A. Rynio

Filozofio iedukocio
Alino Rvnio
l(ololidłi Uniwenylel Lubekki
Źr dło nodziei
W
pedogogicznym przesłoniu Jono Powło l!
Dla tych, kt rzy mają szczęście być ludźmi wiary i od 26 |at pozostają
pod urokiem życia i nauczania }ana Pawła II, nie ulega wątpliwości,że jest on
nosicielem i świadkiem niezawodnej - bo gwarantowanej Przymierzem Boga
z człowiekiem - nadziei. ZasadniczYm jej źrodłem - co ewidentnie wybrzmiało
wtrakcie ostatniej pielgrzymki do Polski - jest mądrośćBożaprowadząca do
nawr cenia i miłośćmiłosierna, kt ra jest większa niż nasze grzechy i słabości.
Miłośćta przejawia się w,,wyobraźni i wielorako manifestujących się czynach
miłosierdzidl Nadzieja |ana Pawła II jest tym samym typem nadziei, z jaką spotkamy się na kartach Pisma Świętego opisującego życie patriarch w prorok w,
mędrc w, apostoł w oraz męczęnnik w i świadkw wiary, kt rzy nie ugięli
się przed mocą zła, a w każdej okoliczności życ\a oczekiwali zbawienia, kt re
pochodzi od Boga. Nadzieja ta, opierając się na fundamencie chrześcijariskiej
wiary, da się określić jako trwałe i uporczywe pragnienie dobra, jakim jest zwycięstwo życia nad śmiercią, zrealizowanie siebie w pełni w życiu zgodnym z wolą Bożą' Dobro to uobecnia się już teraz, ale pełne urzeczywistnienie znajdzie
w wieczności.Rodzi się ze,,słuchania Słowa, w kt rym mieszka pełnia mądrości
i miłościojca''t, jak r wnież z Permanentnego i niezależnego od okoliczności
zapatrzenia w Boga miłosiernego, kt ry
się na g rze iprzekazując
',objawiając
swoje Prawo, objawia człowieka samemu człowiekowi''2.
Chcąc ukazać obecne wprzesłaniu pedagogicznym }ana PawłaII źr dła nadziei, zasadne wydaje się rozpoczęcie od charakterystyki istotnych cech
tkwiących w fenomenie wychowania.
l
Jan Paweł II, Pielgrzymka na
Krak w 2002, s.
1^
-
G rę Synaj, w: Cz. Drążek, Wskazanią na trzecie
192.
Lamze,
107
tysiqclecie,
Alino Rynio
Źr dło nodziei w pedogogicznym przesłoniu Jono Powło ll
Specyfiko przesłoni0 pedogogicznego J0n0 Powło ll
Wychowanie w nauczaniu )ana Pała II, a wcześniej kard. Karola wojtyĘ
opr cz aspektu pedagogicznego' socjologiczne}o i psychologicznego zakłada
perspektywę ontyczną (bytową), kt rą należy rozpatrywać od strony antroPologicznej, aksjologicznej i teologicznej. Istotę wychowania |an Paweł II upatruje
w tym, ,,ażeby człowiek stawał się coraz bardziej człowiekiem, ażeby bardziej
>byłn, a nie tylko więcej >miał< - aby [..']
Poprzez wszystko co ))ma((' co >posiada<, umiał bardziej i pełniej być człowiekiem - to znaczy ażeby r wnież umiał
bardziej >byc< nie tylko >z drugimi< ale i >dla drugich<"3. Tak rozumiane wychowanie ma podstawowe znaczenie dla kształtowania postawy względem siebie' Boga' atakże stosunk w międzyludzkich, społecznych. Uwzględnia dwa
tysiące lat tradycji Kościołai powszechne powołanie do świętości.
Papieskie rozumienie,,uczłowieczania' na drodze wychowania znaleźć
można w homilii wygłoszonej do rodzin z Bragaw Portugalii l 5 maja l982 roku.
Rozwijając znaczenie tego słowa papież wyjaśnia, iż ,,człowiek, będąc człowiekiem od pierwszej chwili swego poczęciaw łonie matki' stopniowo uczy się być
człowiekiem - i ta podstawowa wiedza utożsamia się właśniez wychowaniern1
od niego zależy przyszłośćczłowieka, rodziny i całej ludzkości.
Idąc tokiem rozumowania |ana Pawła II' spr bujmy przyb\iżyć podstawowe wymiary ideału owej
funkcji wychowania'] Ku czemu
',uczłowieczającej
należy dążyć na drodze wychowania? Co w Ęm wychowaniu, będącym prawem
i powinnościąprzede wszystkim rodzic w, jest najistotniejsze? Pr bując zna\eźc
odpowiedź na te pytania warto zdać sobie sprawę, że słowo ,,wychowy'wa ć" znaczy tubardzo wiele. Wśrd r żnorodnych znaczen na czoło wysuwa się ,,wzrastanie do pełni człowieczeristwa, do pełni życia'i Pełnię tę ma człowiek z Boga
w Chrystusie za pośrednictwem Ducha Świętego. W tym znaczeniu jest to wychowanie sięgające prawdy początku, uwzględniające
Przeznaczenie każdego
człowieka do udziału w chwale zmartwychwstałego Syna Maryi. Papieską nautę
o wychowaniu ująć można w ramy żywej pedagogii wiary, wiążącej człowieka
z Bogiem i zludźmi w osobie |ezusa Chrystusa. Owa pedagogia wiary pozwala
wyodrębnić specyfi czne dla papie skiego nauczania plaszczyzny wychowania. Są
nimi wychowanie osobowe, moralno_społeczne,kulrurowe i religijne. Istotnymi
kierunkami tego wychowania ujmowan e|..o Przez pryzmat ce\oi i zadan są: formowanie się myślenia etycznego,wierność Bogu, sumieniu, zasadom i ludziom,
3
Jan Paweł II, W imię przyszłościkultury. Przem wienie w Unesco Paryż 2 czerwca 1980, w:
Wiąra i kulturą, Rzym-Lublin 1988, s. 58_59; tenże, Teologią kultury. Wyba r tekst w, w: Poznać
człowieka w Chrystusie. |an Paweł II
o godności
ludzkiej, Częstochowa 1983,
108
s. 203.
szczęście,nawr cenie, nadzieja,
mądrość,prawda' wolność,dobro, świętość,
miłość,odpowiedzialność czy przynależność, przy czym lista ta nie ma charakteru zamkniętego.
W papieskim sposobie rozumienia wychowania podkreślanajest specyfika wzrastania w człowiecze stwie ze świadomością,,tego, kim się jest i kim
być się powinno1 W świadomościtego, kim się jest i kim byc powinno tkwi siła
osoby, jej ideał i to, co do niego prowadzi' Najprostszą drogą prowadzącą do
realizowania ideału bycia osobą jest odkrycie prawdy o samym sobie i własnym
powołaniu i życie tą prawdą niezależnie od okoliczności.Treści wychowania
odnoszone są tu do ontycznych korzeni osoby ludzkiej' Są nimi: samopoznanie,
rozumność, doświadczenie wolności,przeżycie sPrawstwa czynu, wstyd, wina
i grzech, miłośći śmierć,samozależność (samopanowanie). |an Paweł II budząc
świadomośćbycia osobą i świadomośćdziałania, zwraca uwagę na potrzeby
wpisane w ludzkie serce: miłość,prawda, dobro, piękno i szczęście.
Z powyższych uwag wnioskować można, że w nauczaniu |ana Pawła II
mamy do czynienia z uniwersalnym i integralnym wychowaniem człowiekażyjącego pod każdą szerokością geograficzną i w każdych warunkach. Analizując
istotne cechy tego wychowania wiemy, jakiego człowieka chce wychować |an
Paweł II. |est to człowiek sumienia, żyjący wiarą, wierny swemu powołaniu,
ma)ący nadzieję i kierujący się miłością,sprawiedliwością, dobrem i prawdą.
W ideał tego wychowania wpisana jest jakośćżycia polegająca na przylgnięciu
do prawdy, dobra i piękna, kt re mają swoje źr dło w Bogu. |an Paweł II widząc
w Nim źrodło,podstawę i ostateczny autor}tet moralny - wskazuje na wartość
wierności Bogu. Przez Pryzmat tej przynależnościi oddania siebie do dyspozycji Temu, Kt ry powołuje człowieka do istnienia, |an Paweł II każe patrzeć
na rzeczywistość nie wyłączając z niej ludzkiego grzechu. Stąd wychowanie,
jakie proponuje, uczy nie tylko cnoty, czyli sprawności, przyzwyczajenia trudno osiągalnego, ale uczy też b lu grzechu, Prostory serca i budowania własnego
życia na pewności, że niezależnie od sytuacji i okoliczności człowiek jest przez
Boga miłowany miłościąmiłosierną. Wychowanie to oParte jest na pamięci
wielkich dzieł Boga, osobistej rc|acji z Nim i tym wszystkim, co od Niego pochodzi. Głosząc orędzie wiary, nadziei i miłościpapieżuczy,jak pokonyvać zło
i jak kochać, aby przez to spełnić się na wieczność.
osoby ludzkie traktuje papież jako świadkw i powiernik w prawdy.
Oczekuje, że słuchający go poznając normatywną moc prawdy i doświadczając
miłościBoga, oddając siebie Bogu do dyspozycji, zacznąpromteniowac poznaną
prawdą i miłością,)an Paweł II zgodnie z Soborem Watykariskim II poMarza,
że ,,prawdziwe wychowanie zdąża do kształtowania osoby ludzkiej w kierunku
jej celu ostatecznego, a r wnocześniedla dobra społeczności, kt rych człowiek
jest członkiem i w kt rych obowiązkach, gdy dorośnie, będzie brał udział'l By to
109
Źr dło nodziei w pedogogicznym przesłoniu Jono Powło ll
Alino Rynio
zadanie osiągnąć, ,,na|eŻy zgodnie z PostęPem nauk psychologicznych, pedagogicznych i dydaktycznych dopomagać dzieciom imłodzieży do harmonijnego
rozwijania wrodzonych właściwościfizyczny ch, moralnych i intelektualnych,
do zdobywania stopniowo coraz doskonalszego zmysłu odpowiedzialności
w należ1tym kształtowaniu własnego życia przez nieustanny wysiłek i w osiąganiu prawdziwej woIności, po wielkodusznymi i stanowczym przezwyciężaniu
przeszk d. Winni oni otrzymaćpozywne i roztropne wychowanie seksualne,
dostosowane do ich wieku. Poza tym trzeba ich tak przygotować do uczestniczenia w życiu społecznym, aby wyposażeni należycie w konieczne do tego i odpowiednie środki,mogli włączyćsię czynnie w r żne zespoĘ ludzkiej społecznościi chętnie zabiegali o wsp lne dobro' (D\Ą/Ch
l)'
Innym sposobem ujmowania istoty wychowania wskazującym na cel
jest przeświadczenie, że ,,człowiek w pełni wychowany' zdolny wychowywac
sam siebie i drugich, to człowiek w pełni dojrzaĘ we wszystkich wymiarach
i możliwościachlMając nawzg|ędzie papieski spos b ujmowania istoty wy-
chowania należącego do culturą ąnimi, rozumianej jako dojrzewanie człowieka
we wszystkich jego wymiarach, należy zauważyć, że wychowanie to ma uczyć
człowieka poznawania rzeczywistości i wychowywać go tak, aby stawał się człowiekiem w całokształcie swego istnienia i relacji międzyludzkich. Przy czym
,,człowiek nie może zrea|izować siebie w pełni, zrea|izować w pełni swego człowieczetistwa, jeślinie Żyjenadprzyrodzonym wymiarem swego własnego istnienia w świecie i swym związkiem z Bogiern'a. Właściweznaczenie wychowania
człowieka objawia odwieczne Słowo ojca, ,'kt re stając się człowiekiem, objawiło człowiekowi jego własne człowieczenstwo i jego pełny wymiar, to znaczy
synostwo Boże''5.
W świetle tak formułowanej istoty wychowania szczeg lnego znaczenia
nabiera fakt bycia człowiekiem, jak r wnież wszystko to, co człowiek ma, posiada' czyli to, co człowiekowi zostało jakoś ,,dane i zadandl za co ponosi odpowiedzialność. Tym zaś,co zostało człowiekowi dane i zadane jest jego własne
człowiecze stwo i pragnienie dążenia ku ,,bardziej ludzkiemu światu'' i ,,bardziej ludzkiemu życiu'l Wyrażenia te mają charakter nie tylko kwalifikujący, ale
i postulatywnY, o czym świadczy występowanie przysł wka ,,bardziej'l Niezależnie od szczeg łowych treści, jakie te określeniaze sobą niosą, trzeba w nich
podkreślićuzależnienie wizji nowego światai wychowania od przyjmowanej
koncepcji człowieka' Wyrażenie: ,,bardziej ludzki świat'' odniesione do *y-
chowania pojawia się w nauczaniu }ana Pawła II w kontekstach nawiązujących
do wypowiedzi soborowych' Niejednokrotnie jest to wołanie o pełną prawdę
o człowieku realizującą się na drodze prawdziwego7, integralnego8 i pełnego rozwojug. Celem i szczytem tego rozwoju jest sam człowieklo' Aby rozw j
odpowiadał naturze człowieka, musi uwzględniać ludzkie dążenie do prawdy,
moralnośćizwiązek człowieka z Bogiem. Musi uwzględniać ludzką transcendencjęll. Nie dziwi zatem fakt, że papieska wizja wychowania jest warunkowana
koniecznością zdobycia pełnej prawdy o człowieku, koniecznością właściwego,
realistycznego jej odczytania. Wyraża się to wodcz1taniu statusu ontycznego
człowieka jako osoby, awięc szczytowej formy bytowania w całym kontekście
natury; w odczytaniu przygodności,kruchości, niewystarczalności' wreszcie
grzeszności człowieka. Integralna wizja człowieka nie może nie dostrzegać fych
cech jego natury, kt re z jednej strony stanowią źr dło bycia wychowywanym,
azdrugiej utrudniają jego realizację. AutenĘczne wychowanie jest dla }ana
Pawła II wychowaniem integralnym w swej strukturze i treści.Najpierw wymaga uznania integralności bytu ludzkiego, w kt rym zar wno cielesność,jak i duchowość- mimo ich naturalnego powiązania - są nieredukowalne do siebie.
Realizowanie tak rozumianego wychowania zakłada refleksję nad własnyrn doświadczeniem i respektowanie obiektywnej prawdy, czyli tego,,,co prawdziwe
zawsze, wszędzie i dla każdego'l
W odniesieniu do młodych |an Paweł II
m wi o ,'sztuce wychowania pozytywnego, ukazującej dobro właściwychi angażujących doświadcze , urzekających
szlachetnościąi piękneml Co więcej, jest to ,,sztuka pomagania młodym w )wewnętrznym wzrastaniu< przez rozbudzanie ich wewnętrznej wolności oraz przezwyciężanie zewnętrznych uwarunkowari i formalizm w'l Do istoty tej sztuki należy
,'pozyskiwanie młodziericzych serc, by z radościąi zadowoleniem zapalać je do dobra, prostując wypaczenia i przysposabiając je doprzyszĘch zadan poprzezrzetelną
pracę nad charaktererri'l2. o-o poryskiwanie odbywa się na drodze autentycznego
bycia do dyspozycji mło dzieży, szczerej życzkwościi umiejętności dialogu.
zob. ;an Paweł II, Encyktika Centesimus Annus (CA), nr 4l, w: Encykliki ojca Świętego lana
Pawłą II, Krak w l996.
7
)an Paweł II, En cyklika Sollicitudo rei socialis (SRS), nr 9; 35; 42; także CA, nr 29, w: Encykliki
ojca Świętego |ana Pawła Il; tenże, Posynodalna adhortacja apostolska Christifdeles laici (ChFL), nr
42,w: Adhortacje ojca Świętego lana Pawła II' t. I, Krak w 1996.
I
ChFL, nr 32.
9
Tamże, nr 28;32.
Por. ;an Paweł II, LE, nr 18.
l0
a
)an Paweł II, W dziele kultury
B
g zawarł przymierze z człowiekiem'
kultury Rio de )anerio i lipca 1980, w'' Wiąrą i kulturą, s.85.
5
Gratissimąm salle. List do Rodzin z okazji Roku Rodziny' w: wyb
Pąwła II' red. P. Słabek, J. Jękot, Krak w l997, t. I, s. 310.
110
r
Przem wienie do świata
lkt
w ojca Świętego Jana
ll
}an Pawel II, FC, nr 6; por. także: SRS, nr 28;
33 oruz CA, nr 29.
)an Paweł II, List |uvenum Patris ojca Świętego Iąną Pawła II do umiłowanego syna Egit)io
Vigano, przełożonego generalnego Towarzystwa Snlezja skiego w settq rocznicę Śmierci św.
|ana Bo12
sło' s.
8.
111
Źr dlo nodziei w pedogogiunym przesloniu Jono Powlo ll
Alino Rynio
Ujmując wychowanie jako ,,sztukę'] Jan Paweł II zauważa, że wychowanie, będąc jednym z rodzaj w ludzkiej działalności,jest świadomym i celowym
działaniem zachodzącym między wychowawcą a wychowankiem i polega ,,na
wzaj emnym obdarzaniu człowieczerlstwem i Wymaga szczegolnej Postawy wychowawcy, sposob w ipoczynan opartych naprzekonaniach płynących zrozumu i wiary. W Liściedo Rodzin Grątissimąm sane opublikowanym z okazji
Roku Rodziny w 1994 czytamy, że wychowywanie to ,,obdarzanie dwustronne'''
,,Rodzice obdarzają swym dojrzaĘm człowiecze stwem nowo narodzonego
człowieczeristwa,
człowieka, a ten z kolei obdarza ich całą nowością i świeżością
kt re z sobą przynosi na świat.Nie przestaje to być aktualne r wnież w przYpadku dzieci ułomnych i niedorozwiniętych frzycznie lub psychicznie. Pod tą
postacią r wnież objawia się człowieczeristwo, kt re może być wychowawcze
i to w szczeg lny spos b'13.
Rodzicielstwo jako pierwszy i podstawowy fakt obdarzania człowieczeristwem otwiera przed rodzicami i dziećmi daleko wiodąca perspektywę.
Zdaniem |ana Pawła II ,,zrodzenie co do ciała oznacza początek dalszego nrodzenia<' stopniowego i wielostronnego rodzenia poPrzez caĘ proces wychowania''la, opartego na zasadzie afirmacji człowieka jako człowieka, Bezpośrednimi
wychowawcami swoich dzieci pozostajązawsze na pierwszym miejscu rodzice.
Są wychowawcami, poniewaŻ są rodzicamils, a wychowanie ,,jest zawsze emanacją ojcostwa i macierzyristwa. W ten spos b jest zawsze związane z rodziną
izwiązane z Bogiem ojcem''l6, kt ry oczekuje od człowieka, aby Go poznał
i wybrał jako wz r, ideał osobowy. Z analiz nauczania papieskiego wynika jednoznacznie, że ojcem i matką jest się z powołania i przeznaczenia do odzwierciedlenia podobieristwa człowieka do Boga. W Nim jest moc, ale i pomoc dla
tych, kt rzy chcą według tego obrazu się spełniać. ojciec Święty uczy, że ,,aby
człowiek wzr sł i został wychowany, nie starczy je dnego życiei'|7. Wszyscy inni
uczestnicy Procesu wychowawczego działają w imieniu rodzic w na mocy ich
zgody, a w pewnej mierze nawet na ich zlecenie.
Proces wychowawczy prowadzi do takiego etaPu, w kt rym człowiek,
po osiągnięciu pewnego stopnia dojrzałościpsychofizycznej, ,,zaczyna wycho_
wywać się sam''18. Z biegiem czasu owo samowychowanie przerasta dotychcza-
t3
la
15
16
18
kt
osobę,
ra dokonuje
poM rnych narodzin
w znaczeniu duchowym.
Karol Wojtyła podkreślałwielokrotnie, że ,,wychowanie to tw rczość
oprzedmiocie najbardziej osobowym''20. Wlicznych spotkaniach zmŁodzleżąr żnych kontynent w worędziach zjakimi się do niej zwracą aszczeg lnie
tu zatazem o pełną i dogłębną au_
',Chodzi
tentyczność człowieczeristwa, otakąż autentyczność rozwoju ludzkiej osobowości,
kobiecej czy męskiej, z wszystkimi właściwościami,jakie stanowią niepowtarzalny
rys tej właśnieosobowości, a r wnocześnie wywołują wieloraki rezonans w życiu środowiski wsp lnot, poczynając od samej rodziny. Każdy z Was ma w jakiś
spos b przyczynić się do bogactwa Ęch wsp lnot przede wszystkim przez to, kim
jest"zl . |an Paweł II uważa, że ,;w takim ujęciu wychowanie może być r wnocześnie uważane zaprawdziwe apostolstwo'. Swoje stanowisko w tym względzi'e
uzasadnia faktem, iż tak rozumiane wychowanie ,,jest wsp lnym uczestnictwem
w Liście z 1985 roku papież stwierdza:
wprawdzie imiłości,wtym ostatecznp celu' kt ry stanowi powołanie człowieka ze strony Boga Ojca, Syna iDucha Świętego'22. Wysiłki wychowawcy
mogą być uwieticzone powodzeniem lub porażką' Zar wno wychowawca, jak
i wychowanek oddziałują na siebie wzajemnie' Następuje między nimi przepływ
informacji, dokonuje się komunikacja społeczna i wymiana dar w. Kto wpływa
na drugiego, jednocześniemu cośprzekazuje.
Mając na wzg\ędzie Przyczyny podejmowania działalnościwychowawczej, naIeży ich szukać w antropologii teologicznej, wskazującej na istnienie
w człowieku dysharmonii wywołanej faktem grzechu pierworodnego, jak r wnież we właściwejantropologii fi|ozofi'cznej, społecznej i kulturowej. Mając
nawzględzie tę ostatnią warto zwrocić uwagę na fakt, że w nauczaniu |ana Paw-
List do Rodzin, s. 309.
Tamże' s. 31l.
"
ta*
Tamże, s. 3l0.
Agli operatori scolastici nel Duomo
Goyanni PąoIo
I7
sowy proces wychowawczy. Przerastając, nie przestaje z niego wyrastać. ,,Młody
człowiek spotyka nowe osoby i nowe środowiska, a w szczeg lności nauczycieli
i koleg w w szkole, kIorzy zaczynają odgry'łvać w jego życiu wptyw wychowawczy, dodatni albo ujemny"le. Wychowawca w kontakcie z wychowankiem zmierzając do doprowadzenia do trwałych zmian w jego postawie pamiętać musi
o Ę.rrn, że człowiek jest powołany do życia w prawdzie i miłościi żekażdy urzeczywistnia siebie przez bezinteresowny dar z siebie samego. Prawdy te Jan Paweł
II odnosi zar wno do tych, kt rzy wychowują, jak i tych, kt rzy są wychowywani. Mając na względzie fakt, lz ,,wychowanie jest procesem, w kt rym wzajemna
komunia os b dochodzi do głosu w spos b szczegolny" w wychowawcy widzi
il'
diTo
no - 4 settembre 1989,w: Pensieri delmagistero di
1989' s' 97'
omelia ą Prąto, in Piazza Mercątale List do Rodzin, s.3IO.
19
mąrzo 1986,w: tamże, s.96,
IL2
20
Lamze.
K. wo1yła, Mlłośći odpowiedziąlność,Lublin 1986, s. 54'
2l
Jan Paweł II, List apostokki ojca Świętego laną Pawla II do młodych całego świata zokazji
Międzynarodowego Roku Młodzieży,Rzym 1985' nr 7.
22
Tamże, s. 308.
113
Alino Rynio
Źr dło nodziei w pedogogicnym przesłoniu Jono Powło ll
ła II szerokie rozumienie kultury zostaje doprecyzowane w określeniach opisowych i normatywnych. Także cel kultury, jakim jest integralny i harmonijny
rozw j osoby we wszystkich wymiarach i zdolnościach23, dokonują cy się przez
kształtowanie jednostki i duchowe kształtowanie się społeczeri stwa2a, jest zbieżny z celem wychowania, a
i zasadniczym zadaniem kultury w og le
'pierws-zym
i każdej kultury jest wychowanie''25.
Zarysowane wyżej zagadnienie rozumienia istoty wychowania jest zło-
żone i wieloaspektowe. Wyjaśnienie złożonościzjawiska wychowania tkwi
w złożonościczłowieka, od kt rego wychowanie bierze początek i stanowi apogeum jego działania. |an Paweł II umieszcza je w kręgu pojęć związanych z egzystencją podmiotu, tzn. z osobowym statusem bytu ludzkiego wyrażającym się
wjego celowości, wolności, godności, sprawczości,niepowtarzalności' działa-
niu i odpowiedzialności.
Przyjęcie antropologiczno-aksjologicznych podstaw wychowania, oparte na odpowiedzi na pytanie, kim jest człowiek i co go konstytuuje, rodzi określone konsekwencje natury pedagogicznej i pozwala pojmować wychowanie
jako wprowadzanie wprawdę ipomoc wodkrywaniu iosiąganiu tegą co dobre
dla człowieka i społeczności,wkt rych on żyle. Podmiotem tego wychowania jest
konkretny człowiek w aspekcie indyrvidualnym i społeczn1rm, by cielesno-duchowy,
niepowtarzalny, potencjalny, aktualizujący się w wyrniarze przyrodzonym oraz nadprzyrodzonym. Będąc podmiotem wychowania, kt rego cel dyktowany jest przez
treściwiary i normy og lne, jest osobą, k ra na mocy godności osobowej ma
Prawo
do wychowaniazgodnego ze swą naturą i swym ostatecznym przeznaczeniem.
|an Paweł II pojmuje wychowanie jako ksztahowanie człowieka, w znaczeniu
- doskonalenia kazdego indywidualnego bytu ludzkiego we wszystkich dziedz;nach
jego życiaidnałania. Jest to więc wychowanie oParte na godności osoby
oraz na war23
/an Paweł II, W dziele kultury B g zawarł przymierue z człowiekierr. Przem wienie do przedstawicieli świata kultury. Rio de Janerio, 1 lipca l980, w: Wiąra i kulturą,s. 69-70.
2a
Zob' T. Sołtan, Wymiar kultury _ iymiar człowieczenstwa, ,,Ku|tllra oświata Nauka,]
(1987) nr 3, 4, s.23.
25
Jan Paweł II, W imię przyszłościkultury [...). Patyż,2 czetwca 1980, w: Wiarcł i kulturą, s' 58:
na temat roli kultury w rvychowaniu w nauczaniu |ana Pawła II zob' m.in: W F' Bednarski,
Kulfura
wnąuczaniu |ana Pawła 11' ,,Polonia Sacra'] (1998) nr 2, s. l1*40; L. Dyczewski, Kultura ipraca
w nąuczaniu |ana Pawła Il'w: Żeby nie ustałą wiara. KIJL przetl wiz\tq
ojca Świętego ]ana Pawła
Ił Lublin 1989, s,249_269; A. KaczoĘ Koncepcja kultury lana Pawła lI,.Akcent]l itqsg) nr:' s.
146-153; A Kowalski' Kulturą w integralnym rozwoju człowieką w świetlenauczania papieża
Jana
PawłąII,w:Służyćprawdzieimiłości,Częstochowa1986,s.251-268;R.Rybicki,
rredigigicznetre-
tościach og lnoludzkich i chrześcijanskich, respektująrych dobro, prawdę i piękno.
Nauczając, że wychowanie jest dla człowieka powołaniem, zadaniem, prawem i obowiązkiem, a człowiek stanowi jego podmiot, tw' rcę i adresata, papież zwraca uwagę'
iż dokonuje się ono zawszew re|acji osoĘ do Boga, innych os b żyjących w świecie
iotaczającej rzeczywistości. Terenem działalnościwychowawczej i samowychowawczej jest przede wszystkim wnętrze każdego człowieka. Wychowanie w rozumieniu
|ana Pawła II jest zawsze wychowaniem osoby wjedności wartości materialnych
i duchowych, jedności ciała i duszy, natury i łaski. Z tej jedności,podobnie jak Prymas Stefan Wyszynski' w1prowadza on harmonię umysłu, woli i serca, jak r wnież
wolne dlenie osoby do dobra czynionego w miłości26.Thk rozumiane wychowanie,
mając charakter kształtujący naturę ludzką jest powinnością wpisaną wludzkie powołanie. |est wprowadzaniem w przestrzeri tego, co prawdziwe zawsze i dla każdego.
To z obiektywnej prawdy ontologicznej, kt rej człowiek może doświadczyćipoznać,
odczytljąc jej sens i znaczenie, należywyprowadzić cele wychowania.
Teologiuno-onlropologiczne źr dło nodziei
po-pieskiego pizesł nio pedogogicznego
obiekywna wartośćpapieskiej wizji wychowania tkwi w przlmowanej przekoncepcji osoĘ ludzkiej, zakotwiczonej wtradycji chrześcijarrskiej i Słowie Bożym. objawia ono - jak napisał T, Styczen _ ,,człowieka człowiekowi, prowadąc go
przede wszystkim do jego własnych źt deŁ, do opoczątku<, cryh do chwili, wk Ę
uksztahowało go wpełnyłrnbycie ona obraz Boga [..'] jako mężczyznę i niewiastę<
ze
spojrzenie stw rczej Miłości''27.Koncepcja ta przeniknięta jest antropologią
teologiczną określanąmianem personalizmu, w rozw j kt rej Karol Wojtyła
włożyłistotny wkład. Świadectwem tego jest choćby pisana w latach l951-l953
praca habilitacyjna pt. oceną możliwościzbudowania etyki chrześcijanskiej przy
założeniąchsystemu Mąksa Schelerą, a także dwie ważne książki: Miłośći odpowiedzialność(pierwsze wydanie L960) oraz osoba i czyn (pierwsze wydanie
1968), czy zbi r katechez Mężczyznq iniewiastq stworzył icł (Lublin 1981),
a także 14 encyklik.
|an Paweł II wswoim nauczaniu akcentuje znaczenie godności osoby
ludzkiej' przedstawia integralną wizję człowieka, jego jedynośći niepowtarzalność.Podkreśla przy tym, że chodzi nie o człowieka abstrakcyjnego, ale rze-
ściw naucznniu |ana Pawła Ił ,,Wychowawca'l (1995) nr 1l, s. 5-7; A. Rynio,
lana Piwia II wizja
wychowania, w: Pedagogika katolicką. Zagadnienia wybrane, red. A. Rynio, stalowa
Wola 1999, s.
1995, s. 84-85.
Warszawa 1991, s. 25-54.
teologii ciała, Lublin 1981, s.
263-280;2.Stachowski, Kulturawujęciu|anaPawłaII,w:|anPawełIIawyzwaniawsp
łczesności,
114
26
27
Por. A. Rynio, Wychowanie młodzieży w nauczaniu Kardynała Stefana Wysz4nskiego,L,lblin
Człowieka portret |łłasn/,w: )an Paweł II, Mężczyznq i niewiastq stworzył ich. o lana Pawła
1
1.
115
Alino Rynio
Źr dło nodziei w pedogogicznym przesłoniu Jono Powło ll
czywistego, nie o gatunek ludzki' ale o człowieka konkretnego, historycznego.
Chodzi o człowieka ,,każdego' - każdego z osobna, kt ry Ży1ew rożnychwsp lnotach: rodzinnych, pr acow niczych, towarzyskich, narodowych, w określonym
paristwie, w społecznościmiędzynarodowej. Wszystkie te wsp lnoty i instytucje swoimi tradycjami mają służyćczłowiekowi. Tradycja jest tutaj tak istotna,
ponieważ stanowi swoisty punkt odniesienia dla wartości i znaczen, w kt rych
człowiekży1e.
odniesienie Procesu wychowania człowieka do Boga, ukazanie relacji
i czynnościwychowawczej napłaszczyźniezbawczej pozwala dopełnić obrazu człowieka i jego wychowania. W wizji tej grzech i ,,tajemnica nieprawości''
decydując - zgodnie ztradycją Kościoła- o potrzebie bycia wychow1'wanym,
nie określają człowieka do korica. B g, kt ry wosobie swojego Syna dokonuje
odkupienia rodzaju ludzkiego, nie tylko nie jest rywalem człowieka' ale - jak
naucza Jan Paweł II _ pozwalamu zrealizować się w pełni na sw j obraz i podobie stwo' Człowiek stworzony na obraz Boga potrafi przekroczyc samego sie_
bie, powołany jest też doprzekraczania świataz8.
Pedagogiczne orędzie, kt re głosi |an Paweł II,jestpełne nadziei.Przedzieraprzez
się
skorupę mentalności powszechnej, jest ono chrześcijanskim orędziem
)ąc
Kościoła,mającpn dwutysiącletnią tradycję wychowawczą. ,,|est ona pisana - jak
crytaffry w liście papieskim Juvenum patris _ przez rodzicow i rodziny, kapłan w
i świeckich, przez mężczyzn i kobiety, instr7tucje zakonne i ruchy kościelne, kt re
wykonując zgodnie zwłasnym charyzmatem pracę wychowawczą, przedLużają
dzieło boskiego wychowania, osiągającego swoj szczytw Jezusie Chrystusie'' (nr 7)'
]an Paweł II uosabia Kości ł otwarĘ i przemaviający do ludzi nie tylko z wysokościautorytetu, kt rego źr dłem jest stopie pewności co do zbawczej roli depozynr
otrzymanej prawdy, ale też z głębi przekon ania, że przekaz prawdy jest jedyną szansą ocalenia duszy człowieka, jest sPrawą
albo nie być'' osoby ludzkiej.
"być
Kolejne żr dła nadziei papieskiej pedagogii tkwią w przypominaniu
i uwrażliwianiu na wartości _ poznawcze, estetyczne, moralne, społeczne. Na-
Papieska wizja wychowania niesie nadzieję, ponieważ odkrywa zapominane coraz częściejwymiary wychowania, w szczeg lności wymiar personalistyczny, duchowy, noetyczny, moralny, kulturowy' społeczny i religijny' Ten
ostatni zaznacza się tym, że mamy do czynienia z pedagogią wiary wiążącej
człowieka z Bogiem i ludźmi w osobie |ezusa Chrystusa jako jedynego Zbawiciela człowieka i świata.
Dokonane analizy potwierdzajątezę, że papieska pedagogia zakłada adekwatną antropologię i otwarcie na prawdę w porządku obiektywnym, w tym
naprawdę o Chrystusie, kt ry jest ,,centrum wszechświata i historii'' (RH 1)
i fundamentem prawdy o człowieku. Papieska pedagogia może być źr dłem
wielorakiej nadziei, gdyż pozwala w)?racować całościowąwizję człowieka,
świata i życta' Wizja ta przeciwstawia się postawie zwątpienia, dehumanizacji,
nihilizmu, egzystencjalnego cynizmu i aksjologicznego relatywizmu. W wizji
tej nauka, technika i sztuka, pok j i sprawiedliwość, poznanie Boga i religia, natura i łaska, wiara, nadzie)a i miłośćnie wykluczają się wzajemnie, ale się
dopełniają. Adekwatność tej antropologii, mającej swe źr dła w fenome-
nologicznej i realistycznej teorii człowieka, wyraża się m.in. w jedności
i integralności substancjalnej osoby ludzkiej (cielesno-duchowej), w autonomii, suwerenności, wolności,godności' podmiotowości,jak r wnież
w rozumności, otwartości, działaniu, a przede wszystkim w zdolności
do poznania prawdy. Przy czym poznanie to nigdy nie jest całkowite,
dlatego jest procesem historycznym, nigdy nie uko czonym całkowicie.
fednak rozpoznana prawda ma charakter obiektywny i ponadhistoryczny, dlatego bezzasadny jest epistemologiczny i aksjologiczny relatywizm.
Potrzeba posiadania odpowiedzi obejmującej całościoweznaczenie odkrywanej rzeczywistościi rozumienie jej sensu czyni osobę podatną
o godności osoby jako podstawę procesu wychowawczego: ,'Wszyscy ludzie jakiejkolwiek
rasy, stanu
czy wieku mają jako cieszące się godnością osoby, nienaruszalne prawo do wychowania, odpowia-
dającego ich własnemu celowi, dostosowanego do właściwościwrodzonych, r żnicy płci, kultury
iojczystych tradycji' ar wnocześnie nastawionego nabraterskie zinnymi narodami wsp łżycie
dla wspierania prawdziwej jedności i pokoju na ziemi. Prawdziwe zaś wychowanie zdąża do kształtowania osoby ludzkiej wkierunku jej celu ostatecznego, r wnocześnie dla dobra społeczności,
kt rych człowiek jest członkiem i w kt rych obowiązkach, gdy dorośnie, będzie brał udział'' (l).
Soborowe wskazania obecne w nauczaniu )ana Pawła II proponują przejście od antropocentry_
zmu wychowawczego do chrystocentryzmu, bez deprecjonowania czegokolwiek z tego co ważne
i istotne dla integralnego rozwoju osoby' W Deklaracji czytamy: ,,Wychowanie to zdąża nie tylko do
pełnego rozwoju osoby ludzkiej, dopiero co opisanego, lecz ma na względzie przede wszystkim to'
aby ochrzczeni, wprowadzani stopniowo w tajemnicę zbawienia, stawali się zkaŻdyrrl dniem coraz
bardziej świadomi otrzymanego daru wiary. Niech uczą się chwalić Boga ojca w duchu i prawdzie
(por.J a,B), zwłaszcza w kulcie liturgicznym, niechaj zaprawiają się w prowadzeniu własnego życia
wedle nowego człowieka w sprawiedliwości i świętościprawdy (Ef 4, 22_2Ą), w ten spos b niech
stają się ludźmi doskonałymi namiarę wieku pełni Chrystusowej (por. Ef 4, l3) iprzyczyniają się
do wzrostu Ciała Mistycznego'(2).
II6
117
dzieję niesie też fakt, że wartości takie jak godność,osoba, człowieczeristwo'
odpowiedzialno śćs ą odczyĘwane pt zez r ozumzg
.
28
Przem wienie na audiencji og Inej 27.07 '1983,w: Jan Paweł II, Na uczanie Społeczne,Watszawa 1987, s. 232; Por. tenże, Powołąnie do życia Papieskiej Rady do spraw Kultury. List do Kardynała
Sekretarza Stanu Agostino Casaroll, Rzym, 20 maja I982,w: Wiara i kulturą,Rzym 1986, s. l62i ten_
że' Wolność, wsp łdziałanie, uniwersalność, służba człowiekowi - warunkami prawdziwego rozwoju
kultury. Przem wienie do naukowc w iprzedstawicieli świata uniwersyteckiego' Madryt i listopada
|98Ż,w: Wiąra i kulturą, s' 195'
29
Deklaracia o wychowaniu chrześcija skim Soboru Watykariskiego Il przyjmująca prawdę
Alino Rynio
na wpływ wychowawczy.
W zr żnicowanym kulturowo, religijnie i cywilizacyjnie świecie
proponowane ptzez |ana Pawła II drogi przekazu prawdy o istocie wychowania i świadczenia niosącej nadzieję posługi wychowawczej są wielorakie. Najważniejs zą z nich jest rodzina; następnie jest szkoła, Kości ł'
paristwo, tradycja lokalna i narodowa, środkispołecznego przekaztt oraz
praca samowychowawcza.
Zamiarem Jana Pawła II nie jest ProPonowanie czegoś radykalnie
nowego' ale odkrywanie tradycji i historii wychowawczej Kościołapo to,
aby wyrazićje w spos b przemawiający do wsp łczesnego człowieka. Papieska wizja integralnego wychowania osoby, bazująca na naturze, w kt rą wpisane jest pragnienie prawdy i spełnienia, splata się nierozerwalnie
z dziejami chrześcijaristwa i chrześcijariską koncepcją osoby ludzkiej.
Sources of the Hope in the Pedogogicol Thought
oT
John Poul ll
Summory
Ways of the communication of truth about the essence of education and educational service that carries the hope - as proposed by fohn
Paul II in the world being differentiated in respect of cultures, religions,
and civilisations - are multiple. The most important ones are family,
school, Church, state, local tradition, media, and self-educative work.
The basic source of hope of the papal pedagogical thought seems
to consist in that, leaning on the completeness of human beingt vision,
it enables to think the composed question of education over. It enables to
bend over the catholic interpretation of education and human life with
a due respect. It enables to resolve many questions that presently pervade believers and unbelievers, educating and educated, as well as those who
cultivate the service of thinking.
118