KSIĘGA JONASZA

S. Ewa J.Jezierska OSU
PWT Wrocław
KSIĘGA JONASZA
Jonasz – hbr. „Gołębica”.Księga napisana jest prozą.
Księga Jonasza nie jest księgą prorocką, ale została włączona do ksiąg prorockich
ST, ponieważ Jonasz, bohater Księgi („Pan skierował do Jonasza, syna Amittaja, te słowa” –
Jon 1, 1), był identyczny z prorokiem anonimowym z 2 Krl 14, 25 (wymieniony wraz z imieniem ojca), który przepowiedział Jeroboamowi II, że królestwo odzyska granice z czasów
Dawida.
[2 Krl 14, 25: „To on przywrócił granice Izraela od Wejścia do Chamat aż do morza Araby,
zgodnie ze słowem Pana, Boga Izraela, które wypowiedział przez sługę swego, Jonasza, syna
Amittaja, proroka pochodzącego z Gat-ha-Chefer”].
1. Autor Księgi Jonasza
Jonasz nie jest autorem Księgi, ponieważ 1) opowiadanie napisane jest w 3 osobie
l.p., 2) postępowanie Jonasza jest niegodne proroka, 3) język opowiadania nie pochodzi z VIII
przed Chr., cechują go arameizmy, 4) w księdze zauważa się krytykę partykularyzmu żydowskiego stojąca w opozycji do uniwersalistycznej koncepcji zbawienia. Autor Księgi Jonasza
jest nieznany. Natomiast czas jej napisania można określić, jako czas po niewoli, prawdopodobnie za Nehemiasza i Ezdrasza (cechą tych czasów był rygoryzm), zatem pod koniec III w.
przed Chr. (nawet przed r.200, na co wskazują zależności od Jr i Ez)1. Autor Księgi nie jest
znany.
2. Rodzaj literacki Księgi Jonasza
Księga nie jest ściśle historyczna, ale zawiera wiele elementów pism historycznych.
1) styl opowiadania jest charakterystyczny dla opisów historycznych,
2) za króla Jeroboama II istniał prorok o identycznym imieniu swoim i ojca,
3) misja prorocka wśród pogan możliwa była za Eliasza i Elizeusza – wśród Filistynów i
Aramejczyków,
4) wykopaliska w Niniwie potwierdzają wymiary miasta,
1
M.Gołebiewski, Jonasz, w: Wstęp do StaregoTestamentu, Poznań 1990, 325-326.; E.Zawiszewski, Księga
Jonasza, w: Księgi prorockie, Pelplin 1998, 222-223.
52
5) Edykt króla Niniwy (Jon 3, 7-9) ma wiele elementów podobnych do tekstów klinowych,
6) Chrystus powołuje się na pobyt Jonasza we wnętrzu ryby i na nawrócenie Niniwitów.
Jednakże historia nic nie wie o cudownym nawróceniu Niniwy, o możliwości przebywania Jonasza trzy dni we wnętrzu ryby.
Wydaje się, że opowiadanie o Jonaszu jest: a) fikcją literacką wykorzystującą tło historyczne. Tekst powstał po niewoli; został włączony do grupy tekstów prorockich, chociaż
nie ma w nim żadnej wyroczni, a forma jest narracyjna; wykazuje podobieństwa do tekstów
uważanych za historyczne (Jl, Tb, Jdt).; charakter opisu jest schematyczny, brak dokładniejszych danych; nawrócenie Niniwitów jest totalne i natychmiastowe; nic nie wiadomo, by jakiś
Hebrajczyk pełnił misje wśród pogan; nie istnieje wieloryb, który mógłby połknąć człowieka;
Księga Jonasza jest mozaiką wyrażeń, myśli innych Ksiąg ST2
b) Księga jest raczej utworem dydaktycznym niż historycznym, (chociaż elementów
historycznych nie można wykluczyć), napisanym metodą midraszu, polegającym na poszerzeniu treści ksiąg ST i wzbogaceniu nowymi szczegółami własnymi autora3.
3. Treść Księgi
Księgę Jonasza, pod względem treści, można podzielić na dwie części:
Część I zawiera: poleceni Boga, by Jonasz zapowiedział Niniwie zniszczenie. Prorok ucieka okrętem z Jafy w kierunku Traszisz (miejscowość w Hiszpanii, zatem „daleko od
Pana” – Jon 1,5). Rozpętana burza na morzu grozi zatonięciem okrętu. Prorok zostaje wrzucony do morza. Burza ucisza się, marynarze składają ofiarę Bogu Izraela. Jonasz połknięty
przez rybę modli się do Boga o pomoc. Zostaje przez rybę wyrzucony na brzeg.
Część II – Bóg ponawia rozkaz, Jonasz spełnia polecenie Boga. Niniwa pokutuje.
Bóg odwołuje karę. Jonasz niezadowolony, że miasto nie zostało zniszczone. Bóg sprawia, że
wyrasta krzew i rzuca cień na Jonasza, a potem krzew usycha – Jonasz bardzo tego żałuje.
Jahwe poucza Jonasza, że ulitował się nad miastem, podobnie jak Jonasz żałował krzewu.
4. Teologia Księgi Jonasza
Księga poucza: 1. Jahwe jest Panem stworzenia. Jahwe panuje nad całym wszechświatem (Jon 1,9). Jego dobroć ogarnia tez narody pogańskie. Księga pokazuje, że groźby,
kary zapowiedziane przez proroków nie były absolutne, ale warunkowe (Jon 4, 11- „Czyż Ja
nie powinienem okazać litości Niniwie, wielkiemu miastu, gdzie znajduje się więcej niż sto
2
3
M.Gołębiewski, Jonasz, 326.
E.Zawiszewski, Księga Donasza, 223.
53
dwadzieścia tysięcy ludzi, którzy nie odróżniają swej prawej ręki od lewej, a nadto mnóstwo
zwierząt?”).
2. Księga podkreśla uniwersalizm zbawienia, jest próbą przełamania partykularyzmu
izraelskiego. Niniwici nawracają się na monoteizm, chociaż pozostają w swym pogańskim
mieście. Marynarze pogańscy składają ofiary Jahwe.
3. Misja proroka pochodzi od Boga i nic jej nie udaremnia.
4. Jonasz symbolizuje naród izraelski, który popadł w partykularyzm, pełen nienawiści do pogan. Jonasz jest zazdrosny o przywileje Izraelitów, które stają nie udziałem pogan.
Tymczasem Bóg Jahwe nie uszczupla przywilejów Izraela, a Jonasza czyni pośrednikiem
między Bogiem i narodami.
To religia Żydów pociąga pogan, którzy dostosowują do niej swoje życie, by uniknąć
zniszczenia4.
5. Znak Jonasza w NT
Ojcowie Kościoła wyprowadzali z Księgi Jonasza nauki dogmatyczne i moralne.
Justyn („Dialog z Trytonem”) odnosi znak Jonasza do Zmartwychwstania Jezusa.
Cyryl Jerozolimski – na przykładzie Jonasza ilustruje zmartwychwstanie Chrystusa.
Klemens Rzymski – z Jonasza wyprowadza naukę o pokucie.
Orygenes – mówi o wytrwałej modlitwie na podstawie Jonasza.
Św. .Ireneusz - pokazuje na przykładzie Jonasza i Księgi jak upadki pozwalają dostrzec
przymioty Boże, zwłaszcza dobroć Bożą.
W NT dwa razy wzmiankowany jest znak Jonasza: w kontekście dyskusji Jezusa z
faryzeuszami – w Mt 12, 19-41 i Łk 11,29.30.32.
Mt 12, 39-41”Plemie przewrotne i wiarołomne żąda znaku, lecz żaden znak nie będzie mu dany, prócz znaku proroka Jonasza. Albowiem jak Jonasz był trzy dni i trzy noce we
wnętrznościach wielkiej ryby, tak Syn Boże będzie trzy dni i trzy noce w ziemi. . Ludzie z
Niniwy powstaną na sądzie przeciw temu plemieniu i potępią je, ponieważ oni wskutek nawoływania Jonasza się nawrócili, a oto tu jest coś więcej niż Jonasz”.
Łk 11, 29-30 - „To plemię jest plemieniem przewrotnym. Żąda znaku, ale żaden
znak nie będzie mu dany, oprócz znaku Jonasza. Jak bowiem Jonasz stał z się znakiem dla
4
M.Gołębiewski, Jonasz, 327; E.Zawiszewski, Księga Jonasza,223-224; Donasza.Witaszek, Jonasz - uniwersalizm zbawienia, w: Moc słowa prorockiego Przewodnik po literaturze prorockiej Starego Testamentu,
red.J.Kudasiewicz, L.Stachowiak, Lublin 1990, 233.
54
mieszkańców Niniwy, tak będzie Syn Człowieczy dla tego plemienia”. W.31: „Ludzie z Niniwy powstaną na sądzie przeciw temu plemieniu i potępią je; ponieważ oni dzięki nawoływaniu Jonasza się nawrócili, a oto tu jest cos więcej niż Jonasz”.
W Ewangelii św.Łukasza nie ma wzmianki w przebywaniu Jonasza w rybie trzy dni i
trzy noce. Jonasz w Łk, ogłaszający wyrok Boży na Niniwę (grzeszne miasto) jest typem wydarzeń, w których wezmą udział Jezus i faryzeusze.
Znak ten będzie dany w przyszłości. Niniwici odmienili swoje postępowanie, faryzeusze nie myślą o poprawie.
Mt i Łk łączą Znak Jonasza z wizją sądu ostatecznego. Na nim Niniwici będą dodatkowymi oskarżycielami. Niniwici czynili pokutę, chociaż wyrok Boży ogłaszał im nieznany
prorok. Faryzeuszom ogłasza wyrok sam Jezus, przewyższający tamtego proroka.
Wg Ewangelisty Łukasza Jonasz został w cudowny sposób wyrwany śmieci. Głosił Niniwie
wyrok w imieniu Boga (był, więc znakiem z nieba), Chrystus, pokonawszy śmierć, ogłosi
kiedyś wyrok na niewiernych faryzeuszów i to będzie zapowiadanym znakiem Jonasza
Wyrok głoszony przez Jonasza przyniósł miastu wybawienie, wyrok głoszony przez Syna
Bożego przyniesie faryzeuszom potępienie5.
Zagadnienia do utrwalenia:
1. Gatunek literacki Księgi Jonasza.
2. Uniwersalizm zbawienia wg Księgi Jonasza.
3. Znak Jonasza w Nowym Testamencie.
5
E.Zawiszewski, Księga Jonasza , 224-225.
55