armatnią, pociski od muszkietu, jak również plomby i medaliki z wizerunkami świętych pochodzące z nielegalnych wykopalisk. W trakcie
czynności zatrzymany poinformował, że miejsca gdzie dokonywał nielegalnych
wykopalisk dobierał sobie na podstawie informacji uzyskanych od miejscowej
ludności oraz informacji ze starych map publikowanych w internecie9.
Kolejnym przykładem okradania i niszczenia stanowisk archeologicznych jest sprawa, w której funkcjonariusze podjęli czynności niezwłocznie po
ukazaniu się na forach internetowych filmów z terenu powiatu Brzezińskiego.
Zamieszczone w Internecie filmy przedstawiały zorganizowaną grupę osób,
która nielegalnie prowadziła poszukiwania zabytków na stanowisku archeologicznym w okolicach Brzezin, woj. łódzkie. Przedstawiona na filmach grupa
prowadziła również poszukiwania w pobliżu zabytkowego kościoła w Starym
Gralewie i miejscach potyczek wojennych w okolicy Sochaczewa i Wyszogrodu, woj. mazowieckie. Nielegalna eksploracja wykonywana była bez wymaganego przez ustawę pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków i zgody
właściciela nieruchomości. W trakcie podjętych przez łódzkich funkcjonariuszy czynności ustalono jedenastu sprawców, których w okresie od kwietnia do
października 2016 roku zatrzymano. Byli to mieszkańcy Łodzi, Włocławka
i okolic Warszawy. Podczas przeszukania w miejscu zamieszkania sprawców zabezpieczono szereg wykopanych zabytków, w tym archeologicznych z różnych
okresów historycznych od okresu brązu, średniowiecza do nowożytności. Znaleziona została również amunicja różnego kalibru, posiadana bez wymaganego
pozwolenia. Ponadto podczas przeszukania u jednego z zatrzymanych wśród
zabytków ujawniono skarb w postaci 25 siekierek i 2 bransolet z epoki brązu.
Była to pozostała cześć skarbu przekazanego wcześniej Mazowieckiemu Wojewódzkiemu Konserwatorowi Zabytków w postaci 24 siekierek i 3 bransolety z epoki brązu, jako przypadkowe odkrycie podczas „poszukiwania robaków
na ryby”. Na wniosek konserwatora, Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego posiadając wiedzę, że jest to cały uczciwie przekazany skarb podjął
decyzję o przekazaniu dla znalazcy nagrody pieniężnej. W związku z nowymi
ujawnionymi okolicznościami, najprawdopodobniej nagroda zostanie cofnięta,
a zatrzymany odpowie również za wprowadzenie w błąd w celu osiągnięcia
korzyści w postaci nagrody od Ministra Kultury10.
W maju 2016 r. w Łodzi funkcjonariusze z KWP w Łodzi w wyniku szeroko zakrojonych czynności zatrzymali dwóch mężczyzn i zabezpieczyli około
pięćdziesięciu obrazów autorstwa między innymi rodziny Kossaków, Wierusz-Kowalskiego, Zina, Witkiewicza. Utracone dzieła sztuki stanowiły własność
prywatną. Obrazy zostały skradzione cztery dni wcześniej w trakcie włamań
dokonanych na zlecenie w ciągu jednej nocy do trzech mieszkań na terenie
Łodzi i domu jednorodzinnego w Sokolnikach woj. łódzkie. Dzień po zatrzymaniu sprawców włamania, zatrzymano kolejne trzy osoby, które były zleceniodawcami kradzieży11. Wszystkie utracone w trakcie włamań obrazy wróciły
do właściciela.
Przedstawiona powyżej krótka charakterystyka zagadnienia, na podstawie
wybranych spraw, wyraźnie pokazuje z jak rozległą problematyką mamy do
czynienia. Zasadność przeprowadzonych akcji Policji, potwierdzają ujawnione w trakcie czynności materiały dowodowe w postaci zabytków12. W trakcie
niespełna dziewięciu lat działalności łódzki Zespół do Zwalczania Przestępczości Przeciwko Dziedzictwu Narodowemu odznaczył się w pięćdziesięciu
sprawach, w trakcie których odzyskano dużą liczbę cennych zabytków i dzieł
sztuki. Było to wynikiem intensywnej pracy i zaangażowania członków Zespołu oraz współpracy z innymi podmiotami i jednostkami Policji13. Od 2007
roku do dnia dzisiejszego w województwie łódzkim w związku z przestępstwami przeciwko dziedzictwu narodowemu zatrzymano około pięćdziesiąt siedem
osób, w tym czterdzieści pięć osób dokonujących zniszczenia i przywłaszcze-
9
Sprawa PR 1 Ds. 13/2016 prowadzona przez Prokuraturę Rejonowa w Piotrkowie Trybunalskim.
– 82 –
10
Sprawa PR 1Ds.68.2016 prowadzona przez Prokuraturę Rejonową w Brzezinach.
11
Sprawa PR 2Ds.637.2016 prowadzona przez Prokuraturę Rejonową Łódź Śródmieście w Łodzi.
12
Zob. A. Grajewski, Zespół do Zwalczania Przestępczości przeciwko Dziedzictwu Narodowemu Komendy Wojewódzkiej Policji
w Łodzi, Cenne, bezcenne/utracone, nr 3 (68), 2011, s. 28-29.
13
W Wydziale Kryminalnym Komendy Wojewódzkiej Policji w Łodzi strukturach Sekcji do Zwalczania Przestępczości Przeciwko
Mieniu, na mocy Decyzji z dnia 7 maja 2007 r. powstał Zespół do Zwalczania Przestępczości Przeciwko Dziedzictwu Narodowemu, który działa do dnia dzisiejszego.
– 83 –
nia zabytków archeologicznych podczas nielegalnych poszukiwań. Należy do
tej liczby dodać, iż na podstawie materiałów zebranych przez funkcjonariuszy
KWP w Łodzi przekazanych do realizacji przez KWP w Radomiu dokonano
zatrzymania kolejnych dwóch osób, którym przedstawiono zarzuty niszczenia
i przywłaszczenia zabytków archeologicznych14. Nadmienić należy, że oprócz
zabytków zatrzymano kilka sztuk broni palnej, dużą ilość amunicji rożnego kalibru oraz materiały wybuchowe, głównie pochodzenia wojennego. Odzyskano
szereg utraconych zabytków figurujących w bazach danych Narodowego Instytutu Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów w postaci między innymi zabytków
sakralnych, malarstwa, starodruków. Odzyskano obraz figurujący w katalogu
strat wojennych Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Ponadto
praca łódzkich funkcjonariuszy przyczyniła się do odzyskania bardzo dużej
ilości niezinwentaryzowanych zabytków pochodzących z kradzieży dokonywanych na stanowiskach archeologicznych, polach bitewnych i towarzyszących
im mogiłach. Działalność Zespołu przyczyniła się radykalnie do ograniczenia
na terenie województwa łódzkiego wolnego handlu internetowego zabytkami pochodzącymi z nielegalnych wykopalisk i uświadomienia powszechnego
problemu jakim jest zagrożenie dla stanowisk i zabytków archeologicznych
przez prowadzone nielegalnie poszukiwania skarbów.
14
Opracowanie własne. Informacje zebrane przez autora (stan na 24.10.2016 roku).
– 84 –
Henryk Gabryelczyk
Komenda Wojewódzka Policji w Poznaniu
Ochrona dóbr dziedzictwa narodowego
na terenie województwa wielkopolskiego
(na przykładzie wybranych przedsięwzięć)
Przestępstwa przeciwko dobrom kultury narodowej stanowią ułamek procenta przestępczości przeciwko mieniu. Problem przestępczości skierowanej
przeciwko dobrom kultury nie jest jednak błahy, ze względu na ich niepowtarzalność i ogromną wartość nie tyle materialną, co przede wszystkim pod
względem niematerialnym, czyli kulturowym.
Wszyscy mają świadomość, że niezwykle trudno jest wyeliminować wszelkie zagrożenia dla poszczególnych obiektów i zabytków stanowiących element
dziedzictwa narodowego. Dotyczy to niestety także działalności przestępców,
którzy dążą do osiągnięcia korzyści poprzez „zamach” na własność publiczną
bądź prywatną stanowiącą niepowtarzalny zasób dóbr kultury. Dlatego najbardziej skutecznym środkiem obrony przed podobnymi sprawcami oraz wandalami jest wysoki poziom świadomości, który prowadzi do współodpowiedzialności za bezpieczeństwo dóbr kultury narodowej, rozciągniętej na cały szereg
instytucji. Przy czym należy zwrócić uwagę, że u podstaw takiego podejścia leży
nie zmniejszenie odpowiedzialności poszczególnych podmiotów w swym działaniu, lecz kompleksowe rozwiązywanie problemów związanych ze skuteczną
ochroną. Dlatego też ochrona dziedzictwa narodowego stanowi jeden z podstawowych obszarów w realizacji Rządowego programu ograniczania przestępczości i aspołecznych zachowań „Razem Bezpieczniej” im. Władysława Stasiaka.
– 85 –
Mając to na uwadze Wielkopolska Policja podejmuje systematyczne działania zakładające ograniczenie zagrożeń dla bezpieczeństwa poszczególnych
obiektów i zabytków, wykorzystując wszystkie obszary swojej pracy, czyli: profilaktyczny, operacyjny i procesowy. Przykładem wysokiej efektywności Policji w ostatnich dwóch obszarach są już sztandarowe osiągnięcia w postaci zatrzymania sprawcy kradzieży i odzyskania obrazu „Plaża w Pourville” Claude’a
Moneta, oraz ustalenia sprawców kradzieży pierścienia prymasa Stefana Wyszyńskiego czy odzyskania zabytkowej Tory.
Działania podejmowane przez Policję w obszarze profilaktycznym
w związku ze swą specyfiką są może mniej spektakularne, lecz nie mniej efektywne. W ostatnich latach w opisywanym obszarze wielkopolska Policja podjęła znaczące inicjatywy. Pierwsza została przygotowana w 2009 roku przez
Wydział Prewencji Komendy Wojewódzkiej Policji w Poznaniu wspólnie
z Wojewódzkim Urzędem Ochrony Zabytków w Poznaniu w trosce o bezpieczeństwo obiektów sakralnych i zgromadzonych w nich dóbr kultury. Zakłada
ona dokonanie szczegółowego przeglądu 861 obiektów sakralnych na terenie
województwa wielkopolskiego (z tego 745 jest wpisanych do rejestru zabytków), celem podniesienia poziomu ich zabezpieczeń, w szczególności przed
włamaniem i uszkodzeniem. Program przeglądów obiektów sakralnych pod
kątem ich zabezpieczenia przed przestępczością na terenie województwa wielkopolskiego zaplanowano na lata 2009-2017 i przewiduje ścisłą współpracę
wielkopolskiej Policji i Państwowej Straży Pożarnej, Wojewódzkiego Urzędu
Ochrony Zabytków w Poznaniu oraz administratorów wielkopolskich parafii.
Przedsięwzięcie to cieszy się także poparciem hierarchów kościoła. Do chwili
obecnej przeprowadzono osiem etapów przeglądów zabezpieczenia obiektów
sakralnych. W trakcie których oceniono stopień zabezpieczenia 690 obiektów.
W 2017 roku zrealizowany zostanie kolejny dziewiąty etap przedsięwzięcia,
które jak do tej pory przebiega bez zakłóceń. Efektem tych prac jest zebranie bardzo szczegółowych danych dotyczących stanu zabezpieczenia poszczególnych obiektów. Obraz wyłaniający się z nich budzi mieszane uczucia, gdyż
z jednej strony pokazuje słaby stopień zabezpieczenia tych niezwykle cennych
obiektów, czego dowodzi stosunkowo niewysoki stopień zabezpieczeń poprzez
stosowanie systemów alarmowych (ok. połowa badanych obiektów), i jeszcze
niższy stopień wykorzystania tajnego znakowania dzieł sztuki (odnotowany
w ok. 9% obiektów). Jednak z drugiej strony dane wskazują jednoznacznie na
pozytywne zmiany w świadomości administratorów, które zaszły w ostatnim
czasie, gdyż ponad połowa obiektów, w których odnotowano zainstalowanie
systemu alarmowego, została w niego wyposażona w ciągu ostatnich ośmiu lat
(w trakcie trwania programu). Stanowi to dobrą prognozę na przyszłość1.
Zrealizowane już osiem etapów przedsięwzięcia pozwoliło na przygotowywanie cyklicznych podsumowań. W spotkaniach uczestniczyli przedstawiciele
archidiecezji i diecezji funkcjonujących na terenie województwa wielkopolskiego, Wielkopolskiego Urzędu Ochrony Zabytków w Poznaniu, Wydziału
Bezpieczeństwa i Zarządzania Kryzysowego Wielkopolskiego Urzędu Wojewódzkiego, Komendy Wojewódzkiej Państwowej Straży Pożarnej w Poznaniu
oraz Wydziału Prewencji Komendy Wojewódzkiej Policji w Poznaniu. Efekty
prac prowadzonych w ramach tego przedsięwzięcia są także elementem szkoleń prowadzonych przez Policję w zakresie profilaktyki.
Dzięki wieloletniej współpracy na terenie województwa wielkopolskiego
posiadając szczegółowe materiały dotyczące zabezpieczenia większości obiektów sakralnych oraz w oparciu o wyniki i doświadczenia z prowadzonych każdego roku przeglądów stanu zabezpieczenia obiektów sakralnych i posiadaną wiedzę zasadnym było opracowanie poradnika w zakresie zabezpieczenia
obiektów sakralnych przed kradzieżą i włamaniem Zabezpieczenie Obiektów
Sakralnych. Poradnik kierowany jest przede wszystkim do policjantów, administratorów i zarządców obiektów sakralnych oraz inspektorów ochrony zabytków celem wykorzystana w codziennej pracy.
Kolejnym przedsięwzięciem profilaktycznym realizowanym na terenie
wielkopolskiego garnizonu Policji w obszarze ochrony dziedzictwa narodowego jest Wielkopolski Program Znakowania zabytków ruchomych zgromadzonych w obiektach sakralnych. Inauguracja tego przedsięwzięcia nastąpiła 19
listopada 2015 roku na terenie Międzynarodowych Targów Poznańskich, podczas Targów SAKRALIA 2015 (Targi Wyposażenia Kościołów, Przedmiotów Liturgicznych i Dewocjonaliów). Program zainicjowany był uroczystym
podpisaniem Listu Intencyjnego przez Jego Ekscelencję Przewodniczącego
Episkopatu Polski Arcybiskupa Metropolitę Poznańskiego, Komendanta Wojewódzkiego Policji w Poznaniu oraz Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Celem tej inicjatywy jest właściwe zabezpieczenie dóbr
kultury narodowej w Wielkopolsce.
Obecnie kościoły znajdujące się na terenie woj. wielkopolskiego w znacznej części przypadków jeszcze nie posiadają elektronicznych zabezpieczeń
w postaci sygnalizacji włamania i pożaru. Także w wielu przypadkach zabez-
– 86 –
– 87 –
1
Ldz. E-S-075-56/2015, w zb. KWP w Poznaniu.
pieczenia mechaniczne nie są wystarczające. Jednak stopniowo się to zmienia.
Cenne przedmioty będące w kościołach coraz częściej są dodatkowo zabezpieczane. Przedmioty wartościowe, bądź dzieła sztuki zostały sfotografowane
i opisane. Przedmioty liturgiczne stanowiące większą wartość przechowywane
są w sejfach. Prowadzone są prace zmierzające do lepszego zabezpieczenia mechanicznego obiektów, ich oświetlenia oraz budowy parkingów przykościelnych – również oświetlonych i ogrodzonych.
Jednak nadal cyklicznie w szczególności należy:
• podejmować międzyinstytucjonalne inspekcje, i kontrole obiektów, w których zgromadzone są dobra kultury, prowadzone wspólnie przez inspektorów ochrony zabytków, funkcjonariuszy Policji i Straży Pożarnej,
• upowszechniać wiedzę o nowoczesnych technicznych środkach zabezpieczeń zarówno na wypadek klęsk żywiołowych, jak i przestępczej działalności człowieka np. kradzieże, dewastacje.
Mając powyższe na uwadze funkcjonariusze wielkopolskiej Policji w ubiegłych latach przeprowadzili szkolenia Proboszczów w Wielkopolsce (500)
w zakresie zabezpieczenia obiektów oraz dóbr kultury narodowej.
• W trakcie spotkań z przedstawicielami Parafialnych Rad Ekonomicznych, których celem jest pomoc Księżom Proboszczom w prowadzeniu
spraw materialnych parafii – w tym dbałość o właściwy stan zabezpieczenia obiektów sakralnych i zgromadzonych w nich dóbr kultury narodowej
policjanci obszernie poruszali tematykę bezpieczeństwa.
W spotkaniach udział brali przedstawiciele dekanatów (łącznie 400 osób),
którym wyznaczeni policjanci przedstawili temat Zabezpieczenie dóbr kultury narodowej zgromadzonych w obiektach sakralnych przed włamaniami, kradzieżami i zniszczeniami.
Celem uczestnictwa funkcjonariuszy w spotkaniach było również nawiązanie współpracy w celu lepszego zabezpieczenia wielkopolskich obiektów sakralnych. Ponadto we współpracy ze specjalistą inżynieryjno – technicznym ds.
techniki zabezpieczeń Oddziału Wielkopolskiego Instytutu Techniki Budowlanej przeprowadzono szkolenie dla Inspektorów Ochrony Zabytków województwa wielkopolskiego. Podczas szkolenia przedstawiono tematykę zabezpieczeń technicznych oraz wpływ czynnika ludzkiego na bezpieczeństwo dóbr
kultury narodowej. W szkoleniu uczestniczyło 46 inspektorów.
Wydział Prewencji Komendy Wojewódzkiej Policji w Poznaniu uczestniczył w opracowaniu poradnika „Chrońmy zabytki”. Przygotowano go we
współpracy z: Wydziałem Zarządzania Kryzysowego Wielkopolskiego Urzędu
Wojewódzkiego, Wojewódzkim Urzędem Ochrony Zabytków oraz Archidiecezją Poznańską. Jego wydanie sfinansował Wojewoda Wielkopolski. Poradnik
został wydany w nakładzie 80 000 sztuk. Zawiera wiele praktycznych informacji i porad związanych z bezpieczeństwem dóbr kultury oraz adresy internetowe instytucji zajmujących się ochroną zabytków w województwie wielkopolskim. Sam udział w pracach nad powstaniem poradnika stworzył możliwość
integracji oraz nawiązania współpracy pomiędzy przedstawicielami różnych
podmiotów i środowisk zainteresowanych bezpieczeństwem zabytków.
Policjanci Wydziału Prewencji we współpracy z policjantami Wydziału
Kryminalnego KWP w Poznaniu przygotowali i przeprowadzili również szkolenie Ochrona dziedzictwa archeologicznego. Na terenie województwa przeprowadzono dwa ww. szkolenia strefowe. Przeprowadzenie przedmiotowych
szkoleń zaakceptował Zastępca Komendanta Wojewódzkiego Policji w Poznaniu. Policyjna praktyka wskazywała na cyklicznie pojawiające się na terenie
Wielkopolski zdarzenia – dotyczące niszczenia i okradania stanowisk archeologicznych. Z uwagi na miejsca popełniania nie wszystkie tego typu przestępstwa są ujawniane i zgłaszane na Policję. Mając na uwadze znaczącą liczbę
stanowisk archeologicznych na terenie województwa wielkopolskiego można
zakładać, że ta kategoria przestępczości będzie dotykać Wielkopolskę również
w najbliższych latach. Bardzo istotnym dla skutecznej walki z tego rodzaju
przestępczością jest działalność profilaktyczna Policji, a także działania podejmowane przez służby dyżurne jednostek terenowych oraz służbę kryminalną.
Dlatego w szkoleniach brali udział przedstawiciele tychże służb. Szkolenie
prowadzili przedstawiciele Narodowego Instytutu Dziedzictwa w Warszawie przy udziale pracowników Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków
w Poznaniu, profesorów Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu,
pracowników naukowych Polskiej Akademii Nauk. W szkoleniu uczestniczyła
pani Jolanta Goszczyńska Wielkopolski Wojewódzki Konserwator Zabytków
oraz Marcin Sabaciński z Zespołu ds. Ekspertyz i Analiz Zabytków Archeologicznych Narodowego Instytutu Dziedzictwa.
Pierwsze szkolenie odbyło się 22 września 2015 roku w auli KWP w Poznaniu. Wzięło w nim udział 75 policjantów z Komend Miejskich i powiatowych oraz siedmiu inspektorów ochrony zabytków z Wojewódzkiego Urzędu
Ochrony Zabytków. Drugie ze szkoleń strefowych odbyło się 29 września 2015
roku w sali konferencyjnej Rady Miejskiej – Villa Calisia, przy Al. Wolności 4
w Kaliszu. Wzięło w nim udział 31 policjantów z Komend Miejskich i powiatowych oraz dwoje inspektorów ochrony zabytków z Wojewódzkiego Urzędu
– 88 –
– 89 –
Ochrony Zabytków. Celem tej inicjatywy było właściwe zabezpieczenie dóbr
kultury narodowej w Wielkopolsce.
Podczas szkolenia w Poznaniu nawiązano współpracę z prof. Henrykiem
Machajewskim z Wydziału Historycznego UAM wykładającym również na
Uniwersytecie Gdańskim zagadnienia archeologii. W trakcie wykładu podkreślił on, iż aktualnie stanowiska archeologiczne w kraju są bardzo zagrożone przez „poszukiwaczy skarbów”, a szkolenia prowadzone dla wielkopolskich
policjantów w tym obszarze są wręcz modelowe. Profesor zauważył również, iż kierujemy szkolenia między innymi dla policjantów służby dyżurnej,
co wysoko ocenił.
Ponadto w trakcie wyjazdu do Kalisza nawiązaliśmy kontakt z dr Adamem
Kędzierskim z Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk Stacja Archeologiczna w Kaliszu, którego dodatkowo poprosiliśmy aby w trakcie szkolenia w dniu 29.09.2015 r. przygotował wystawę przedmiotów aktualnie wydobywanych ze stanowisk archeologicznych w regionie. Pan Kędzierski
przygotował przedmiotową wystawę dla policjantów i szeroko omówił zagadnienia ochrony dziedzictwa archeologicznego w Wielkopolsce – szczególnie
odnosząc się do regionu kaliskiego.
Jednym z istotnych tematów szkoleń była Problematyka broni i amunicji
odkrywanej w trakcie poszukiwań z detektorem metali.
Specjalista Laboratorium Kryminalistycznego KWP w Poznaniu omówił postępowanie na miejscu zdarzenia – odkopania broni lub amunicji oraz
przedstawił cechy użytkowe świadczące o tym, że odkopany przedmiot to broń.
Uczestnicy wysoko ocenili przeprowadzone szkolenia strefowe pokazujące zagrożenia stanowisk archeologicznych, oraz prezentujące zachowania, które pozwalają ograniczyć tego rodzaju przestępczość.
Prace prowadzone w roku bieżącym przy znakowaniu zabytków ruchomych na terenie Katedr w Poznaniu, Gnieźnie oraz kościołów i kaplic filialnych były istotnym etapem zabezpieczenia bezcennych obiektów stanowiących element zasobów dziedzictwa kulturowego całego narodu. Tym samym
zrealizowany został główny cel związany ze wzrostem bezpieczeństwa często
bezcennych obiektów sakralnych użytkowanych w codziennym życiu dwóch
największych świątyń katolickich województwa wielkopolskiego: Katedr
w Gnieźnie i Poznaniu.
Dzięki współpracy przedstawicieli Archidiecezji Gnieźnieńskiej i Poznańskiej, Muzeów Archidiecezjalnych w Gnieźnie i Poznaniu, Wielkopolskiego
Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków oraz wielkopolskiej Policji możliwe
było, zrealizowanie Wielkopolskiego programu znakowania zabytków ruchomych zgromadzonych w obiektach sakralnych.
W ramach działań podjęto starania zmierzające w pierwszej kolejności do
porównania stanów posiadania ewidencyjnego, czyli tego czym winna świątynia dysponować zgodnie ze zgromadzoną wcześniej dokumentacją, ze stanem
faktycznym, czyli tym co rzeczywiście zastano w świątyni przed podjęciem
prac. Zadanie to wbrew pozorom nie jest proste biorąc pod uwagę samą skalę
działania, obejmującą w sumie ponad tysiąc przedmiotów zabytkowych! Nie
powinno to nikogo dziwić biorąc pod uwagę długą historię tych dwóch budowli sakralnych sięgającą początków państwa polskiego, jeśli nie bezpośrednio
to na pewno za pośrednictwem obiektów na gruzach których powstawały, stanowiąc ich kontynuację zarówno w sensie instytucjonalnym jak i użytkowym.
Dodatkowo w trakcie tych prac ponownie wykonywana jest szczegółowa dokumentacja fotograficzna każdego nawet najdrobniejszego obiektu.
Dopiero kolejny etap prac związany jest ze znakowaniem zabytków w postaci paramentów liturgicznych między innymi: kielichów, monstrancji, lichtarzy, ornatów, rzeźb... W tym celu wykorzystano niezwykle prostą i jednocześnie skuteczną metodę znakowania polegającą na nanoszeniu mikrocząsteczek
identyfikacyjnych rozpuszczonych w płynie na zabytek. Dodatkowo jest to metoda neutralna z punktu widzenia zachowania zabytku w stanie nienaruszalnym, zaakceptowana przez środowiska konserwatorskie.
O skali przedsięwzięcia świadczy również zaangażowanie w działania
przedstawicieli wszystkich trzech służb policyjnych tj.: kryminalnej, logistycznej i prewencyjnej. Każdy etap działań począwszy od fazy projektowania był
realizowany w ścisłej współpracy funkcjonariuszy laboratoriów kryminalistycznych KWP i KMP w Poznaniu oraz wydziałów kryminalnego i prewencji
KWP w Poznaniu. W prace na terenie Gniezna aktywnie włączyli się również
funkcjonariusze Komendy Powiatowej Policji w Gnieźnie.
Drugi etap działań znakowania mikrocząsteczkami przewiduje systematyczne rozszerzenie programu na kolejne obiekty sakralne województwa
wielkopolskiego dysponujące zabytkami ruchomymi. W ten sposób znacznie
winno wzrosnąć bezpieczeństwo poszczególnych elementów składających się
dzisiaj na zasoby dziedzictwa kulturowego nie tylko poznaniaków czy gnieźnian, lecz wszystkich Polaków. Warto przy tym zauważyć, iż zasoby o charakterze religijnym stanowią znaczną część ogółu zasobów dziedzictwa naszego
narodu będąc ściśle związanym z jego historią i rolą organizacji religijnych,
w tym przede wszystkim kościoła katolickiego na polskich ziemiach.
– 90 –
– 91 –
Znakowanie zabytków w bazylice prymasowskiej pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Gnieźnie
(fot. KWP Poznań), 2016
Znakowanie zabytków w bazylice archikatedralnej pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Poznaniu
Znakowanie zabytków w bazylice archikatedralnej pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Poznaniu
– 92 –
– 93 –
Dnia 17 października 2016 r. w Kurii Metropolitalnej w Poznaniu w ramach Rządowego Program Ograniczania Przestępczości i Aspołecznych Zachowań Razem Bezpieczniej im. Władysława Stasiaka na lata 2016-2017 odbyło się uroczyste podsumowanie realizacji I Etapu Wielkopolskiego Programu
Znakowania Zabytków Ruchomych Zgromadzonych w Obiektach Sakralnych.
W konferencji uczestniczyli: Zastępca Komendanta Wojewódzkiego Policji
w Poznaniu insp. Roman Kuster, ks. Ekonom Kurii Metropolitalnej w Poznaniu
Henryk Nowak, ks. Proboszcz Katedry Poznańskiej Jerzy Szwarc oraz Wielkopolska Wojewódzka Konserwator Zabytków Jolanta Goszczyńska.
Program stanowi kontynuację prowadzonego od 2007 roku na terenie
Wielkopolski Programu przeglądów stanu zabezpieczenia obiektów sakralnych. Jest jednym z istotnych elementów działań prewencyjnych i profilaktycznych podejmowanych przez Komendę Wojewódzką Policji w Poznaniu,
mających na celu ograniczenie zagrożeń w tym obszarze oraz właściwe zabezpieczenie dóbr kultury narodowej w Wielkopolsce. Zgodnie z zapisami tego
programu, prowadzone czynności wykonywane są na trzech płaszczyznach
tj. porównanie stanu ewidencyjnego zabytków ruchomych ze stanem faktycznym na podstawie kart ewidencyjnych zabytków prowadzonych przez Wojewódzki Urząd Ochrony Bytków w Poznaniu, sporządzenie aktualnej dokumentacji fotograficznej zabytków ruchomych oraz oznakowanie zabytków
mikrocząsteczkami DNA. Środki finansowe na realizację poszczególnych
przedsięwzięć oraz zakupów konkretnych przedmiotów, materiałów i usług
pochodziły z budżetów Kurii.
W pierwszym etapie realizacji programu oznakowane zostały zabytki ruchome w katedrach w Poznaniu oraz w Gnieźnie. Łącznie w tych dwóch obiektach zostało sprawdzonych i oznakowanych ponad 1300 zabytków ruchomych,
które znajdują się zarówno w katedrach jak i w Muzeach Archidiecezjalnych
w Poznaniu i Gnieźnie.
Wykonana dokumentacja fotograficzna skutkowała zebraniem ponad
6000 zdjęć, na których przedstawione są najdrobniejsze szczegóły zabytków.
Prace prowadzone przy realizacji I Etapu programu trwały łącznie 4 tygodnie
i zaangażowany w nie był zespół roboczy składający się z policjanta Wydziału Prewencji, policjanta Wydziału Kryminalnego oraz dwóch policjantów Laboratorium Kryminalistycznego KWP w Poznaniu. Skład zespołu uzupełniał
pracownik Muzeum Archidiecezjalnego w Poznaniu oraz pracownik Wojewódzkiego Wielkopolskiego Urzędu Ochrony Zabytków w Poznaniu.
Zapewnienie bezpieczeństwa obiektom sakralnym i zgromadzonym
w nich zabytkom to problem nie tylko Kościoła, parafian, konserwatorów zabytków, czy też Policji. Właściwe zabezpieczenie tych obiektów, w znacznej
mierze stanowiących element dziedzictwa kulturowego naszego narodu, jest
możliwe tylko w sposób kompleksowy, przewidujący współodpowiedzialność
wielu podmiotów i środowisk za efekty pracy. Istotnym jest również budowanie
wrażliwości na wartość zabytków jako wytworów kultury kształtujących świadomość nie tylko wierzących i nie tylko członków kościoła instytucjonalnego.
Należy przy tym pamiętać, że wiąże się to z bardzo różnorodnym podejściem
przedstawicieli różnych środowisk i podmiotów do funkcjonalności i zabytkowego charakteru, które wymagają wypracowania i stosowania konsensusu
w stosunku do kościoła jako muzeum tradycji materialnej. Priorytetem dla
wszystkich uczestników programu jest zabezpieczenie opisanej tradycji w muzeach – kościołach, w taki sposób, żeby mogła sprostać także zadaniom ewangelizacyjnym. Organizowana konferencja była elementem realizacji tej polityki
przez wielkopolskie środowiska i przedstawicieli organów odpowiedzialnych
w kwestiach bezpieczeństwa.
Kolejny etap działań w ramach realizacji programu przewiduje objęcie nim
następnych obiektów sakralnych województwa wielkopolskiego które dysponują zabytkami ruchomymi. W ten sposób znacząco wzrośnie bezpieczeństwo
poszczególnych zabytków składających się dzisiaj na zasoby dziedzictwa kulturowego, stanowiących nie tylko dobro wszystkich Polaków, lecz również będących świadectwem wielkiego kunsztu i warsztatu artystów z całej Europy,
którzy dzieła te wykonali.
Warto przy tym zauważyć, iż zasoby znajdujące się w obiektach o charakterze religijnym stanowią ok. 90% ogółu zasobów dziedzictwa naszego Narodu.
Są one ściśle związane z historią i rolą organizacji religijnych, w tym przede
wszystkim kościoła katolickiego, na polskich ziemiach.
Wskazane przedsięwzięcia przynoszą wymierne korzyści, albowiem skutecznie podnoszą świadomość dużej grupy społeczeństwa Wielkopolski w dziedzinie bezpieczeństwa dóbr kultury narodowej, i powodują aktywizację wielu
środowisk do współpracy. Realizacja tych przedsięwzięć, które każdorazowo gromadzą wielu aktywnych uczestników i decydentów, stwarza możliwość wymiany
doświadczeń i nawiązania owocnej współpracy w obszarze zabezpieczenia licznych zabytków stanowiących prawdziwe klejnoty w dorobku naszego narodu.
Systematycznie prowadzone działania przyczyniają się do stopniowej poprawy
bezpieczeństwa zabytków ruchomych i wielkopolskich obiektów sakralnych.
Jesteśmy przekonani, że działania te przyczynią się do zachowania dorob-
– 94 –
– 95 –
ku kulturalnego Wielkopolan dla kolejnych pokoleń w najtrudniejszy możliwy sposób, czyli taki, który zapewni także współczesnym w miarę możliwości satysfakcjonującą dostępność. Jest to niezwykle trudne i kosztowne, jednak
należy pamiętać o dużej niematerialnej wartości dóbr dziedzictwa narodowego i jego znaczeniu dla kształtowania świadomości społecznej, także w zakresie ochrony ich samych. Dlatego wydaje się, że koszty z tym związane mimo
wszystko schodzą na plan dalszy zwłaszcza, że ścisła współpraca oraz wymiana
doświadczeń coraz liczniejszych i bardziej świadomych środowisk sprzyja tworzeniu nieszablonowych inicjatyw również w tym zakresie.
Marek Łuczak
Arkadiusz Popiół
Komenda Wojewódzka Policji w Szczecinie
Nielegalny obrót dziełami sztuki
jako źródło finansowania terroryzmu
Najczęstszym źródłem finansowania terroryzmu wskazywanym przez ekspertów ds. bezpieczeństwa jest przekazywanie funduszy przez organizacje dobroczynne działające na terenie konfliktu zbrojnego. W większości przypadków instytucje te zasilane są przez fundacje wsparcia lub organizacje religijne
prowadzące zbiórki pieniędzy, lub zbierające w inny sposób środki finansowe
w krajach Europy i Ameryki Północnej. Ilość sum i transferów może być
jednak wychwycona przez agencje monitorujące sumy transferów pieniędzy,
co do których istnieje podejrzenie, że mogą być powiązane z organizacjami
terrorystycznymi1.
Reasumując – nie ma możliwości legalnie i niezauważenie przekazać kilkumilionową sumę pieniędzy by nie wzbudziło to zainteresowania służb. Wyjątek od tej reguły spełnia dziś jedynie rynek dzieł sztuki. By przedstawić owe
możliwości należny wpierw przedstawić specyfikę rynku sztuki. Obecnie na liście najdroższych obrazów w historii, znajdują się dzieła van Gogha wycenione
są na kwotę 729 milionów dolarów (7 dzieł). Przewyższają je jedynie obrazy
Pabla Picasso (1.001 miliarda dolarów za 10 płócien). Na trzecim miejscu jest
Znakowanie zabytków w bazylice prymasowskiej Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Gnieźnie
– 96 –
1
W. Filipkowski, R. Lonca, Kryminologiczne i prawne aspekty finansowania terroryzmu, Wojskowy Przegląd Prawniczy 2005, nr 4,
s. 26-46; W. Filipkowski, R. Lonca, Zorganizowane grupy o charakterze terrorystycznym. Studium kryminologiczno-prawne, Wojskowy Przegląd Prawniczy 2006, nr 4, s. 33-50; Współczesne zagrożenia terroryzmem, red. K. Jałoszyński, Szczytno 2013, s. 63-70.
– 97 –
Andy Warhol (612 mln dolarów, 7 obrazów. W październiku 2014 roku portal
NewTimes News opublikował aktualne ceny obrazów Vincenta Van Gogha:
obrazem nabytym przez sprzedaż aukcyjną był obraz Paula Gaugina – Nafea
Faa Ipoipo, który wylicytowano za 300 mln dolarów4.
W maju 2015 roku nowojorski dom aukcyjny Christie’s sprzedał obraz
Kobiety z Algieru Pabla Picassa za sumę 179,4 mln dolarów i rzeźbę współczesną z brązu Alberta Giacomettiego z 1947 roku – Pointing Man za sumę
141 mln dolarów. Według opinii salonu, zyski znacznie przewyższyły ich oczekiwania, obraz Picassa szacowany był przykładowo na 140 mln dolarów. Przebicie o prawie 40 mln dolarów szacowanej przez Christie’s sumy nie zdziwiła
jednak znawców tematu, jest to normalna praktyka w tej dziedzinie. Stwarza
duże możliwości przy legalizacji dużych pieniędzy w prosty sposób i następnie
legalne ich transfery do krajów całego świata.
Na potrzeby opracowania stworzyłem model hipotetycznej transakcji
z wykorzystaniem falsyfikatu by pokazać przykładowy, uproszczony schemat
działania:
1. Grupa finansowa z jednego krajów arabskich zamawia we Francji lub
Holandii obraz namalowany w stylu któregoś z francuskich impresjonistów (najlepiej nieodnaleziony obraz wymieniany w opracowaniach dot.
impresjonisty), który legalnie jako dzieło szkoleniowe zostaje wywieziony
do z jednego krajów arabskich;
2. Po roku trzech wysoko opłaconych badaczy (jeden znany i dwóch pomniejszych) wydaje opinie o autentyczności obrazu. Media opisują to wydarzenie jako ważne odkrycie na rynku sztuki, do tego opracowana jest
legenda o francuskim podróżniku lub żołnierzu legii, który na przełomie
XIX i XX w. podarował obraz przedstawicielowi znanej rodziny arabskiej
za uratowanie życia. Obraz jest wystawiany w lokalnym muzeum, jednak
z reglamentowanym dostępem;
3. Obraz po kilku latach, zostaje sprzedany kolejnemu członkowi znanej rodziny z jednego krajów arabskich, mającemu powiązania z organizacjami terrorystycznymi za sumę 20 mln dolarów (transakcja fikcyjna bezgotówkowa), jednak informację o sprzedaży została podana do mediów aby
ugruntować cenę;
4. Obraz następnie zostaje za zgodą władz przewieziony do domu aukcyjnego w Stanach Zjednoczonych, dom aukcyjny ma wątpliwości co do autentyczności, jednak nie podaje ich do publicznej wiadomości, ze względu na
oczekiwany zysk z prowizji;
Nr1
Obraz
Rok
Cena2
Cena3
Lp4
Sprz5
7
Portret doktora Gacheta
1890
152
83
1
1990
14
Listonosz Joseph Roulin
1889
113
58
1
1989
16
Irysy
1889
111
54
1
1987
21
Autoportret bez brody
1889
104
72
5
1998
26
Pole pszenicy z cyprysami
1889
94
57
5
1993
34
Wazon z piętnastoma słonecznikami
1888
84
40
1
1987
51
Młoda wieśniaczka w słomkowym
kapeluszu siedząca w pszenicy
1890
70
48
11
1997
Opis tabeli: Nr1 = Pozycja na liście wszystkich najdroższych obrazów Świata. Cena 2 = Cena aktualna, uwzględniająca inflację, zaokrąglona, w milionach dolarów. Cena 3 = Cena w dniu sprzedaży.
Lp 4 = Pozycja na liście najdroższych obrazów Świata w dniu sprzedaży. Sprz 5 = Rok sprzedaży.
(źródło: nTimes, Van Gogh: obłędny malarz, obłędne obrazy, obłędne ceny2)
Oznacza to, że uwzględniając standardową inflację i wzrost cen rynkowych
dzieł sztuki cena np. obrazu V. Van Gogha – Autoportret bez brody, wzrosła
z 72 mln dolarów w 1998 roku do 104 mln dolarów w roku obecnym. Oznacza to, że wartość obrazu przez 17 lat wzrosła o 44,5%. Daje to stabilny wzrost
wartości dzieła sztuki o 2,62% w skali roku, co daje lepszy procent niż obligacje
państwowe, oprocentowane na ok. 2%. Inwestycje te dają więc możliwość stabilnego lokowania pieniędzy, przez instytucje finansujące jakiekolwiek źródło
przeznaczenia w tym – terroryzm3.
Najważniejszym wątkiem w tej działalności jest jednak nie stabilność finansowa dzieł sztuki, a różnice cenowe przy sprzedaży dzieł sztuki. Na aukcjach
wystawiane są legalne dzieła sztuki, za które kolekcjonerzy płacą często duże
sumy pieniędzy. Należy tu przy tym przypomnieć, że obraz Pabla Picassa –
Chłopiec z fajką (1905 rok) został kupiony przez 5 maja 2014 roku za 104 mln
dolarów, w 2006 roku obraz Gustava Klimta – Portret Adeli Bloch-Bauer został sprzedany Ronaldowi S. Lauderowi za 135 mln dolarów. Najdroższym
2
nTimes, Van Gogh: obłędny malarz, obłędne obrazy, obłędne ceny (dostęp: 2014.10.21).
3
W holenderskim muzeum zidentyfikowano dawno zaginiony obraz van Gogha, Głos Szczeciński, nr 211, 10 IX 2013 r., s. 2;
Zaginiony obraz van Gogha, Kurier Szczeciński, nr 175, 10 IX 2013 r., s. 7; E. Bruska, Smutek antykwariatu, Kurier Szczeciński,
nr 99, 23 V 2014 r., s. 22.
– 98 –
4
Wiezienie za kradzież arcydzieł, Kurier Szczeciński, nr 229, 27 XI 2013 r., s. 7; Skradzione 40 lat temu, Kurier Szczeciński, nr 65,
3 IV 2014 r., s. 6; New York Times, 12 II 2015.
– 99 –
5. Obraz zostaje sprzedany na aukcji grupie finansowej ze Stanów Zjednoczonych, która wspiera działania ekstremistów, za sumę 30 mln dolarów.
Suma ta zostaje legalnie wpłacona na konto domu aukcyjnego, który po odliczeniu prowizji przelewa pozostałą kwotę na konto właściciela w Arabii.
jąc ruiny, a pozostałości niszcząc buldożerami. Agencja Reutera podała jednak, że tuż przed zniszczeniem ruin, wywieziono w czwartek z Hatry artefakty,
a dopiero w sobotę przystąpiono do prac rozbiórkowych6.
Jeżeli założymy, że artefakty te trafią przez różnych pośredników na rynek
amerykański, jako pozostałość po zniszczonym zabytkowym mieście ich wartość znacznie wzrośnie i po sprzedaży umożliwi dalsze finansowanie działalności terrorystycznej.
Jest też drugi wątek, który w aspekcie globalnym może wykluczyć jedynie
pobudki religijne ekstremistów islamskich. Jeżeli założymy, że ktoś jest w stanie zaplanować globalną operację finansową, wykorzystując działania ekstremistów to jest to bardzo realne. Podobnie sytuacja mogła wyglądać w ataku z 11
września 2001 roku na WTC. Jeżeli ktoś założył spadek cen akcji firm amerykańskich po zamachu i możliwość ich tańszego wykupienia, mógł równie dobrze zainwestować fundusze w działania Al-Ka’idy, przewidując zysk znacznie
przekraczający poniesione koszty. Idąc tym samym tokiem myślenia podobna
sytuacja może dotyczyć rynku dzieł sztuki i osiągnięcie znacznych finansowych
korzyści przez pozorne wsparcie i wykorzystanie działań terrorystycznych7.
Odliczając poniesione koszty na wykonanie falsyfikatu, opinie ekspertów,
zorganizowanie konferencji prasowych oraz spotkań dla dziennikarzy, transport do Stanów i prowizje bankowe, udało się w legalny sposób przelać sumę
29 mln dolarów. Suma ta nie wzbudzi niczyich podejrzeń, gdyż na podstawie
powyższych przykładów widać że przebicie szacowanej sumy o 10 mln nikogo
nie zdziwi. Mniejszy zysk możliwy jest przy podobnych transakcjach z użyciem
oryginalnego obrazu. Jeżeli ktoś komuś chce przekazać fundusze, po prostu
płaci różnice pomiędzy realną wartością a sumą za jaką wylicytuje przy pomocy fikcyjnych licytantów. Tym bardziej, że duże domy akcyjne, zapewniają
im anonimowość, umożliwiając licytowanie w imieniu klienta przez telefon.
By bardziej zakamuflować cel, można przeprowadzić kilkadziesiąt podobnych
transakcji na mniejsze kwoty (pod przykrywką zbierania kolekcji). Przy mniej
wartościowych i bardziej lokalnych dziełach sztuki np. malarstwie polskim,
agencje rządowe i Interpol nie zwrócą nawet uwagi na takie aukcje, gdzie wartość zakupu nie zazwyczaj nie przekraczają 500 tys. zł5.
Jest to stosunkowo nowy sposób rozliczeń i finansowania terroryzmu, jednakże w mojej ocenie bardzo realny. Ze względu na brak rozpoznania w tej materii, jak do tej pory nie wykryto żadnego przepadku, jednak prawdopodobnie
już albo miało to miejsce, albo będzie realizowano w przyszłości.
Innym aspektem jest windowanie cen na zabytki, pochodzące z regionów
objętych konfliktami zbrojnymi. Proceder ten zaczął się w 2001 roku, wysadzeniem przez afgańskich talibów posągów Buddy z VI w., wykutych w skałach
nad Bamjanem. W lutym 2015 roku The New York Times zamieścił nagrania
z niszczenie przez islamskich ekstremistów z Państwa Islamskiego dzieł sztuki
babilońskiej zgromadzonych w muzeum w Mosulu, zajętego przez dżihadystów w czerwcu 2014 roku. Według podanych informacji niszczenie zbiorów
muzealnych jest częścią szeroko zakrojonej polityki Państwa Islamskiego, które
zgromadzone w muzeach posągi i przedstawienia bóstw i władców traktują
jako „bałwochwalcze”, a więc przeznaczone do zniszczenia zgodnie z prawem
szariatu. W marcu 2015 roku splądrowano starożytne miasto Hatra, wysadza5
Obraz wart milion, Kurier Szczeciński, nr 230, 28 XI 2013 r., s. 7; Kurier Szczeciński, nr 236, 5 XII 2013 r., s. 6; Kopiował mistrzów, Kurier Szczeciński, nr 140, 22 VII 2015 r., s. 7.
– 100 –
6
Młoty poszły w ruch. „Prorok nakazał nam niszczyć takie posągi”, http://www.tvn24.pl/wiadomosci-ze-swiata,2/islamisci-publikuja-nagranie-z-niszczenia-muzeum-w-mosulu,519146.html (dostęp: 2015.08.25); ISIS thugs wreck ANOTHER historic site:
Extremists use sledgehammers and AK-47s to destroy walls and statues at UNESCO World Heritage site in Iraq [w:] Daily Mail,
http://www.dailymail.co.uk/news/article-3025502/ISIS-thugs-wreck-historic-site-Extremists-use-sledgehammers-AK-47s-destroy-walls-statues-UNESCO-World-Heritage-site-Iraq.html (dostęp: 2015.08.25); Isis video confirms destruction at Unesco
world heritage site in Hatra [w:] The Guardian, http://www.theguardian.com/world/2015/apr/05/isis-video-confirms-destruction-at-unesco-world-heritage-site-on-hatra (dostęp: 2015.08.25).
7
The 9/11 Commission Report: Final Report of the National Commission on Terrorist Attacks Upon the United States, red.
W.W. Norton, Washington 2004, s. 110, 311.
– 101 –
Andrzej Ossowski
Zakład Genetyki Sądowej,
Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie
Polska Baza Genetyczna
Ofiar Totalitaryzmów
– projekt masowej analizy DNA ofiar
Wstęp
Zabytki archeologiczne (II - V w.n.e.), wywiezione nielegalnie z Ukrainy,
zatrzymane przez policjantów z KWP w Szczecinie (fot. M. Łuczak), 2015
– 102 –
W tej publikacji chcieliśmy przedstawić możliwości badawcze jakie
daje projekt Polskiej Bazy Genetycznej Ofiar Totalitaryzmów w aspekcie identyfikacji ofiar zbrodni systemów totalitarnych. Projekt ten powstał w wyniku wcześniejszych doświadczeń naszego Zespołu z identyfikacją ofiar wojen
i zbrodni systemów totalitarnych. W trakcie wielu badań przez nas wykonywanych największym problemem z jakim się zetknęliśmy, poza degradacją DNA,
był brak materiału porównawczego. W związku z tym podjęliśmy próbę stworzenia projektu, który pomógłby w zabezpieczeniu i gromadzeniu materiału
DNA od krewnych ofiar. W dniu 28 września 2012 roku, Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie oraz Instytut Pamięci narodowej Komisja Ścigania
Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu podpisano porozumienie o powstaniu
Polskiej Bazy Genetycznej Ofiar Totalitaryzmów (PBGOT, www.pbgot.pl)1.
Zadaniem powstałego projektu jest zastosowanie najnowocześniejszych technik genetyki sądowej w identyfikacji ofiar zbrodni systemów totalitarnych.
1
www.pbgot.pl
– 103 –
Projekt zakładał zebranie materiału porównawczego od żyjących krewnych
ofiar systemu komunistycznego i nazistowskiego. W trakcie prac zaczęto także
gromadzić materiał pochodzący z ekshumowanych szczątków oraz rozpoczęto proces identyfikacji ofiar. Badania genetyczne stały się podstawową metodą
identyfikacji osób w przypadku osób-NN, ofiar zdarzeń masowych, przestępstw
i innych. Jednak w przypadku ofiar II wojny światowej i okresu powojennego
terroru komunistycznego nadal prowadzone prace na świecie są incydentalne.
Udane badania podejmowały różne zespoły z całego świata: w Finlandii2, USA3,
Chorwacji4, Słowenii5, Rosji6, Polski7, Hiszpanii8 9. Największym do tej pory
prowadzonym projektem nad masową identyfikacją ofiar konfliktu zbrojnego
w badaniach którego powszechnie zastosowano metody genetyczne do masowej identyfikacji ofiar była wojna 1991-1995 w Bośni i Hercegowinie10 11 12.
Projekt ten ukazał, że zastosowanie badań DNA na masową skalę daje pozytywne efekty. Przed powstanie projektu PBGOT zespół nasz wielokrotnie
podejmował próby identyfikacji ofiar. Jednym z najważniejszych wyzwań była
identyfikacja czaszki „Katyńskiej” odnalezionej w Zakładzie Medycyny Sądowej w Kopenhadze.
Kolejne masowe badania DNA wykonywano przy dużych zdarzeniach masowych, takich jak atak na WTC w 2011 roku, czy też w przypadku katastrof
naturalnych Tsunami w Tajlandii w 2004 roku. Jednak większość tego typu projektów rozpoczyna się zaraz po zaistnieniu zdarzenia. W naszym przypadku od
chwili śmierci ofiar do rozpoczęcia projektu minęło kilkadziesiąt lat. Okres na
jakim się skupiamy to lata 1939-1956. To powoduje powstanie kilku problemów.
Jednym z nich jest stopień degradacji DNA, niewspółmiernie większy w badanych przez nas przypadkach. Kolejnym problemem jest niewielka wiedza na temat ofiar, w wielu przypadkach nie zachowały się żadne precyzyjne informacje
na temat cech fenotypowych ofiar takich jak wzrost, kolor oczu, karnacja, kolor włosów, informacje o przebytych chorobach czy urazach, rozmiaru stopy etc.,
nawet nie zachowały się zdjęcia ofiar. Gdzie w przypadku teraźniejszych badań
mamy pełen dostęp do tego typu danych. Jeżeli chodzi o materiał porównawczy
to we współczesnych badaniach bazujemy na materiale DNA pobranym od krewnych ofiar oraz na zabezpieczonych rzeczach osobistych ofiar. Podczas trwania
naszego projektu kilkukrotnie mieliśmy dostęp do rzeczy osobistych ofiar, plam
krwawych pochodzących od ofiar, włosów i innych materiałów przechowywanych
przez rodzinę. W żadnym takim przypadku nie udało się uzyskać czystego profilu
DNA zawsze okazywało się że materiały te są zakontaminowane obcym DNA.
Jeżeli chodzi o krewnych to czas jaki minął od śmierci ofiar powoduje że nigdy
nie zgłosiła się do nas matka ofiary, najwięcej materiału przekazywanego jest od
rodzeństwa i pokoleń zstępnych po rodzeństwie, oraz od dzieci ofiar. Najwięcej
osób zgładzających się do projektu są to dalsze stopnie pokrewieństwa z ofiarami. To powoduje, że do badań niezbędne jest gromadzenie materiału od bardzo dużej ilości dalekich krewnych oraz wykonywanie bardzo szerokiego panelu
2
Jukka U. Palo, Minttu Hedman, Niklas Söderholm, Antti Sajantila, Repatriation and Identification of Finnish World War II
Soldiers. Croat Med J. 2007;48:528-35.
3
Daoudi, Y., Morgan, M., Diefenbach, C., Ryan, J.,Johnson, T., Conklin, G., Duncan, K., Smigielski,K., Huffine, E., Rankin,
D., Mann, R., Holland, T.,McElfresh, K., Canik, J., Armbrustmacher, V., and Holland, M. “Identification of the Vietnam Tomb
of the Unknown Soldier: The Many Roles of Mitochondrial DNA.” Presented at the Ninth International Symposium on Human
Identification, Madison, WI: Promega Corporation, 1998:http://www.promega.com/geneticidproc/ussymp9proc/abstracts/ab72.pdf.
4
Marija Definis Gojanović, Davorka Sutlović, Skeletal Remains from World War II Mass Grave: from Discovery to Identification.
Croat Med J. 2007;48:520-7.
5
Irena Zupanič Pajnič, corresponding author Barbara Gornjak Pogorelc, and Jože Balažic, Molecular genetic identification of skeletal
remains from the Second World War Konfin I mass grave in Slovenia. Int J Legal Med. 2010 July; 124(4): 307–317. Published
online 2010 March 10. doi: 10.1007/s00414-010-0431-y.
6
Gill, P., Ivanov, P.L., Kimpton, C., Piercy, R., Benson, N., Tully, G., Evett, I., Hagelberg, E., and Sullivan, K. “Identification of the
Remains of the Romanov Family by DNA Analysis.” Nature Genetics 6 (1994): 130–135.
7
A. Ossowski, M. Kus, P. Brzezinski, J. Pruffer, J. Piatek, G. Zielinska, et al., Example of human individual identification from
World War II gravesite, Forensic Sci. Int. 233 (2013) 179–192.
8
Jukka U. Palo, Minttu Hedman, Niklas Söderholm, Antti Sajantila, Repatriation and Identification of Finnish World War II Soldiers.
Croat Med J. 2007;48:528-35; Daoudi, Y., Morgan, M., Diefenbach, C., Ryan, J.,Johnson, T., Conklin, G., Duncan, K., Smigielski,
K., Huffine, E., Rankin, D., Mann, R., Holland, T.,McElfresh, K., Canik, J., Armbrustmacher, V., and Holland, M. “Identification of
the Vietnam Tomb of the Unknown Soldier: The Many Roles of Mitochondrial DNA.” Presented at the Ninth International Symposium on Human Identification, Madison, WI: Promega Corporation, 1998:http://www.promega.com/geneticidproc/ussymp9proc/
abstracts/ab72.pdf; Marija Definis Gojanović, Davorka Sutlović, Skeletal Remains from World War II Mass Grave: from Discovery to
Identification. Croat Med J. 2007;48:520-7; Irena Zupanič Pajnič,corresponding author Barbara Gornjak Pogorelc, and Jože Balažic,
Molecular genetic identification of skeletal remains from the Second World War Konfin I mass grave in Slovenia. Int J Legal Med.
2010 July; 124(4): 307–317. Published online 2010 March 10. doi: 10.1007/s00414-010-0431-y; Gill, P., Ivanov, P.L., Kimpton,
C., Piercy, R., Benson, N., Tully, G., Evett, I., Hagelberg, E., and Sullivan, K. “Identification of the Remains of the Romanov Family
by DNA Analysis.” Nature Genetics 6 (1994): 130–135; A. Ossowski, M. Kus, P. Brzezinski, J. Pruffer, J. Piatek, G. Zielinska, et al.,
Example of human individual identification from World War II gravesite, Forensic Sci. Int. 233 (2013) 179–192; Ríos L1, Martínez
B, García-Rubio A, Herrasti L, Etxeberria F. Marks of autopsy and identification of victims of human rights violations exhumed from
cemeteries: the case of the Spanish Civil War (1936-1939). Int J Legal Med. 2013 Aug 6. Int J Legal Med. 2013 Aug 6; L. Rıós, J.I.
Casado Ovejero, J. Puente Prieto, Identification process in mass graves from the Spanish Civil War I, Foren. Sci. Int. 199 (2010) 27–36.
9
L. Rıós, J.I. Casado Ovejero, J. Puente Prieto, Identification process in mass graves from the Spanish Civil War I, Foren. Sci. Int.
199 (2010) 27–36.
10
Dzijan S, Curić G, Pavlinić D, Marcikić M, Primorac D, Lauc G., Evaluation of the reliability of DNA typing in the process of
identification of war victims in Croatia. J Forensic Sci. 2009 May;54(3):608-9. doi: 10.1111/j.1556-4029.2009.01015.x. Epub 2009
Mar 16; Antonio Alonso, Šimun Anðelinoviæ, Pablo Martín, Davorka Sutloviæ, Ivana Erceg1, Edwin Huffine, Lourdes Fernández
de Simón, Cristina Albarrán, Marija Definis-Gojanoviæ, Amparo Fernández-Rodriguez, Pilar García, Irena Drmiæ, Boja Reiæ,
Sendi Kuret, Manuel Sancho, Dragan Primorac, DNA Typing from Skeletal Remains: Evaluation of Multiplex and Megaplex
STR Systems on DNA Isolated from Bone and Teeth Samples. Croat Med J 2001;42:260-266; Huffine, E., Crews, J., Kennedy,
– 104 –
B., Bomberger, K., and Zinbo, A. “Mass Identification of Persons Missing from the Break-Up of the Former Yugoslavia: Structure, Function, and Role of the International Commission on Missing Persons.” Croatian Medical Journal 42(3) (2001): 271–275.
11
Antonio Alonso, Šimun Anðelinoviæ, Pablo Martín, Davorka Sutloviæ, Ivana Erceg1, Edwin Huffine, Lourdes Fernández de
Simón, Cristina Albarrán, Marija Definis-Gojanoviæ, Amparo Fernández-Rodriguez, Pilar García, Irena Drmiæ, Boja Reiæ, Sendi
Kuret, Manuel Sancho, Dragan Primorac, DNA Typing from Skeletal Remains: Evaluation of Multiplex and Megaplex STR Systems on DNA Isolated from Bone and Teeth Samples. Croat Med J 2001;42:260-266.
12
Huffine, E., Crews, J., Kennedy, B., Bomberger, K., and Zinbo, A. “Mass Identification of Persons Missing from the Break-Up
of the Former Yugoslavia: Structure, Function, and Role of the International Commission on Missing Persons.” Croatian Medical
Journal 42(3) (2001): 271–275.
– 105 –
Punkt medyczny w Białymstoku (fot. A. Ossowski), 2015
Zrekonstruowana czaszka z oznaczonymi torami lotu pocisków (fot. A. Ossowski), 2013
Szczątki ofiary zbrodni komunistycznych odnalezione na kwaterze „Ł” na Powązkach w Warszawie
(fot. A. Ossowski), 2013
– 106 –
– 107 –
badań. To z kolei powoduje, zwiększanie ilości prób uzyskania pełnych profili
DNA w różnych systemach ze szczątków szkieletowych. Pierwszym zadaniem z
jakim zetknął się zespół PBGOT była identyfikacja ofiar zbrodni komunistycznych pochowanych na Powązkach Wojskowych w Warszawie na kwaterze „Ł”.
W tym miejscu pochowano kilkaset ofiar zbrodni komunistycznych w okresie
1948-1956. W latach 2012-2015 wykonano kilka ekshumacji odnajdując szczątki
196 ofiar. Około 50 spośród nich udało się zidentyfikować. Kolejnym miejscem
w których brał udział zespół był Areszt Śledczy w Białymstoku, i inne miejsca na
Podlasiu gdzie odnaleziono około 500 ofiar. Do dnia dzisiejszego zespół pracował
w kilkunastu miejscach i doprowadził do identyfikacji przeszło 70 ofiar.
Projekt ten i jego doświadczenia można użyć do innych zdarzeń, przy wykorzystaniu powstałego systemu można prowadzić badania ofiar każdego zdarzenia masowego.
Procedura postępowania identyfikacyjnego ofiar (DVI – Disaster Victim
Identification) polskiej bazy genetycznej ofiar totalitaryzmów
Założenia projektu PBGOT:
1. Zbieranie materiału porównawczego od żyjących krewnych ofiar.
2. Zbieranie i zabezpieczanie materiału dowodowego podczas prac ekshumacyjnych ze szczątków ofiar.
3. Zbieranie danych historycznych na temat ofiar.
4. Identyfikacja ofiar.
5. Przywracanie pamięci zbiorowej ofiar zbrodni systemów totalitarnych.
Struktura projektu PBGOT:
1. Baza materiału porównawczego pobranego od krewnych ofiar.
2. Baza materiału dowodowego pobranego z ekshumowanych szczątków.
3. Baza informacji historycznych o ofiarach.
ETAPY IDENTYFIKACJI OSOBNICZEJ:
Etap A – Analiza materiałów archiwalnych
Analiza zgromadzonych materiałów archiwalnych w celu ustalenia cech szczególnych osób pochowanych/zaginionych. Zebrane informacje zostają umieszczane w bazie osób pochowanych/zaginionych w programie LD v.1.0. Na
podstawie zgromadzonych dokumentów archiwalnych ustalani są najbliżsi
członkowie rodzin ofiar.
Etap B – Zebranie materiał porównawczego oraz ankiet
Pobranie materiału porównawczego od osób blisko spokrewnionych z ofiarami
oraz rzeczy osobistych ofiar. Zebranie ankiet: historycznej, medycznej oraz genetycznej dotyczących ofiary od osób blisko spokrewnionych. Szczególny nacisk jest kładziony na opis cech charakteryzujących ofiarę oraz dokładny opis
stopnia pokrewieństwa osoby spokrewnionej z ofiarą, zbierane są także dane
dotyczące innych żyjących krewnych, którzy mogą przekazać materiał do badań, zgodnie z zaleceniami Budowle i jego zespołu14. Przyjęto zasadę pobierania materiału genetycznego od jak największej liczby krewnych ofiar.
Etap C – Prace ekshumacyjne
W chwili ujawnienia pochówków każdy osobnik otrzymuje numer ekshumacyjny PBGOT. Sporządzana jest dokumentacja stanowiska szkieletowego zawierająca lokalizację pola grobowego, szczegółowy plan pochówków, oraz dokumentację dotyczącą wszelkich znalezisk. Do każdego osobnika sporządzany
jest protokół ekshumacyjny. Groby masowe oraz bratnie mogiły ekshumowane
rozkładane są na pojedyncze szkielety. Podczas wszystkich etapów sporządzana
jest dokumentacja fotograficzna. Szczątki po ich odsłonięciu i zadokumentowaniu niezwłocznie są podejmowane.
W celu usystematyzowania i unifikacji badań stworzono procedurę badawczą identyfikacji ofiar zbrodni systemów totalitarnych, procedura ta rozpoczyna
się od prac ekshumacyjnych a kończy się a finalnej identyfikacji ofiar. Procedura
ta oparta jest na doświadczeniach naszego zespołu w identyfikacji ofiar zdarzeń
i katastrof masowych a także na doświadczeniach innych zespołów DVI (disaster victim identification)13.
Opracowana procedura może być swobodnie zastosowana do identyfikacji
ofiar zbrodni systemów totalitarnych.
Etap D – Badania antropologiczno-sądowe
Po przekazaniu szczątków do punktu medycznego przeprowadzane są badania antropologiczno-sądowe dane wpisywane są do protokołu ekshumacyjnego.
13
14
S.Blau, S.Briggs, The role of forensic anthropology in Disaster Victim Identification (DVI). „Forensic Science International”
2011 205 s. 29–35.
– 108 –
Budowle, B., Bieber, F.R., and Eisenberg, A.J. “Forensic Aspects of Mass Disasters: Strategic Considerations for DNA-Based
Human Identification.” Legal Medicine (Tokyo) 7(4) (2005): 230–243.
– 109 –
Po zakończeniu badań antropologicznych wybrane są dobrze zachowane fragmenty szkieletu do pobrania materiału DNA. Pobierane są próbki z co najmniej
2 partii szkieletu. Przy pobraniu sporządzany jest protokół pobrania materiału
dowodowego do badań genetycznych. Postępowanie zgodnie z procedurami zabezpieczającymi materiał ekshumacyjny przed degradacją DNA i kontaminacją
obcym materiałem genetycznym.
Etap H – Ostateczna identyfikacja
Wykonanie zestawienia dokumentacji zawierającej wyniki wszystkich etapów
badania identyfikacyjnego nadzorowane przez koordynatorów poszczególnych
etapów.
Etap E – Oględziny ujawnionych przedmiotów kultury materialnej
Wszystkie przedmioty ujawnione przy szczątkach oraz w ich pobliżu są opisywane, nadana jest numeracja oraz sporządzona zostaje dokumentacja fotograficzna wraz z protokołem zabezpieczenia dowodów rzeczowych.
Etap F – Wstępna analiza danych
Powstający protokół ekshumacyjny zawierający część archeologiczną, antropologiczno-sądową oraz kryminalistyczną. Sporządzenie protokołu ekshumacyjnego (protokół PM). Karta zawiera wszystkie najistotniejsze dane identyfikacyjne
szczątków, zebrane podczas kolejnych etapów badań i zawarte w odpowiednich
szczegółowych dokumentach. Dokument ten pozwala na prowadzenie dalszej
identyfikacji poprzez wykorzystanie danych identyfikacyjnych w dalszych etapach. Analiza porównawcza danych zawartych w protokole ekshumacyjnym
(protokół PM) z danymi zebranymi w bazie danych programu LD v.1.0 (protokół AM) na którą składają się następujące dane: dane identyfikacyjne zawarte
w dokumentach archiwalnych, dane uzyskane z ankiety medycznej i ankiety historycznej wypełnione przez rodziny osób pochowanych/zaginionych, inne dostępne dane identyfikacyjne.
Do obsługi projektu zaprojektowano i stworzono oprogramowanie „LowcaDusz” v.1.0. Jest to rozbudowana baza danych zbierająca wszystkie informacje gromadzone w projekcie. Złożona jest z 3 modułów:
a) modułu osób ekshumowanych,
b) modułu osób poszukiwanych i ich krewnych,
c) moduł badań historycznych.
Moduł osób ekshumowanych gromadzi informacje dotyczące ekshumowanych ofiar, dane archeologiczne, medyczne, antropologiczne, kryminalistyczne,
profile genetyczne etc.
Moduł osób poszukiwanych i ich krewnych gromadzi wszelkie informacje
dotyczące osób poszukiwanych, dane medyczne, antropologiczne, historyczne,
dokumenty, zdjęcia ofiar, profile genetyczne ofiar izolowane z rzeczy osobistych
oraz profile genetyczne osób spokrewnionych z ofiarami etc.
Moduł badań historycznych gromadzi dane historyczne dotyczące osób
poszukiwanych oraz zdarzeń w wyniku których zaginęli.
Baza danych jest zawieszona w chmurze, co zapewnia dostęp do danych
zgromadzonych z każdego miejsca, w którym są prowadzone prace bądź gdzie
jest pobierany materiał genetyczny.
Etap G – Badania genetyczne
Badania genetyczne przeprowadzane są w Polskiej Bazie Genetycznej Ofiar Totalitaryzmów w Szczecinie oraz Instytucie Ekspertyz Sądowych w Krakowie wraz
ze sporządzeniem opinii z tych badań zgodnie ze szczegółową procedurą badań.
Porównanie uzyskanych wyników analizy materiału ekshumacyjnego z profilami
materiału porównawczego (pochodzącymi od krewnych bądź z rzeczy osobistych ofiar) ustalonymi w laboratorium PBGOT i IES, wykonywane są obliczenia
biostatystyczne a uzyskane wyniki umieszczane są w bazie danych programu LD
v.1.0. Nadzór nad prowadzonymi badaniami, dobór metod badawczych w zależności od rodzaju materiału dowodowego i porównawczego. Wykonanie dokumentacji będącej podstawą do wydania opinii identyfikacyjnej.
LABORATORIUM POLOWE
Na miejscu prowadzonych prac powstaje punkt medyczny, w którym przeprowadzane są badania antropologiczne, medyczno-sądowe, kryminalistyczne, pobierany jest materiał do badań DNA. Punkt medyczny zbudowany jest
z kontenerów medycznego, genetycznego, socjalnego i magazynowego oraz
namiotów. W kontenerze medycznym znajduje się punkt badań antropologicznych i medyczno-sądowych, wszystkie badania są wykonywane na miejscu
prac. Kontener genetyczny służy do przechowywania materiałów niezbędnych
do zabezpieczania materiału DNA oraz do pobierania próbek z materiału ekshumacyjnego. W kontenerze znajdują się także zamrażarki, w których pobrany
materiał jest przechowywany. Kontener socjalny przeznaczony jest dla załogi,
w kontenerze magazynowym składowane są wydobyte szczątki dokąd trafiają
po badaniach oraz po pobraniu materiału DNA. W punkcie medycznym znaj-
– 110 –
– 111 –
duje się także punkt informacyjny, w którym rodziny ofiar mogą dowiedzieć się
o prowadzonych badaniach, a także mogą przekazać swój materiał genetyczny
do badań porównawczych DNA.
frezami. W przypadku zębów i paliczków oczyszczane są one w całości. Po
oczyszczeniu mechanicznym powierzchnie są ścierane wymazówkami nasączonymi podchlorynem sodu a następnie płukane w sterylnej wodzie. Po osuszeniu próbki są naświetlane z każdej strony pod lampą UV przez około godzinę. Następnie próbki są miażdżone w środowisku ciekłego azotu przy użyciu
urządzenia FreezerMill SPEX. Kolejnym etapem jest izolacja DNA.
BADANIA DNA
Laboratorium PBGOT zostało przystosowane do prowadzenia projektów
gdzie materiałem dowodowym jest materiał kostny. Z uwagi na specyfikę materiału dowodowego postanowiono zupełnie rozdzielić procesy izolacji DNA
ze standardowego materiału dowodowego oraz porównawczego od procesu
izolacji DNA z materiału kostnego. W tym celu wydzielono dwie osobne pracownie. Pierwsza jest to pracownia, w której materiał dowodowy w postaci kości poddawany jest wstępnej obróbce, jest on oczyszczany pod komorami laminarnymi oraz poddawany jest miażdżeniu w młynach kriogenicznych. Kolejna
wydzielona pracownia jest to pomieszczenie izolacji DNA jako najbardziej newralgiczne miejsce w pomieszczeniu tym analizowany jest tylko i wyłącznie
materiał kostny.
1. Material dowodowy
Materiał dowodowy jest pobierany natychmiast po podjęciu szczątków
ze stanowiska szkieletowego, aby zminimalizować możliwość kontaminacji
i degradacji DNA. Podczas prac ekshumacyjnych obecny jest cały czas zespół
PBGOT nadzorujący prace.
2. Materiał porównawczy
a) Podstawowym materiałem porównawczym są próbki pobrane od bliskich
krewnych ofiar w postaci wymazów nabłonków z jamy ustnej.
b) Do badań można posłużyć się także rzeczami osobistymi ofiary, na których
możemy ujawnić jej materiał biologiczny.
c) W niektórych przypadkach można się posiłkować ekshumacją bliskich
krewnych ofiary.
3. Izolacja DNA
Wstępnym etapem izolacji DNA jest wyselekcjonowanie właściwych próbek do badań genetycznych, z pobranych próbek wybierany jest najlepiej zachowany materiał biologiczny. W przypadku kości długich wycinane są fragmenty kości o powierzchni około 1 cm2 po wycięciu wierzchnie warstwy kości
są usuwane mechanicznie z użyciem frezarki z diamentowymi wymiennymi
– 112 –
4. Oznaczenie ilości i jakości ludzkiego DNA
Przy użyciu technologii Real-Time PCR badana jest ilość i jakość DNA
wyizolowanego z materiału kostnego.
5. Amplifikacja DNA
Jest to najdłuższy i najbardziej newralgiczny etap analizy DNA. Na tym
etapie izolowane DNA jest namnażane w trakcie reakcji PCR z markerami
genetycznymi. Dzięki temu powstaje unikatowy profil genetyczny. DNA pochodzące ze szczątków i z materiału porównawczego namnażane jest z różnymi zestawami markerów i dzięki temu tworzymy „Genetyczne odciski palców”
w różnych systemach.
6. Biostatystyka
Badania porównawcze DNA przebiegają na zasadach porównywania baz
profili DNA materiału ekshumacyjnego (ofiar) z bazą profili porównawczych (krewnych). Na podstawie wstępnych typowań po przeliczeniu baz przez
oprogramowanie biostatystyczne typowane są osoby spokrewnione ze sobą do
dalszych szczegółowych badań porównawczych DNA. Do tego etapu zespół korzysta ze specjalistycznego oprogramowania biostatycznego. Szczegółowe badania biostatystyczne wykonywane są przy pomocy programu DNA VIEW Dr.
Charles Brenner. Dopiero po zakończeniu badań potwierdzających genetycznych i biostatystycznych możliwe jest zwolnienie wyników identyfikacyjnych.
Szczególny nacisk położono zgodnie z doświadczeniami własnymi oraz innych zespołów badawczych na15:
• procedury zabezpieczające przed kontaminacją DNA na miejscu prac,
• pobranie odpowiednich próbek do badań DNA
• właściwe zabezpieczenie próbek do badań DNA niezwłocznie po podjęciu
szczątków ze stanowiska,
15
Lessons Learned From 9/11: DNA Identification in Mass Fatality Incidents. Alberto R. Gonzales, Regina B. Schofield, Glenn
R. Schmitt, National Institute of Justice.
– 113 –
• szybkie zabezpieczenie i przetransportowanie próbek do laboratorium
w warunkach chłodniczych,
• obecność genetyka sądowego na wszystkich etapach badań nadzorującego prace,
• wyznaczenie koordynatora prac identyfikacyjnych nadzorującego wszystkie
etapy dotyczące identyfikacji osobniczej,
• procedury zabezpieczające przed kontaminacją w laboratorium,
• proces izolacji DNA,
• korzystanie z oprogramowania służącego do gromadzenia wszystkich danych dotyczących projektu i umożliwiającego śledzenie całego procesu identyfikacji,
• współpraca kilku instytucji i wielu ekspertów doradzających w procesie
identyfikacji,
• ochrona danych osobowych i informacji drażliwych,
Stworzenie Polskiej Bazy Genetycznej Ofiar Totalitaryzmów powołanie
interdyscyplinarnego zespołu złożonego ze specjalistów z zakresu historii, archeologii, antropologii, medycyny sądowej, kryminalistyki, genetyki pod nadzorem prokuratury było kluczowe dla realizacji projektu. Zbliżone obserwacje
poczyniły inne zespoły zwracają uwagę na kompleksowość badań i ich interdyscyplinarność17 18. Głównym celem PBGOT jest zidentyfikowanie odnajdowanych osób. Prace te mają jednak wiele aspektów od humanitarnego poprzez
historyczny aż do medyczno-sądowego. Interdyscyplinarne badania, właściwa
analiza stanowisk szkieletowych stanowi podstawę do ścigania zbrodni przeciwko ludzkości i ukazuje zbrodniczy charakter systemów totalitarnych. Podobne spostrzeżenia miały inne zespoły stykające się z tą tematyką19 20 21 22.
Projekt ten może stać się bardzo pomocnym narzędziem w codziennej pracy Policji i Prokuratury stworzenie interdyscyplinarnego zespołu daje możliwość wykorzystania jego doświadczeń w codziennej pracy nie tylko do badań
odnajdowanych szczątków szkieletowych, ale także do badań ofiar zdarzeń masowych. Zespół posiada największe doświadczenie w Polsce w badaniach nad
zdarzeniami masowymi, pracował przy identyfikacji ofiar katastrofy samolotu
CASA oraz pożaru w Kamieniu Pomorskim. Zespół jest wstanie w ciągu
12 godzin rozpocząć badania na miejscu zdarzenia w każdym miejscu w kraju
i przystąpić do badań DNA.
DYSKUSJA
Powstanie Polskiej Bazy Genetycznej Ofiar Totalitaryzmów jest następstwem kilkudziesięciu lat badań nad ofiarami zbrodni totalitarnych w Polsce.
Wraz z rozwojem technologicznym i pojawieniem się nowoczesnych metod
identyfikacji osobniczej pojawiły się nowe możliwości identyfikacji ofiar sprzed
kilkudziesięciu lat. W Europie która w XX wieku doświadczyła dwóch wojen
światowych, wielu zbrodni systemów totalitarnych przyzwyczailiśmy się do milionów ofiar. W erze budowania tożsamości Europejskiej nie możemy zapominać o ofiarach, a przywracanie pojedynczym ofiarom tożsamości powoduje, że
zaczynamy inaczej postrzegać ofiary, widzimy w nich ludzi mających rodziny,
swoją historię, przywracamy pamięć o nich społeczeństwu. Przywracanie pamięci o ofiarach jest zaprzeczeniem systemów totalitarnych, które nie tylko
dążyły do zniszczenia jednostki ale także do zatarcia wszelkiej pamięci o niej.
Zastosowanie metod genetycznych w identyfikacji ofiar zbrodni komunistycznych i niemiecki wydaje się jedyną metodą umożliwiającą identyfikację.
Badania DNA powinny zostać poprzedzone badaniami przedgenetycznymi: historycznymi, antropologicznymi i medycznymi, aby wstępnie wytypować osobę
bądź zawęzić grupę osób na przykład na podstawie znaków tożsamości, dokumentów archiwalnych, rzeczy osobistych, danych antropologicznych i medycznych. Jeżeli jest możliwość należy podjąć próbę identyfikacji ofiar metodami
tradycyjnymi, podobne spostrzeżenia miał Bruce Budowle i jego zespół16.
16
– 114 –
17
L. Rıós, J.I. Casado Ovejero, J. Puente Prieto, Identification process in mass graves from the Spanish Civil War I, Foren. Sci. Int.
199 (2010) 27–36; Budowle, B., Bieber, F.R., and Eisenberg, A.J. “Forensic Aspects of Mass Disasters: Strategic Considerations for
DNA-Based Human Identification.” Legal Medicine (Tokyo) 7(4) (2005): 230–243.
18
19
Marija Definis Gojanović, Davorka Sutlović, Skeletal Remains from World War II Mass Grave: from Discovery to Identification.
Croat Med J. 2007;48:520-7; Skinner M, Alempijevic D, Djuric-Srejic M. Guidelines for international forensic bio-archaeology
monitors of mass grave exhumations. Forensic Sci Int. 2003;134:81-92; Baraybar JP, Gasior M. Forensic anthropology and the most
probable cause of death in cases of violations against international humanitarian law: an example from Bosnia and Herzegovina.
J Forensic Sci. 2006;51:103-8; Williams ED, Crews JD. From dust to dust: ethical and practical issues involved in the location,
exhumation, and identification of bodies from mass graves. Croat Med J. 2003;44:251-8.
20
Skinner M, Alempijevic D, Djuric-Srejic M. Guidelines for international forensic bio-archaeology monitors of mass grave exhumations. Forensic Sci Int. 2003;134:81-92.
21
Baraybar JP, Gasior M. Forensic anthropology and the most probable cause of death in cases of violations against international
humanitarian law: an example from Bosnia and Herzegovina. J Forensic Sci. 2006;51:103-8.
22
Williams ED, Crews JD. From dust to dust: ethical and practical issues involved in the location, exhumation, and identification
of bodies from mass graves. Croat Med J. 2003;44:251-8.
– 115 –
Europy Wschodniej
ISBN 978-83-7518-806-6

Służby w ochronie dziedzictwa Europy Wschodniej

Transkrypt

Podobne dokumenty

Szanowny Pan Bogdan Zdrojewski Minister Kultury i Dziedzictwa

Rada Ochrony Zabytków - Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w

Rola samorządu w ochronie dziedzictwa

Platforma Kultury

Ochrona zabytków i miejsc pamięci – nowoczesne zarządzanie

Pomorski Konserwato Zabytków dane teleadresowe

OD REDAKCJI str. 3

Zaświadczenie stwierdzającego prawidłowe utrzymanie i

Wniosek o wpisanie zabytku do rej. zabytków nieruchomych

ochrona zabytków i miejsc pamięci – nowoczesne zarządzanie