docprezentacja multimedialna pt. tajne nauczanie w nowym targu
download 
Reklamacja Transkrypt
prezentacja multimedialna pt. tajne nauczanie w nowym targu
TAJNE NAUCZANIE W NOWYM TARGU mgr Jagoda Jurkowska TAJNE NAUCZANIE Nauczanie prowadzone nielegalnie, najczęściej poza szkołą, organizowane od początku okupacji niemieckiej w związku ze zlikwidowaniem przez Niemców szkolnictwa średniego oraz wycofaniem z programów szkół podstawowych polskiej literatury, historii i geografii. Geneza i motywy tajnego nauczania: zamknięcie przez okupanta w listopadzie 1939 r. średnich szkół ogólnokształcących tajna nauka była formą „nie” wobec zarządzeń okupanta tzw. opcja „przyszłość” (wykształcenie gwarantowało awans społeczny oraz materialny) TAJNE NAUCZANIE Istotą tajnego nauczania było: zapewnienie młodzieŜy uczęszczającej do szkół powszechnych moŜliwie najlepszych warunków nauki douczanie na terenie jawnych szkół publicznych w zakresie zakazanego przez okupanta języka polskiego, historii i geografii organizowanie kompletów tajnego nauczania w zakresie szkoły średniej ogólnokształcącej (gimnazjum i liceum) pomoc materialna nauczycielom i uczniom biorącym udział w tajnym nauczaniu Tajne nauczanie prowadzone było w ramach struktury Polskiego Państwa Podziemnego jako forma cywilnego ruchu oporu. POLITYKA OŚWIATOWA OKUPANTA Terytorium Polski, które znalazło się pod okupacją niemiecką, na mocy dekretu Hitlera z 8 i 12 X 1939 r. zostało podzielone na część: północną i zachodnią, którą włączono do III Rzeszy wschodnią i południową, w której utworzono tzw. Generalne Gubernatorstwo Od 1940 r. na terenie GG działało 5 okręgów: Miasto Warszawa (Bronisław Chróścicki), warszawski poza miejski (Wawrzyniec Dusza), lubelski (Władysław Petrykiewicz), kielecki (Jan Kupiec) i krakowski (Roman Serkowski). Od XII 1941 r. działał okręg lwowski (Antoni Borowski, Henryk Dankowski), białostocki (Antoni Zięba) i wileński (Stanisław Lisowski). ROMAN SERKOWSKI POLITYKA OŚWIATOWA OKUPANTA Program walki z polskością został szczegółowo opracowany w postaci naukowego memoriału pt. „Sprawa traktowania ludności byłych polskich obszarów z rasowo politycznego punktu widzenia” Memoriał opracowali Erhard Wetzel i Gerhard Hecht na zlecenie Urzędu do spraw Rasowo-Politycznych NSDAP w listopadzie 1939 r. na podstawie podanych wcześniej w tej sprawie wytycznych Hitlera. Pierwsza część memoriału dotyczyła GG, druga zaś – ziem włączonych do Rzeszy. Fragmenty z memoriału pt. „Sprawa traktowania ludności byłych polskich obszarów z rasowo politycznego punktu widzenia” W zakresie duchowym moŜna Polaka określić jako całkowicie nietwórczego, zarówno pod względem kulturalnym jak i narodowo-politycznym. Ten brak prawdziwie twórczej siły potrafi zamaskować prymitywnie wyrafinowaną inteligencją, której nie naleŜy nie doceniać [...][2] Polskie restauracje i kawiarnie — jako ośrodki polskiego Ŝycia narodowego — powinny zostać zakazane. Polakom nie wolno chodzić do niemieckich teatrów, teatrzyków oraz kinoteatrów. Polskie teatry, kinoteatry i inne miejsca rozrywek kulturalnych powinny zostać zamknięte. Polskich dzienników nie będzie jak równieŜ nie będą wydawane ksiąŜki polskie i czasopisma. Z tych samych powodów nie wolno mieć Polakom radioaparatów i gramofonów [...] „Sprawa traktowania ludności byłych polskich obszarów z rasowo politycznego punktu widzenia” PoniewaŜ polski nauczyciel, a po części jeszcze bardziej polska nauczycielka są wybitnymi krzewicielami polskiego szowinizmu, z czym politycznie naleŜy się bardzo powaŜnie liczyć, więc nie będzie ich moŜna pozostawić w słuŜbie szkolnej. Nie wydaje się zatem niecelowe, aby później, emerytowani wysłuŜeni funkcjonariusze policji polskiej zostali zamianowani nauczycielami w takich szkołach ludowych. W ten sposób zakładanie instytucji kształcących nauczycieli stanie się zbyteczne. Polskie nauczycielki naleŜy od razu bezwzględnie wyłączyć z nauczania, poniewaŜ posiadają nierównie większy wpływ na polityczne wychowanie dziecka niŜ nauczyciel. POLITYKA OŚWIATOWA OKUPANTA Hitler w swej broszurze o ziemiach wschodnich pisze: „dla niemieckiej ludności Wschodu nie mogą istnieć szkoły wyŜsze niŜ czteroklasowe szkoły ludowe, których celem ma być wyłącznie proste liczenie, najwyŜej do 500, napisanie nazwiska, a nakazem boŜym jest posłuszeństwo wobec Niemców, uczciwość, pilność i grzeczność. Czytanie nie uwaŜam, za konieczne” Po zajęciu i podziale terytorium Polski, niemieckie koncepcje polityczne uległy konkretyzacji. Gubernator Hans Frank w swoim dzienniku pod datą 12 IX 1940 r. zanotował „ los chciał, Ŝe my jesteśmy tu panami. Polacy zaś powierzonymi naszej pieczy poddanymi. śaden Polak nie powinien wspiąć się wyŜej niŜ na szczebel majstra fabrycznego, Ŝaden Polak nie moŜe mieć szans zdobycia wyŜszego wykształcenia w publicznych uczelniach państwowych” POLITYKA OŚWIATOWA OKUPANTA Na terenach, które weszły w skład GG, przewidziano istnienie szkół powszechnych i zawodowych. Uczelniom wyŜszym, zakładom kształcenia nauczycieli oraz szkołom wznowienie działalności lub średnim ogólnokształcącym nakazano ich likwidację nie po zezwolono krótkim na okresie funkcjonowania. Programy tych szkół były powaŜnie ograniczone. W szkołach zawodowych języka polskiego uczono tylko po to, aby młodzieŜ umiała redagować pisma urzędowe, natomiast pozostałe przedmioty miały na celu przygotowanie do zawodu. W szkołach powszechnych, w których językiem obowiązkowym był niemiecki, program nauczania był tak opracowany by młodzieŜ nauczyć liczenia jedynie do 500. Szkoły nowotarskie w okresie międzywojennym Szkoły nowotarskie w czasie II wojny światowej •śeńska Szkoła Powszechna 7 – klasowa (Plac Słowackiego) •Męska Szkoła Powszechna 7 – klasowa (Plac Słowackiego) •Publiczna Szkoła Powszechna na Kowańcu •Szkoła Powszechna 7-klasowa na Niwie (1934 r.) •Publiczna Szkoła Dokształcająca Zawodowa •Szkoła Powszechna 2-klasowa na Kowańcu ( 1926 r.) •Publiczna Szkoła Handlowa •Szkoła Przemysłowa Uzupełniająca (1892 r. przy powszechnej (od 1 IX 1940 r. do 30 VI 1943 r.) szkole męskiej; była to szkoła 4 klasowa, złoŜona z 2 kursów przygotowawczych i 2 kursów przemysłowych) •Gimnazjum Państwowe im. Seweryna Goszczyńskiego ( 1904 r. , pierwsza szkoła średnia na Podhalu) •Prywatne Miejskie Seminarium Nauczycielskie śeńskie im. Marii Konopnickiej (działało w latach 1921-1933, przygotowywało dziewczęta do pracy w szkołach powszechnych) •Państwowa Szkoła Zawodowa Spisko-Orawska „Szarotka” z oddziałami : haftu i koronek, krawiectwa, tkactwa i bieliźniarstwa •Powiatowa Wysokogórska Szkoła Rolnicza (powstała w 1935 r., początkowo miała charakter kilkumiesięcznych kursów zorganizowanych zgodnie z rytmem prac polowych) •Publiczna Szkoła Zawodowo Krawiecka (od 1 IX 1940 r. do wyzwolenia) •Dwuzimowa Szkoła Rolnicza •Techniczna Szkoła Melioracyjna (od 1940 do 1943 r.) •Kursy przygotowawcze do szkół zawodowych POLITYKA OŚWIATOWA OKUPANTA Urzędowe nakazy i zakazy zaczęto wydawać odnośnie do legalnego szkolnictwa powszechnego i zawodowego. 4 października 1939 r. Niemcy nakazali wstrzymać zajęcia szkolne w Nowym Targu, dopiero po 9 dniach na konferencji dyrektorów i kierowników szkół zostały ogłoszone następujące warunki władz okupacyjnych: wszyscy nauczyciele zobowiązani zostali do zarejestrowania się w niemieckim starostwie i posługiwania się językiem niemieckim jako językiem urzędowym nadzór nad szkolnictwem z ramienia nowotarskiego okupacyjnego starostwa sprawował Urząd Szkolny (Schulamt), kierowali nim: POLITYKA OŚWIATOWA OKUPANTA R. Leopold od 7 lutego 1940 r. St. Gąsiorek od końca 1942 r. do wyzwolenia J. Deckelman bezpośredni nadzór nad szkołami objęli powiatowi i miejscy radcowie szkolni, którzy zgodnie z rozporządzeniem o strukturze zarządu szkolnego mogli zatrudniać do pomocy inspektorów szkolnych. W myśl owego rozporządzenia w nowotarskim Schulamcie zatrudniono dwóch inspektorów: Pafnucego Czupryna oraz Piotra Rafę, a sekretarzem mianowano Franciszka Kleina, byłego nauczyciela z Klikuszowej. Wizytacje odbywały się znienacka, kontrolowano teczki i zeszyty w poszukiwaniu zakazanych podręczników i czasopism. POLITYKA OŚWIATOWA OKUPANTA 31 października 1939 r. ukazało się „Rozporządzenie o szkolnictwie Generalnej Guberni” wydane przez Hansa Franka na podstawie paragrafu 5 ust. 1 dekretu fuhrera i kanclerza Rzeszy Niemieckiej o administracji okupowanych polskich obszarów z dnia 12 X 1939 r. - pierwszy akt prawny władz okupacyjnych, normujący generalnie sytuację szkolnictwa polskiego. Stwarzało ono podstawę do kontynuowania lub otwierania szkół powszechnych i zawodowych, nie przewidywało Ŝadnych ograniczeń ilościowych ani programowych doprowadziło jednak do likwidacji gimnazjów i liceów. POLITYKA OŚWIATOWA OKUPANTA Kolejne zarządzenia wydane przez okupanta w znacznym stopniu ograniczyły rozwój polskiej oświaty. Zredukowano, bowiem liczbę nauczycieli, zakazano uŜywania przedwojennych podręczników szkolnych do nauczania historii, geografii, pieśni patriotycznych i Ŝołnierskich oraz religii. Nakazano oddawanie „niepotrzebnych” pomocy naukowych i akt szkolnych oraz zalecono tworzenie szkół ukraińskich, przy jednoczesnej likwidacji szkół polskich. Pozbawiono szkoły budynków, warsztatów szkolnych i ich wyposaŜenia. 21 listopada 1939 r. ogłoszono zarządzenie niemieckich władz o likwidacji wszystkich polskich średnich szkół ogólnokształcących. Zamknięte zostały równieŜ takie placówki kulturalne jak biblioteki czy kina. Surowo zakazane zostały prasa, radio i literatura. POLITYKA OŚWIATOWA OKUPANTA 10 XII 1939 r. wydano zarządzenie centralne, które zobowiązywało wszystkich kierowników szkół do osobistego zabrania i zabezpieczenia zakazanych podręczników i pomocy naukowych. Ponadto w szkołach pojawiły się zarządzenia zakazujące organizowania imprez szkolnych itp. POLITYKA OŚWIATOWA OKUPANTA Wiosną 1940 r. władze okupacyjne rozpoczęły akcję niszczenia podręczników szkolnych, zarządzono aby księgozbiory będące w posiadaniu nowotarŜan oddane zostały za pokwitowaniem do zbiornicy makulatury w Nowym Targu przy ulicy Długiej. Wiele ksiąŜek skonfiskowanych przez okupanta ludność przechowywała przez okres okupacji, wykradając je uprzednio ze zbiornic makulatury. Groziło to więzieniem i gestapowskimi represjami. Bronisław Michalik, nauczyciel szkoły powszechnej w Nowym Targu był jedną z wielu osób, które zlekcewaŜyło to zarządzenie. Przez cały okres okupacji ukrywał on księgozbiór liczący 258 ksiąŜek naraŜając się przez to na więzienie represje ze strony okupanta. POLITYKA OŚWIATOWA OKUPANTA Inną formą represji i prześladowań było zarządzenie z przełomu 1940/41 r. zobowiązujące nauczycieli do składania przyrzeczenia wierności władzy administracyjnej. Tekst zarządzenia brzmiał następująco: „ Zobowiązuje się moje obowiązki słuŜbowe w posłuszeństwie wobec niemieckiej administracji wiernie i sumiennie wypełniać. ZłoŜoną wobec byłego państwa polskiego lub jej organów lub wobec którejkolwiek politycznej organizacji przysięgą wierności albo przysięgą słuŜbową lub odpowiednim zobowiązaniem słuŜbowym nie uwaŜam się związanym”. POLITYKA OŚWIATOWA OKUPANTA Akcją tą kierował osobiście inspektor Czupryn, który w czasie częstych wizytacji podsuwał nauczycielom gotowy tekst do podpisania. Wzywał takŜe w tym celu nauczycieli do Urzędu Szkolnego. Wywoływało to popłoch i zdenerwowanie wśród ogółu nauczycieli. Wielu z nich nosiło się z zamiarem porzucenia szkoły, ukrywania się lub emigracji na Zachód. Emigracyjny Rząd Polski w Londynie zaprotestował przeciwko temu, uznając to posunięcie jako niezgodne z Konwencją Haską. Pozwolił jednak podpisywać pod przymusem zobowiązanie wierności okupantowi, zastrzegając równocześnie, Ŝe przysięga wierności władzy polskiej obowiązuje nadal kaŜdego obywatela. POLITYKA OŚWIATOWA OKUPANTA Władze lokalne zmuszały nauczycieli do róŜnorodnych prac niezwiązanych z ich zawodem, np. przy spisach ludności, inwentarza, kolczykowaniu bydła i trzody chlewnej a nawet budowaniu umocnień i regulacji rzek, co odbywało się kosztem pracy w szkole. Przerwy w nauce były spowodowane równieŜ brakiem opału, lokali, systematycznym obniŜaniem etatów oraz licznymi aresztowaniami nauczycieli. Najbardziej drastyczną formą represji w stosunku do polskiego szkolnictwa były aresztowania nauczycieli, które nasilały się z kaŜdym dniem okupacji. W okresie okupacji w ulicznych egzekucjach, więzieniach i obozach koncentracyjnych zamordowano ponad 6 tys. nauczycieli. POLITYKA OŚWIATOWA OKUPANTA Zaraz po zamknięciu Państwowego Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcącego w Nowym Targu aresztowano jego grono pedagogiczne: Władysława Angielskiego, Kazimierza Barana, Ludwika Czecha, Wiktora Gutowskiego, Piusa Jabłońskiego, Leona Koczura, Jana Krzystyniaka, Józefa Pawelczaka, Andrzeja Świątka Stanisława Zawiłę. Tylko Józef Grzybek uniknął aresztowania, gdyŜ gestapo nie zastało go w domu. Po kilkunastu dniach internowanych kolejno zwolniono z więzienia. NałoŜono jednak na nich areszt domowy, który zobowiązywał ich do meldowania się 2 razy w tygodniu na posterunku Ŝandarmerii. POLITYKA OŚWIATOWA OKUPANTA W celu paraliŜowania uniemoŜliwienia rozwoju szkolnictwa w Nowym Targu Pafnucy Czupryn wraz z Stanisławem Gąsiorkiem wydawali kilka nakazów dotyczących zwolnień, przesiedleń lub umieszczeń w więzieniach i obozach koncentracyjnych nauczycieli zaangaŜowanych w tajne nauczanie. POLITYKA OŚWIATOWA OKUPANTA W maju i czerwcu 1940 r. zostali przesiedleni z Nowego Targu: Czesław Kozioł do Starego Bystrego, a stamtąd rok później do Dzianisza, Erazm Kosowicz do Cichego i Józef Pawelczak w 1941 r. do Waksmunda. Władysława Koszyka i Ludwika Kaszyckiego umieszczono w obozie koncentracyjnym w maju 1940 r., Andrzeja Świątka w lutym 1941 r., a Leona Koczura w listopadzie 1942 r. 9 marca 1941 r. osadzono w Palace: Piusa Jabłońskiego, Jana Krzystyniaka, Józefa Pawelczaka i Wiktora Gutowskiego. 4 kwietnia 1941 r. zwolniono ich odbierając jednocześnie prawo nauczania Wiktorowi Gutowskiemu i Józefowi Pawelczakowi. POLITYKA OŚWIATOWA OKUPANTA W wyniku tej wyniszczającej polityki okupantów w stosunku do szkolnictwa polskiego nastąpiło gwałtowne obniŜenie się liczby szkół, uczniów i nauczycieli. W roku 1942/1943 na terenie całego GG w stosunku do roku szkolnego 1937/38 liczba szkół zmniejszyła się o 40%, liczba nauczycieli o 46,3%, a liczba uczniów o 46,7%. Warto podkreślić, Ŝe te ogromne i niekorzystne zmiany ilościowe nastąpiły pomimo duŜego napływu do GG uczniów i nauczycieli wysiedlonych z ziem wcielonych do Rzeszy. Na obniŜenie poziomu szkolnictwa powszechnego na terenie GG powaŜny wpływ miało równieŜ systematyczne obniŜanie stopnia organizacyjnego, zwiększanie liczby uczniów przypadających na jednego nauczyciela oraz brak podręczników i pomocy naukowych. POLITYKA OŚWIATOWA OKUPANTA Zlikwidowane podręczniki do języka polskiego próbowano zastąpić miesięcznikiem „Ster” dla klas V-VII i „Mały Ster” dla klas II-IV. Od 1941 r. wprowadzono do szkół zawodowych czasopismo „Zawód i śycie”. Na treść pisma pt. Ster składały się opowiadania, wiersze, informacje, m. in. o kulturze niemieckiej i sławnych Niemcach, które w umiejętny sposób miały kształtować postawę posłuszeństwa i uległości wobec narodu panów. Ster był lekturą obowiązkową według zarządzenia władz szkolnych z roku 1940 miał pełnić funkcję nie tylko pisma szkolnego dla dzieci od lat 9 do 14, ale takŜe i czytanek zastępujących brak odpowiednich podręczników do nauki języka polskiego dla klas III, IV, V, VI, VII szkoły powszechnej. POLITYKA OŚWIATOWA OKUPANTA POLITYKA OŚWIATOWA OKUPANTA Restrykcje organizacyjne i programowe nie zdołały zahamować działalności szkolnictwa zawodowego na terenie GG. Zapotrzebowanie na wykwalifikowaną siłę roboczą pracującą w przemyśle i rolnictwie na potrzeby wojny zmusiło okupantów do zmiany stosunku do szkolnictwa zawodowego. Niemcy nie przeszkadzali w uruchomieniu nowych szkół, co z kolei skwapliwie wykorzystali Polacy. W połowie okupacji w stosunku do roku szkolnego 1938/1939 liczba szkół zawodowych wzrosła o 63,3% uczniów o 102,5% i nauczycieli aŜ o 184,4%. POLITYKA OŚWIATOWA OKUPANTA Sytuacja ta spowodowana była 3 przyczynami: szkoła zawodowa była na terenie GG jedyną dozwoloną szkołą średnią i mimo ograniczeń programowych i organizacyjnych dawała jednak moŜliwości nauki i przygotowywała do zawodu, co w warunkach okupacyjnych było niezwykle waŜne bezpieczeństwo; szkoły zawodowe wyposaŜały uczniów w legitymacje, które przynajmniej w pierwszym okresie okupacji chroniły przed łapankami i wywozem na przymusowe roboty do Niemiec. rola, jaką odegrały szkoły zawodowe w konspiracji oświatowej i wojskowej. Wiele szkół zawodowych było miejscem funkcjonowania kompletów ogólnokształcących. ORGANIZATORZY TAJNEGO NAUCZANIA TAJNA ORGANIZACJA NAUCZYCIELSKA Konspiracyjna organizacja ZNP, powstała w październiku 1939 r. w Warszawie. Od 1939 do 1942 r. kierownictwo TON-u sprawowała tzw. centralna piątka : Zygmunt Nowicki (kierownictwo ogólne) Czesław Wycech (sprawy organizacyjne) ORGANIZATORZY TAJNEGO NAUCZANIA TAJNA ORGANIZACJA NAUCZYCIELSKA Kazimierz Maj (organ. polit. i wojsk.) Teofil Wojeński (tajne nauczanie) Wacław Tułodziecki (sprawy wydawnicze) ORGANIZATORZY TAJNEGO NAUCZANIA TAJNA ORGANIZACJA NAUCZYCIELSKA Od 1942 do 1945 r. centralną piątkę zastąpiono strukturą 2 stopniową: Prezydium (obok dawnych pięciu działaczy znaleźli się: Albin Jakiel, Marcin Wasyluk, Władysława Hoszowska, Bronisław Chróścicki, Wacław Polkowski) Wydział Wykonawczy (Stanisław Dobraniecki, Franciszek Dąbrowski, Wawrzyniec Dusza, Władysław Ferenc, Jerzy Kreczmar, Maria Ossowska, Maksymilian Tazbir) Powołano równieŜ sekretarzy generalnych TON – u. Funkcje tę pełnili kolejno: Józef Kania, Leszek Klima, Marcin Wasyluk. ORGANIZATORZY TAJNEGO NAUCZANIA Struktura Tajnej Organizacji Nauczycielskiej Okręgi Na szczeblu tym tworzono podstawowe działy merytoryczne, takie jak: samopomoc koleŜeńska, szkolnictwo powszechne, średnie ogólnokształcące, zawodowe i kształcenia nauczycieli oraz oświaty dorosłych Ogniwa powiatowe Ogniwa gminne ORGANIZATORZY TAJNEGO NAUCZANIA FORMY DZIAŁALNOŚCI TAJNEJ ORGANIZACJI NAUCZYCIELSKIEJ SAMOPOMOC KOLEśEŃSKA Wielu nauczycieli zginęło, dostało się do niewoli lub przedostało się na zachód, zostawiając rodziny często bez Ŝadnych środków. Inni utracili pracę po likwidacji szkolnictwa średniego i wyŜszego, wielu się ukrywało. Ogromna rzesza nauczycieli uciekła przed Niemcami z terenów zachodnich lub została wyrzucona w ramach wielkiej akcji wysiedleńczej. Tym wszystkim ludziom trzeba było zorganizować opiekę materialną, niektórych zaopatrzyć w fałszywe dokumenty, znaleźć zatrudnienie lub wysłać w bezpieczne miejsce. Fundusze na ten cel czerpano z róŜnych źródeł, m. in. z dobrowolnego opodatkowania się nauczycieli pracujących, pomocy działających legalnie polskich instytucji i zakładów, Rady Głównej Opiekuńczej, spółdzielczości, podziemnych organizacji politycznych itp. FORMY DZIAŁALNOŚCI TAJNEJ ORGANIZACJI NAUCZYCIELSKIEJ WYDAWANIE PODRĘCZNIKÓW SZKOLNYCH I PRASY Wydano nowe ksiąŜki na potrzeby tajnego nauczania. Między innymi „Elementarz” autorstwa Stanisława Dobranieckiego, Wacława Tułodzieckiego i Mieczysława Kotarbińskiego. Zygmunt Wojciechowski przygotował podręcznik historii „Szkice historyczne” Karola Szajnochy. Zakazane ksiąŜki sprzedawano w księgarniach: Ossolineum, Nasza Księgarnia, Szkolnica. Funkcjonowała prasa podziemna, sięgająca ok. 1100 tytułów gazet i czasopism. KONSPIRACYJNE PISMA MŁODZIEŻOWE TAJNA PRASA OŚWIATOWA TAJNE PISMA SPOŁECZNO-LITERACKIE ORGANIZATORZY TAJNEGO NAUCZANIA JuŜ pod koniec 1939 r. z ramienia władz krakowskich, pełnomocnikiem tajnej oświaty na powiat nowotarski został Pius Jabłoński, a łączniczką Maria Chrzanowska – wizytator z Kuratorium Oświaty w Krakowie. MoŜna przyjąć, iŜ od tego momentu rozpoczął się okres tworzenia tajnej zorganizowanej oświaty w zakresie szkoły średniej i powszechnej na Podhalu. ORGANIZATORZY TAJNEGO NAUCZANIA W skład zespołu tajnego nauczania na poziomie szkoły średniej weszli: Daria Kopystiańska, Jan Krzystyniak, Waleria Kozioł i ks. Leon Krejcza. W 1940 r. zorganizowano takŜe komórkę tajnego nauczania w zakresie szkolnictwa powszechnego, w skład którego weszli: Czesław Kozioł, Michał Kalmut, Erazm Kosowicz, Mieczysław Roszek, Janina Tatarowa i Marian Janasz. ORGANIZATORZY TAJNEGO NAUCZANIA W tym samym roku powołano teŜ Państwową Komisję Egzaminacyjną, w skład której w latach 1940-42 wchodzili: Pius Jabłoński, Daria Kopystiańska, Jan Krzystyniak, Waleria Kozioł, ks. Leon Krejcza oraz kilku nauczycieli z Zakopanego. Od 1942 r. w Komisji pracowała równieŜ Zofia Krygowska, od 1943 r. Maria Dobrzańska a pod koniec okupacji Janina Nehringowa, Maria Markocka oraz Jan i Janina Balewscy. DEPARTAMENT OŚWIATY I KULTURY Delegatury Rządu na Kraj i jego agendy terenowe. Objęły one wszystkie sprawy związane z nauką, oświatą i kulturą i tworzyły sieć organizacyjną tajnego nauczania w kraju w ścisłym porozumieniu z organizacjami nauczycielskimi. JuŜ jesienią 1940 r. powołano w Krakowie zespół organizacyjny do spraw oświaty i kultury pod nazwą Okręgowe Biuro Szkolne. Od wiosny 1941r. prowadziło akcję powoływania i uaktywniania Powiatowych Komisji Oświaty i Kultury. Dla lepszego i sprawniejszego wcielenia w Ŝycie wytyczonego programu i objęcia swą działalnością jak największej części społeczeństwa, PKOiK powołała na terenie powiatu nowotarskiego Gminne Komisje Oświaty i Kultury z przewodniczącymi na czele. W Nowym Targu przewodniczącym GKOiK został Franciszek Zięba. DEPARTAMENT OŚWIATY I KULTURY Delegatury Rządu na Kraj i jego agendy terenowe. Głównym zadaniem PKOiK było przede wszystkim: • podniesienie wartości pracy dydaktycznej i wychowawczej jawnych szkół polskich • organizowanie tajnych szkół powszechnych realizujących cały program nauczania • organizowanie zespołów tajnego nauczania w zakresie programu klasy V, VI, VII szkoły powszechnej • organizowanie zespołów tajnego nauczania w zakresie programu poszczególnych klas gimnazjum i liceum • organizowanie róŜnych form pracy oświatowej z dorosłymi • sprawowanie opieki oświatowo – wychowawczej nad jawnymi szkołami zawodowymi, a zwłaszcza rolniczymi ORGANIZATORZY TAJNEGO NAUCZANIA Tajne władze oświatowe wkładały duŜo wysiłku w ujednolicenie spontanicznej akcji nauczycielstwa, zwłaszcza w podstawowych ogniwach terenowych. W roku 1942 wydano dwa podstawowe dokumenty, a mianowicie: Instrukcję organizacyjną w sprawie pracy oświatowowychowawczej w okręgach powiatowych i miastach wydzielonych Wytyczne organizacji i działalności organów oświaty i kultury w okręgu. W Wytycznych…. zwracano szczególną uwagę na powołanie gminnych komisji oświaty i kultury, które zajmowały się całokształtem Ŝycia kulturalnego gminy oraz szkolnictwem dla dzieci i młodzieŜy. ORGANIZATORZY TAJNEGO NAUCZANIA W 1942 r. Okręgowe Biuro Szkolne powołało Powiatową Komisję Oświaty i Kultury w Nowym Targu. Przewodniczącym jej został Czesław Kozioł, który odpowiedzialny był za szkolnictwo powszechne a członkami zostali: Zofia Krygowska odpowiedzialna za licea i gimnazja oraz Sylwester Leczykiewicz odpowiedzialny za oświatę i kulturę dorosłych. W 1943 r. w skład Komisji wszedł równieŜ Albin Jarosz (inspektor szkół rolniczych), a w 1944 r. Józef Chudy (kierownik miejscowego oddziału „Społem”) ORGANIZATORZY TAJNEGO NAUCZANIA CZESŁAW KOZIOŁ ZOFIA KRYGOWSKA PIUS JABŁOŃSKI ORGANIZATORZY TAJNEGO NAUCZANIA JAN KRZYSTYNIAK MARIA MARKOCKA LUDWIK CZECH ORGANIZACJA TAJNEGO NAUCZANIA Początkowo tajne nauczanie miało charakter samorzutny, Ŝywiołowy, indywidualny i było wynikiem inicjatywy poszczególnych nauczycieli, rodziców oraz młodzieŜy. Rozpoczęcie tego rodzaju działalności konspiracyjnej związane było terminem ukazywania się nakazów władz okupacyjnych ograniczających zakres pracy oświatowej z dziećmi i młodzieŜą lub teŜ z datą zamknięcia szkoły. W nauczaniu tajnym stosowano na ogół trzy formy pracy: • organizowane i kierowane samouctwo • lekcje indywidualne • komplety FORMY ORGANIZACYJNE TAJNEGO NAUCZANIA Nauczanie w szkołach legalnych według przedwojennego programu całej klasy wbrew zarządzeniom okupanta Formę tę stosowano w szkolnictwie powszechnym i częściowo zawodowym, a przede wszystkim w pierwszych miesiącach okupacji. Było to moŜliwe dlatego, Ŝe Niemcy nie zdąŜyli jeszcze zorganizować w GG własnej terenowej administracji. Do listopada 1939 r. nie działała niemiecka administracja cywilna. W miarę wzrastania terroru okupantów ta forma nauczania kurczyła się jednak gwałtownie. Przyczynił się do tego brak własnych lokali, ograniczenie czasu nauki, brak pomocy naukowych, brak nauczycieli. Czynnikiem najwaŜniejszym było pojawienie się agentów gestapo. Po 1940 r. pracowały w ten sposób tylko nieliczne szkoły , i to PrzewaŜnie na wsi, gdzie nauczyciele znali swoich uczniów i ich rodziców. FORMY ORGANIZACYJNE TAJNEGO NAUCZANIA Przekazywanie zakazanych wiadomości przy kaŜdej okazji w trakcie realizacji programu okupacyjnego Forma ta słuŜyła do uzupełniania zakazanych przez okupanta przedmiotów w trakcie realizacji programu oficjalnego. Organizacja procesu nauczania była w zasadzie ta sama tzn. nauczyciel pracował z całą klasą. RóŜnica dotyczyła jedynie interpretacji programu nauczania. Nauczyciel wykorzystywał kaŜdą okazję by podawać uczniowi wiedzę o Polsce, jej kulturze i historii. Uczniowie często nawet nie zdawali sobie sprawy z tego, Ŝe nauczyciel prowadząc lekcje przyrody na temat ryb, omawiał polskie rzeki, jeziora, wybrzeŜa. Ta forma tajnego nauczania była na poziomie szkoły powszechnej stosowana najczęściej, mimo Ŝe była najtrudniejsza pod względem dydaktycznym i najbardziej niebezpieczna. FORMY ORGANIZACYJNE TAJNEGO NAUCZANIA Nauczanie w kilkuosobowych kompletach lub nauka pojedynczych uczniów Ten sposób stosowany była na wszystkich szczeblach szkolnictwa. Praca odbywała się w mieszkaniu nauczyciela bądź uczniów, a nawet w szkole po oficjalnych zajęciach. Praca tajnych szkół średnich ogólnokształcących na bazie szkolnictwa oficjalnego podstawowego i zawodowego ORGANIZACJA TAJNEGO NAUCZANIA Realizowano przedwojenny program nauczania w wymiarze godzin, które stanowiłyby minimum połowę normalnego czasu pracy szkół średnich w okresie przedwojennym. W praktyce jednak z reguły nie uwzględniono w planie nauczania zajęć praktycznych, wychowania fizycznego, przysposobienia wojskowego, śpiewu itp., a więc przedmiotów, których nauczanie w warunkach konspiracyjnych było szczególnie utrudnione i niebezpieczne. Ustalenia odnośnie tygodniowego wymiaru godzin nauczania traktowano jako orientacyjną wskazówkę, natomiast plan bezpośredniego kontaktu z grupą ustalał nauczyciel – stosownie do moŜliwości własnych i uczniów. ORGANIZACJA TAJNEGO NAUCZANIA Z licznych przekazów wynika, Ŝe na terenie Nowego Targu zajęcia lekcyjne odbywały się dość często i systematycznie. Istotnym elementem pracy dydaktycznej była stosowana w miarę moŜliwości systematyczna kontrola pracy uczniów i to zarówno materiału przerabianego na zajęciach, jak i prac domowych. Istotną formą kontroli były egzaminy, których ukoronowanie stanowiły tajne matury. ORGANIZACJA TAJNEGO NAUCZANIA W Generalnej Guberni wyłoniły się, obok specyficznych zadań wychowawczych, dwa główne cele dydaktyczne tajnego nauczania na poziomie szkoły powszechnej: pierwszy – uzupełnienie zakazanych przez okupanta przedmiotów nauczania lub okrojonych części programu danego przedmiotu, drugi – osiąganie wbrew intencji okupanta moŜliwie najwyŜszego poziomu nauczania z przedmiotów dozwolonych. ORGANIZACJA TAJNEGO NAUCZANIA Dokształcanie dzieci i młodzieŜy w zakresie ograniczonego przez Niemców programu szkolnego było prowadzone tajnie, ale najczęściej w istniejących legalnie szkołach powszechnych, w czasie lekcji oficjalnych lub po ich zakończeniu i dotyczyło głównie uczniów klas wyŜszych. Rzadziej organizowano odrębne tajne komplety na poziomie klas V – VII lub douczano indywidualnie poza szkołą. ORGANIZACJA TAJNEGO NAUCZANIA Równolegle z tajnym nauczaniem w zakresie szkoły powszechnej, organizowano i rozwijano działalność konspiracyjną na poziomie szkoły średniej. Start nauczania na tym poziomie był znacznie trudniejszy niŜ z dziećmi ze szkół powszechnych, a to głównie z powodu braku podobnego parawanu, jakim były legalnie działające szkoły powszechne w GG. Początkowo tajne nauczanie organizowano dla pojedynczo zgłaszających się osób. Była to przede wszystkim młodzieŜ, która przed wybuchem wojny ukończyła szkołę powszechną lub poszczególne klasy szkoły średniej. Większość nauczycieli pracowała z małymi grupami (2-6 osób), co zapewniało dyskrecje, ułatwiało zmianę miejsca nauki, a przede wszystkim przynosiło dobre wyniki dydaktyczne i wychowawcze. ORGANIZACJA TAJNEGO NAUCZANIA Jednym z najtrudniejszych problemów w organizacji tajnego nauczania była sprawa pozyskania odpowiednich pomieszczeń do pracy dydaktycznej. W praktyce wybierano najczęściej mieszkania prywatne nauczycieli, uczniów a takŜe innych osób, zabezpieczając je odpowiednio w trakcie prowadzenia lekcji. I tak np. Pani Dyrektor Publicznej Szkoły Krawieckiej Emilia Szopińska wynajęła w prywatnym domu Janiny Nehringowej I piętro, rzekomo na szkolną pracownię krawiecką. W rzeczywistości młodzieŜ uczęszczała tam na zajęcia z zakresu tajnego nauczania. ORGANIZACJA TAJNEGO NAUCZANIA Trudność sprawiał kolportaŜ podręczników szkolnych, dlatego teŜ w zespołach gimnazjalnych i licealnych wykorzystywano je w sposób planowy. Uczniowie otrzymywali podręczniki w danym dniu na ściśle określony czas, po upływie, którego musieli przekazać je kolegom. Nauczyciele opracowywali teŜ skrypty z poszczególnych przedmiotów nauczania, z których uczniowie przygotowywali się do egzaminów. Za korzystanie z tajnych lekcji w zespołach lub udzielanych indywidualnie młodzieŜ uiszczała minimalne opłaty. Nie zdarzyło się tak, aby uczeń był pozbawiony moŜliwości uczenia się ze względu na stan majątkowy. Szczegółowe dane o liczbie uczniów objętych tajnym nauczaniem są trudne do ustalenia. ORGANIZACJA TAJNEGO NAUCZANIA Parokrotne próby ustalenia tego faktu – m. in. ankieta Mariana Falskiego z roku 1946 – dały jedynie częściowe wyniki. Trudności uzyskania dokładnych danych są następujące: • dokumentów utrwalonych na piśmie było niewiele ze względu na warunki konspiracji, a część materiałów zaginęła w poŜodze wojennej • wielu nauczycieli i uczniów tajnego nauczania zginęło w walce lub zostało wymordowanych przez okupanta ORGANIZACJA TAJNEGO NAUCZANIA Orientację o zasięgu tajnego nauczania daje opracowanie pt. Tajna i jawna działalność oświatowa w latach okupacji hitlerowskiej w liczbach 1939/1945. Z tabeli dotyczącej powiatu nowotarskiego wynika, Ŝe najszerszy zakres tajne nauczanie osiągnęło: • w roku szkolnym 1943/44 (na poziomie szkoły powszechnej), brało w nim wówczas udział 44 nauczycieli i 300 uczniów • w roku szkolnym 1944/45 (na poziomie szkoły zawodowej), brało w nim wówczas i 95 uczniów • w roku szkolnym 1944/45 (na poziomie szkoły średniej), brało w nim wówczas udział 114 nauczycieli i 437 uczniów W 1944 r. wg programu gimnazjum i liceum uczyło się w Nowym Targu 40 uczniów Wykaz nauczycieli biorących udział w tajnym nauczaniu: Angielski Władysław – nauczyciel filologii klasycznej w PGiL a potem w PSzH w Nowym Targu, aresztowany przez gestapo, przebywał w więzieniu w Nowym Targu od 11.11.1939 r. do 28.11.1939 r. Po wojnie pracował nadal w PGiL w Nowym Targu. Bachleda Maria – nauczycielka PSzZK w Nowym Targu, przebywała w więzieniu w Zakopanem przez 4 miesiące; Baberska Maria - w latach 1942-1945 uczyła w tajnym nauczaniu średnim w Nowym Targu i Zakopanem, członek tajnej komisji egzaminacyjnej; Wykaz nauczycieli biorących udział w tajnym nauczaniu: Czech Ludwik – dyrektor PGiL w Nowym Targu, aresztowany przez gestapo przebywał w więzieniu od 11.11.1939 r. do 20.11.1939 r. Zmarł podczas wojny. Grzybek Józef - nauczyciel historii w PGiL w Nowym Targu, Uczył w tajnym nauczaniu zorganizowanym w Nowym Targu od01.03.1940 r. do 31.08.1942 r. na poziomie szkolnictwa podstawowego i średniego. Gutowski Wiktor Ignacy – nauczyciel PGiL w Nowym Targu, aresztowany przez gestapo przebywał w więzieniu od 11.11.1939 r. do 20.11.1939 r., powtórnie aresztowany przebywał w więzieniu wZakopanem od 20.03.1941 r. do 04.04.1941 r. Wykaz nauczycieli biorących udział w tajnym nauczaniu: Jabłoński Pius - nauczyciel PGiL w Nowym Targu; w latach 1939 -1941 mąŜ zaufania Delegatury KOP, później do lata 1942 r. przewodniczący i referent ds. szkolnictwa średniego PKOiK, dwukrotnie więziony przez gestapo, do końca okupacji ukrywał się w Dolinie Będkowskiej k/Zabierzowa. Odznaczony Złotym KrzyŜem Zasługi i KrzyŜem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. Kaszycki Ludwik – nauczyciel matematyki w PGiL w Nowym Targu, aresztowany przez gestapo w maju 1940 r. przebywał w więzieniu w Zakopanem, zmarł w obozie w Oświęcimiu. Wykaz nauczycieli biorących udział w tajnym nauczaniu: Koczur Leon - nauczyciel matematyki w PGiL w Nowym Targu, aresztowany przez gestapo przebywał w więzieniu od 11.11.1939 r. do 25.01.1940 r. Powtórnie aresztowany 14.02.1942 r. został wywieziony do obozu koncentracyjnego w Slosserburgu i tam zmarł w 1943 r. Kopystiańska Daria - brała udział w pracach Ośrodka Tajnego Nauczania w Nowym Targu, jako: nauczycielka matematyki, fizyki i chemii w zakresie gimnazjum i liceum ogólnokształcącym w okresie od15 III 1941 r. w ilości przeciętnie 18 godzin lekcyjnych tygodniowo, członek Powiatowej Komisji Egzaminacyjnej dla eksternów w okresie 1 V 1940 – 28 I 1945 r., organizatorka tajnego nauczania w okresie 1 III 1940 – 28 I 1945 r. Wykaz nauczycieli biorących udział w tajnym nauczaniu: Kosowicz Erazm - kierownik PSzP w Nowym Targu – Kowańcu. Prowadził zespół czytelniczo – recytatorski dla młodzieŜy pozaszkolnej. Prowadził tajne nauczanie zorganizowane od 1 II 1943 r. do 18 I 1945 r. Podczas okupacji wysiedlony do Cichego. Kozioł Czesław – podinspektor oświaty dorosłych w Nowym Targu, działacz SL, ZNP i TSL; nauczyciel PSzP w Nowym Targu, Starem Bystrem i Dzianiszu, od 1940 r. członek, a od 1942 r. przewodniczący PKOiK. Opracował wykaz placówek tajnego nauczania z powiatu Nowy Targ. Wykaz nauczycieli biorących udział w tajnym nauczaniu: Kozioł Waleria - nauczyciel PSzP w Nowym Targu, uczyła w Tajnym nauczaniu zorganizowanym w okresie od 1 V do 1 IX 1941 r., W latach 1941 – 1942 członek Komisji Egzaminacyjnej w zakresie szkoły powszechnej, następnie do końca okupacji łączniczka pomiędzy ośrodkami gminnymi a ośrodkiem powiatowym w Nowym Targu. Działaczka ZNP i ZHP. Krejcza Leon - pracował w tajnym nauczaniu zorganizowanym . W latach 1940 – 1945 na terenie Nowego Targu. Wykaz nauczycieli biorących udział w tajnym nauczaniu: Krzystyniak Jan - przed wojną był nauczycielem szkół średnich w Katowicach i Chorzowie. Jako podporucznik rezerwy brał udział w Kampanii Wrześniowej. Po zakończeniu działań wojennych jako uchodźca zamieszkał w Nowym Targu. Nauczyciel PGiL w Nowym Targu, aresztowany przez gestapo przebywał w więzieniu od 11.11.1939 r. do 22.01.1940 r., powtórnie aresztowany 21.03.1941 r. przebywał w więzieniu w Zakopanem do 04.04.1941 r. Prowadził tajne nauczanie na poziomie średnim w latach 1940-1942. Pełnił funkcje członka Komisji Egzaminacyjnej TN do końca okupacji. Wykaz nauczycieli biorących udział w tajnym nauczaniu: Sylwester Leczykiewicz (1909-1967) – urodził się w Koźminie , pow. Krotoszyn w Wielkopolsce. Początkowo był nauczycielem szkół powszechnych w Linowie, pow. PruŜany i w Trzebuniu pow. Brześć nad Bugiem. W czasie II wojny w lipcu 1940 r. przeniósł się wraz z rodziną na Podhale i ucząc w szkole powszechnej pełnił równieŜ funkcje rachmistrza w Urzędzie Szkolnym w Nowym Targu. Objąwszy kierownictwo szkoły powszechnej na Kowańcu rozpoczął tajne nauczanie młodzieŜy, a prowadząc internat przy szkole rolniczej na Kowańcu utworzył w nim tajny uniwersytet ludowy. Od 1942 r. był działaczem konspiracyjnego Stronnictwa Ludowego, utrzymując kontakt z oddziałami partyzanckimi. Zainicjował wydawanie konspiracyjnej gazetki „Głos Podhala”, w której nawoływał do walki całego narodu przeciw okupantowi. Wykaz nauczycieli biorących udział w tajnym nauczaniu: Po wojnie wyjechał na Pomorze, podjął pracę w szkole podstawowej. Organizował koła Związku MłodzieŜy Wiejskiej „Wici”, zakładał uniwersytety ludowe i obejmowała coraz bardziej odpowiedzialne funkcje w ZSL. W latach 1953-56 pracował w Ministerstwie Oświaty jako wizytator szkół, później kierownik Wydziału Społeczno-Oświatowego. W 1959 r. został wybrany na III Kongresie ZSL sekretarzem NK ZSL i członkiem prezydium. Na IV Kongresie ZSL ponownie wybrano go sekretarzem NK. Był posłem na Sejm III i IV kadencji i przewodniczącym Sejmowej Komisji Kultury i Sztuki w III kadencji Sejmu, a w IV kadencji wiceprzewodniczącym Komisji Oświaty i Nauki. Jest autorem artykułu pt. „ Tajne nauczanie w powiecie nowotarskim w latach 1939-1945” oraz ksiąŜki pt. „ Konfederacja Tatrzańska” Wykaz nauczycieli biorących udział w tajnym nauczaniu: Markocka Maria - brała udział w tajnym nauczaniu jako: Nauczycielka przyrody i geografii w zakresie gimnazjum ogólnokształcącego w okresie od 1 X 1944 r. – 28 I 1945 r., w ilości przeciętnie 8 godzin lekcyjnych tygodniowo, członek Powiatowej Komisji Egzaminacyjnej dla eksternów w okresie 1 XII 1944 r. – 28 I 1945 r. Nehring Janina– brała udział w pracach tajnego nauczania zorganizowanego w Nowym Targu w okresie 15. 10. 1941 r. – 28. 01. 1945 r. jako nauczycielka przedmiotów humanistycznych, a w razie potrzeby i innych w zakresie gimnazjum i liceum ogólnokształcącego. Wykaz nauczycieli biorących udział w tajnym nauczaniu: Pawelczak Józef – nauczyciel języka niemieckiego w PGiL w Nowym Targu, aresztowany przez gestapo, przebywał w więzieniu w Nowym Targu od 11.11.1939 r. do 25.11.1939 r. Powtórnie aresztowany przebywał w więzieniu w Zakopanem od 20.03.1941 r. do 04.04 1941 r. Po wojnie nadal pracował w PGiL w Nowym Targu Skodowa Irena - brała udział w tajnym nauczaniu zorganizowanym w Nowym Targu od 1 IX 1944 r. do końca Okupacji Świętek Andrzej - nauczyciel PGiL w Nowym Targu, aresztowany przez gestapo przebywał w więzieniu od 11.11.1939 r. do 20.11.1939 r., powtórnie aresztowany i wywieziony do obozu koncentracyjnego w Dachau zmarł. Wykaz nauczycieli biorących udział w tajnym nauczaniu: Zawiła Stanisław - aresztowany przez gestapo przebywał w więzieniu od 11.11.1939 r. do 26.01.1940 r. Prześladowany przez gestapo, zmarł po operacji ślepej kiszki (samobójczo) w szpitalu w Nowym Targu. Zięba Franciszek - nauczyciel PSzP w Nowym Targu, pracował w kompletach jednostkowo w tajnym nauczaniu na terenie Nowego Targu. W ramach tajnego nauczania pracowała równieŜ: Zofia Dudzińska, Janina i Józef Morszczak, Władysław Markocki, Maria Pniaczkówna, Maria Kurasiowa oraz Anna Dworska. ZNACZENIE TAJNEGO NAUCZANIA Tajne nauczanie objęło swym zasięgiem około 50% młodzieŜy w 52 szkołach powszechnych i około 450 uczniów i 115 nauczycieli w 5 gimnazjach i liceach powiatu nowotarskiego. Akcja ta rozwijała się w 5 miastach i 42 wsiach Podhala. ZNACZENIE TAJNEGO NAUCZANIA Tajne komplety organizowane na masową skalę pod egidą TON były czymś unikatowym w ogarniętej wojną Europie. Działalność TON wyrastała w jakimś sensie z tradycji samokształceniowych, sięgających okresu zaborów – XIX wieczne kołka samokształceniowe były bastionem polskości, postępu i tradycji demokratycznych. ChociaŜ okupione śmiercią wielu nauczycieli i uczniów oraz prześladowaniami, było tajne nauczanie zwieńczone zwycięstwem. To zwycięstwo polegało na tym, Ŝe po wojnie odrodziło się powszechne szkolnictwo i środowisko nauczycielskie.
