Pobierz - mikroekonomia.net

Wojciech Olejniczak
Tomasz Lipczyński
ROZDZIAŁ 25
POLSKA POLITYKA WSPIERANIA SEKTORA MSP
Główne założenia polskiej polityki wspierania sektora MSP
W literaturze polskiej funkcjonuje wiele definicji polityki gospodarczej.
S. Kuziński definiuje „politykę ekonomiczną jako praktyczne zastosowanie praw
ujawnionych przez ekonomię polityczną dla osiągnięcia, za pomocą metod racjonalnego gospodarowania, celów określanych przez państwo” (Kuziński 1987).
”Przez politykę gospodarczą należy, więc rozumieć oddziaływanie władz państwowych na gospodarkę narodową, na jej dynamikę, strukturę i funkcjonowanie, na jej stosunki
ekonomiczne w państwie oraz na jego relacje gospodarcze z zagranicą. Na podkreślenie zasługuje pojawienie się terminu polityka społeczno-gospodarcza, który wskazuje na konieczność łączenia społecznych i ekonomicznych celów i przesłanek ingerowania organów państwa w sprawy gospodarcze” (Winiarski 2001). Polityka ekonomiczna zajmuje się badaniem
form, celów, narzędzi i sposobów oddziaływania państwa na społeczny proces gospodarczy
(Winiarski 2001).
Według Hazlitta ekonomistów możemy podzielić na: złych , którzy widzą tylko bezpośrednie konsekwencje proponowanego kierunku polityki, dobrych spoglądających także na
konsekwencje dalsze i pośrednie; złych, widzących tylko skutki jakie dana polityka przyniosła lub przyniesie pewnej konkretnej grupie , dobrych badających także skutki jakie przyniesie polityka wszystkim grupom (Hazlitt 2004). Polskiemu sektorowi MSP potrzebni są ci dobrzy, potrafiący spojrzeć na problem polityki wspierania drobnej przedsiębiorczości z szerszej
perspektywy.
Realizacja celów ekonomicznych polityki gospodarczej związana z pomnażaniem bogactwa kraju i powiększaniem materialnych podstaw dobrobytu społecznego, czyli optymalnym wykorzystywaniem zasobów, powiększaniem produkcji, wzrostem dochodu narodowego
i racjonalizacją jego podziału, wymusza konieczność wspierania szeroko pojętej przedsiębiorczości.
Zmieniająca się rzeczywistość polityczno-gospodarcza po 1989 r. sprzyja odradzaniu
się przedsiębiorczości w Polsce. Korzyści wynikające z prowadzenia działalności gospodarczej przynoszą dochody poszczególnym jednostkom, przez co przyczyniają się do bogacenia
całej społeczności oraz zachęcają innych do podejmowania ryzyka związanego z przedsiębiorczością, co z kolei umożliwia rozwój całej gospodarki narodowej. Polska – po kilkunastu
latach transformacji – nie jest jeszcze krajem prokapitalistycznym, a raczej wczesnokapitalistycznym. Rząd i samorządy powinny pamiętać, że to co sprawdza się w USA, Niemczech
czy Japonii nie musi dokładnie sprawdzać się obecnie w Polsce (Flejterski 2005).
Osiągnięcie celów rozwoju gospodarki narodowej wymaga zdefiniowania celów niższego rzędu. Wśród nich ważne miejsce zajmuje rozwój przedsiębiorczości, inicjatywności i
innowacyjności w społeczeństwie. Kwestie te są szczególnie istotne w krajach postkomunistycznych, takich jak Polska, w których sytuacja gospodarcza nie jest najlepsza, a warstwa
społeczna przedsiębiorców, zlikwidowana przez system realnego socjalizmu, musi się od nowa uformować.
Głównym celem polskiej polityki wspierania sektora MSP jest pobudzenie aktywności
Polska polityka wspierania sektora MSP
269
gospodarczej przedsiębiorstw zapewniającej wzrost zatrudnienia w tym obszarze oraz wzrost
jego konkurencyjności i zdolności do funkcjonowania na Jednolitym Rynku Europejskim1.
Po raz pierwszy jednolity program polityki wobec małych i średnich przedsiębiorstw
został przyjęty przez Rząd w 1995 roku i obejmował lata 1995-1997.
Realizacja programu przyjętego w 1995 r. wpłynęła na poprawę warunków funkcjonowania sektora małych i średnich przedsiębiorstw oraz potwierdziła konieczność realizacji
i kontynuacji tego typu wsparcia.
Dlatego też opracowany został kolejny program polityki Rządu wobec małych i średnich przedsiębiorstw nazwany “Kierunki działań Rządu wobec małych i średnich przedsiębiorstw do 2002 roku”, który został przyjęty przez Radę Ministrów na posiedzeniu w dniu 11
maja 1999 roku.
Działania dla pobudzenia i ułatwienia działalności gospodarczej, podejmowane na
podstawie wymienionego programu, polegające na zapewnieniu przedsiębiorcom pomocy
doradczo-szkoleniowej związanej z prowadzoną działalnością gospodarczą, ułatwieniu dostępu do zewnętrznych źródeł finansowania, wspieraniu rozwoju eksportu, promowaniu jakości
cieszą się dużym zainteresowaniem przedsiębiorców i mają znaczny wpływ na sytuację firm,
które z nich skorzystały. Wskazują również na potrzebę obejmowania wsparciem coraz szerszego kręgu przedsiębiorców.
W celu poprawy otoczenia prawnego oraz ułatwienia przedsiębiorcom podejmowania
i prowadzenia działalności gospodarczej w styczniu 2002 r. został przyjęty przez Radę Ministrów dokument pt. „Założenia do pakietu “Przede wszystkim przedsiębiorczość” stanowiący
jeden z podstawowych elementów strategii gospodarczej “Przedsiębiorczość – Rozwój – Praca””.
Następna inicjatywa rządowa podjęta w lipcu 2002 r. to "Plan działań antykryzysowych w sferze ochrony rynku i miejsc pracy". Plan ten określa kierunkowo zestaw kilkunastu
przedsięwzięć legislacyjnych i organizacyjnych, które dotyczą m.in. restrukturyzacji zobowiązań publicznych przedsiębiorstw, wprowadzenia kredytu podatkowego dla nowotworzonych małych przedsiębiorstw uruchamiających nowe miejsca pracy, usprawnienie reguł postępowania upadłościowego, wzmocnienia systemu poręczeń i gwarancji dla małych i średnich przedsiębiorstw oraz funduszy pożyczkowych dla małych przedsiębiorstw.
Efektem przyjętej strategii gospodarczej i planu działań antykryzysowych było m.in.
przygotowanie rządowego programu rozbudowy systemu funduszy pożyczkowych i poręczeniowych dla małych i średnich przedsiębiorstw w latach 2002-2006 nazwanego "Kapitał dla
przedsiębiorczych", który został przyjęty przez Radę Ministrów na posiedzeniu w dniu 13
sierpnia 2002 r. Program ten miał na celu ułatwienie przedsiębiorcom dostępu do zewnętrznych źródeł finansowania prowadzonej działalności.
Polityka rządu wobec małych i średnich przedsiębiorstw, realizowana w okresie do
2006 roku, połączyła nowe inicjatywy oraz najlepsze doświadczenia z poprzednich programów, które zostały uzupełnione o instrumenty niezbędne w obecnej sytuacji małych
i średnich przedsiębiorstw.
Polityka opierała się na założeniach, które zostały zawarte w dokumencie opublikowanym 4 lutego 2003 r. przez Radę Ministrów pt. „Kierunki działań Rządu wobec małych i
średnich przedsiębiorstw od 2003 do 2006 roku”.
Założenia te zakładały mianowicie, że:
• działania określone w programie będą miały charakter horyzontalny, co oznacza, że
będą adresowane do wszystkich małych i średnich przedsiębiorców niezależnie od
miejsca prowadzenia działalności gospodarczej, formy prawnej czy też rodzaju prowadzonej działalności,
1
http://www1.ukie.gov.pl/WWW/serce.nsf/0/52FE6547D7178BEEC1256E7E0051AD7C?Open
270
Wojciech Olejniczak, Tomasz Lipczyński
•
•
•
•
•
•
pomoc otrzymają również instytucje otoczenia biznesu, ale tylko te, które spełnią
określone standardy i będą miały wsparcie społeczności lokalnych,
podejmowane działania będą zmierzały do wyrównywania szans i popularyzacji
przedsiębiorczości, w szczególności wśród młodzieży, absolwentów, osób bezrobotnych, kobiet, osób niepełnoprawnych.
działania będą finansowane z budżetu państwa, środków pomocowych dostępnych
w ramach programu Phare, Funduszy Strukturalnych, które staną się dostępne z
chwilą przystąpienia Polski do Unii Europejskiej oraz międzynarodowych kredytów
bankowych, a także środków prywatnych przedsiębiorców,
pomoc dla pojedynczego przedsiębiorcy nie przekroczy kwoty 100 tys. EURO w ciągu trzech kolejnych lat, niezależnie od formy pomocy oraz jej przeznaczenia,
działania będą realizowane z uwzględnieniem kierunków określonych w Europejskiej
Karcie Małych Przedsiębiorstw, przyjętej przez Polskę w kwietniu 2002 r.
niezależnie od działań horyzontalnych adresowanych do małych i średnich przedsiębiorców i podejmowanych w ramach realizacji tego dokumentu, realizowane będą
również przedsięwzięcia o wymiarze regionalnym, a skala i wybór oferowanych instrumentów zależeć będzie od struktury społeczno-gospodarczej poszczególnych województw oraz prowadzonej przez nie polityki rozwojowej2.
Podstawą dla przygotowania polityki wobec MSP były następujące dokumenty rzą-
dowe:
• wstępna wersja Narodowego Planu Rozwoju
• Zwiększanie innowacyjności gospodarki w Polsce do 2006 roku
• e-Polska. Plan działań na rzecz rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Polsce na
lata 2001-2006
• Narodowa strategia wzrostu zatrudnienia i rozwoju zasobów ludzkich 2000 – 2006
• Strategia gospodarcza “Przedsiębiorczość – Rozwój – Praca”
• "Plan działań antykryzysowych w sferze ochrony rynku i miejsc pracy”.
Mali i średni przedsiębiorcy mogą również korzystać z instrumentów oferowanych w
ramach innych programów rządowych m.in.:
• Strategia rozwoju turystyki w latach 2001-2006,
• Strategia dla przemysłu lekkiego na lata 2000-2005,
• Strategia dla przemysłu elektronicznego do 2010 roku,
• Strategia dla przemysłu chemicznego w Polsce do 2010 roku,
• Strategia dla przemysłu farmaceutycznego do 2005 roku.
Polskie przedsiębiorstwa jak słabsze kadrowo, kapitałowo i technologicznie od swoich
unijnych odpowiedników wymagają stosowania oprócz instrumentów polityki makroekonomicznej także instrumentów specyficznych, skierowanych jedynie do firm tego sektora. Powinny one służyć następującym celom:
• poprawie zarządzania firmą i lepszemu wykorzystaniu posiadanych zasobów ludzkich
i kapitałowych,
• włączeniu się we współpracę międzynarodową i nawiązywaniu kontaktów z kontrahentami zagranicznymi,
• nawiązywaniu kontaktów kooperacyjnych z dużymi firmami,
• rozwojowi organizacyjnemu, technicznemu i technologicznemu poprzez inwestycje,
• zachęcaniu przedsiębiorców do organizowania się w grupy producenckie, dystrybu2
Kierunki działań Rządu wobec małych i średnich przedsiębiorstw od 2003 do 2006 roku - dokument przyjęty
przez Radę Ministrów w dniu 4 lutego 2003 roku
Polska polityka wspierania sektora MSP
271
cyjne oraz tworzeniu systemu kooperacji i podwykonawstwa,
• rozwojowi sieci handlowych i franchisingowych,
• poprawie konkurencyjności poprzez wdrażanie nowych technologii oraz rozwój zasobów ludzkich.
Potrzeba wyzwolenia aktywności i przedsiębiorczości wynika również z coraz trudniejszej sytuacji na rynku pracy i narastającego w ostatnim okresie bezrobocia, powodującego
marginalizację znacznej części społeczeństwa.
Horyzontalna polityka rządu wobec małych i średnich przedsiębiorstw jest realizowana przy pomocy instrumentów prawnych, organizacyjnych, informacyjno-szkoleniowych
i finansowych w następujących obszarach:
• wspieranie przedsięwzięć służących rozwojowi przedsiębiorstw,
• poprawa otoczenia prawnego i administracyjnego MSP oraz rozwój postaw przedsiębiorczych w społeczeństwie,
• rozwój otoczenia instytucjonalnego MSP,
• wspieranie integracji firm i działalności na forum międzynarodowym.
Priorytetowo traktowane są podejmowane przez przedsiębiorców przedsięwzięcia
sprzyjające realizacji zasad trwałego, zrównoważonego rozwoju oraz związanym z tym zmianom modelu zarówno produkcji, jak i turystyki, usług i handlu.
Beneficjentami podejmowanych działań są przede wszystkim mali i średni przedsiębiorcy.
Wsparcie otrzymają także instytucje otoczenia biznesu, aby jak najlepiej odpowiadać
na potrzeby przedsiębiorców, m.in. Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, ośrodki
Krajowego Systemu Usług, w szczególności te, które pełnią rolę Punktów KonsultacyjnoDoradczych, Regionalne Instytucje Finansujące, ośrodki Krajowego Systemu Innowacji,
Centra Euro-Info, fundusze poręczeń kredytowych i fundusze pożyczkowe.
Przedsiębiorcy i instytucje otoczenia biznesu otrzymają zarówno pomoc doradczoszkoleniową, jak również wsparcie finansowe.
Istotne znaczenia dla sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce ma forma i
zasady pomocy publicznej.
Przyjęcie rozwiązań z zakresu pomocy publicznej wynika ze zobowiązań Polski zawartych w Układzie Europejskim, który został podpisany między Rządem RP i Wspólnotami
Europejskimi oraz ich państwami członkowskimi dnia 16 grudnia 1991 r. (art. 63 Układu).
Zakres pomocy publicznej regulowany jest również w umowach z krajami EFTA i CEFTA
oraz w przypadku pomocy dla przedsiębiorstw — w porozumieniach Światowej Organizacji
Handlu (WTO).
Z punktu widzenia przedsiębiorców najważniejsze są trzy akty prawne:
ƒ Ustawa z dnia 27 lipca 2002 r. o warunkach dopuszczalności i nadzorowaniu po
mocy publicznej dla przedsiębiorców - Dz.U.02.141.1177,
ƒ Ustawa z dnia 20 marca 2002 r. o finansowym wspieraniu inwestycji Dz.U.02.41.363,
ƒ Ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 r. o restrukturyzacji niektórych należności publicznoprawnych od przedsiębiorców - Dz.U.02.155.1287.
Zgodnie z powszechnie obowiązującą zasadą pomoc publiczna dla firm jest niedopuszczalna, z uwagi na to, że prowadzi do zachwiania wolnej i równej konkurencji. Polskie
prawo, podobnie jak szereg innych ustawodawstw, dopuszcza jednak pewne wyjątki od tej
zasady, które mają charakter wartościowy, przedmiotowy lub podmiotowy. Dopuszczalna
pomoc państwa może przyjąć następujące formy:
a) Pomoc minimalna - jest to pomoc, której wartość łączna, w ciągu trzech lat, nie prze-
272
Wojciech Olejniczak, Tomasz Lipczyński
kracza 100 000 EURO3. Należy pamiętać, że nie ma tu znaczenia ani forma, ani przeznaczenie tej pomocy. Wszystkie środki uzyskane przez firmę z pomocy publicznej
wliczane są do ogólnej puli. Jeśli zatem przedsiębiorstwo uzyskało w ciągu ostatnich 3
lat zwolnienie podatkowe, gwarancję i dotację, wówczas należy zsumować wszystkie
te wielkości.
b) Wsparcie o charakterze przedmiotowym - dopuszczalna jest pomoc udzielana:
• w celu naprawienia szkód wyrządzonych przez klęski żywiołowe lub inne zdarzenia nadzwyczajne,
• w celu zapobieżenia lub likwidacji poważnych i ponadsektorowych zakłóceń
gospodarczych,
• w celu promowania oświaty, nauki i kultury oraz ochrony dziedzictwa kulturowego,
• w celu rekompensaty strat wynikających ze stosowania prawnie ustalonego
poziomu cen na dany towar ,
• w celu promocji eksportu,
• w ramach polityki regionalnej .
c) Wsparcie o charakterze podmiotowym - dopuszczalna jest pomoc udzielana:
• krajowym przedsiębiorcom działającym w ramach przedsięwzięcia gospodarczego podejmowanego w interesie europejskim
• sektorom uznanym za wrażliwe (tzw. pomoc sektorowa i horyzontalna) .
Możliwość udzielenia pomocy publicznej uzależniona jest od łącznego spełnienia kilku kryteriów, według których pomoc publiczna powinna:
• stanowić uzupełnienie środków innych niż środki publiczne, angażowanych
przez przedsiębiorców
• być udzielana w częściach, a jej wielkość, czas trwania oraz zakres powinny
być proporcjonalne do rangi rozwiązywanego problemu,
• przynosić korzyści społeczne - po uwzględnieniu kosztów związanych z jej
udzieleniem - większe niż korzyści możliwe do osiągnięcia bez jej udzielenia,
przy uwzględnieniu związanych z tym kosztów,
• służyć wspieraniu projektów w stopniu niezbędnym i wystarczającym do osiągnięcia celu pomocy,
• charakteryzować się przejrzystością ułatwiającą jej nadzorowanie.
Do pomocy publicznej jako takiej nie zalicza się:
• rekompensat dla firm za koszty poniesione w związku z realizacją zadań na
rzecz obronności kraju,
• kosztów tworzenia i rozbudowy infrastruktury przeznaczonej dla więcej niż
jednego przedsiębiorcy,
• pomocy udzielonej w rolnictwie i przetwórstwie, pomocy udzielonej przedsiębiorstwom zatrudniającym osoby niepełnosprawne,
• pomocy udzielonej w celu usunięcia szkody,
• pomocy udzielonej przedsiębiorstwom zatrudniającym osoby niepełnosprawne,
Polskie prawo uzależnia wielkość publicznego wsparcia finansowego dla przedsiębiorcy od wartości nowej inwestycji oraz od ilości utrzymanych bądź utworzonych nowych
miejsc pracy. Tak więc można udzielić wsparcia finansowego, jeżeli:
• wartość nowej inwestycji jest nie mniejsza niż równowartość kwoty
10.000.000 EURO lub
• wartość nowej inwestycji jest nie mniejsza niż równowartość kwoty 500.000
3
Warunek ten nie dotyczy sektora węglowego, hutnictwa żelaza i stali oraz transportu.
Polska polityka wspierania sektora MSP
273
EURO w przypadku, gdy inwestycja dotyczy rozbudowy lub modernizacji istniejącego przedsiębiorstwa i wiąże się z utrzymaniem co najmniej 100 miejsc
pracy lub 50 miejsc pracy w przypadku inwestycji w jednym z obszarów
wsparcia przez nie mniej niż 5 lat, lub
• w wyniku nowej inwestycji zostało utworzonych co najmniej 20 nowych
miejsc pracy na nie mniej niż 5 lat, lub
• nowa inwestycja wprowadza innowację technologiczną, lub
• nowa inwestycja wpływa na poprawę stanu środowiska4.
Przedsiębiorcy można udzielić wsparcia finansowego projektowanej inwestycji w
przypadku, gdy spełnia ona co najmniej dwa z niżej wymienionych warunków:
• wpływa na rozwój gospodarczy regionu,
• będzie zlokalizowana w obszarze wsparcia,
• będzie wprowadzała innowacje technologiczne,
• przyczyni się do rozwoju współpracy z krajowym zapleczem naukowobadawczym,
• będzie mieć wpływ na lokalny rynek pracy.
Jedną z możliwych form udzielenia pomocy publicznej jest umorzenie zaległości podatkowych. Polskie prawo dopuszcza radykalne oddłużenie przedsiębiorstw w odniesieniu do
należności publicznoprawnych znanych oraz należności samodzielnie ujawnionych przez
przedsiębiorców5. Ten rodzaj pomocy adresowany jest tylko do przedsiębiorców, którzy mimo trudnej sytuacji ekonomicznej mają perspektywy rozwoju i są w stanie określić działania,
jakie powinny być zrealizowane w celu ustabilizowania kondycji finansowej oraz dalszego
rozwoju, a także stwarzają warunki do wzrostu zatrudnienia.
Podstawowe instrumenty restrukturyzacji zapisane w prawie to umorzenie należności
(instrument wygasły) oraz premia podatkowa.
Premia podatkowa jest prawem przedsiębiorcy do zaliczenia, w roku podatkowym , do
kosztów uzyskania przychodu wierzytelności odpisanych jako nieściągalne lub rezerw utworzonych na pokrycie wierzytelności - zaliczonych uprzednio do przychodów należnych, jeżeli
wierzytelności te:
• są należne od przedsiębiorców oraz
• nie zostały uregulowane przez dłużników przez okres co najmniej 90 dni od
dnia powstania należności, oraz
• stanowiły przychód należny przedsiębiorcy przed dniem 1 lipca danego roku,
oraz
• zostały zgłoszone do właściwego urzędu skarbowego w terminie i w zakresie
określonym w ustawie.
Prawo do skorzystania z premii podatkowej mają podmioty posiadające w dniu 30
czerwca 2002 r. status małego przedsiębiorstwa oraz te, które (już bez względu na wielkość
przedsiębiorstwa i termin wymaganych wierzytelności) w ogólnej średniej kwocie wierzytelności w danym miesiącu, przez co najmniej 6 miesięcy roku podatkowego rozpoczynającego
się w 2002 r., posiadały nie mniej niż 50% wierzytelności nieuregulowanych przez okres co
najmniej 90 dni od dnia ich powstania.
4
Ustawa z dnia 20 marca 2002 r. o finansowym wspieraniu inwestycji - Dz.U.02.41.363.
Ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 r. o restrukturyzacji niektórych należności publicznoprawnych od przedsiębiorców - Dz.U.02.155.1287.
5
274
Wojciech Olejniczak, Tomasz Lipczyński
Ocena polityki wspierania działalności sektora małych i średnich przedsiębiorstw
Ubiegły, 2006 rok był bardzo dobry dla polskiej gospodarki - wzrost PKB na poziomie
6,2% przy wysokim wzroście spożycia (5,1%)6. Do konsumpcji dołączyły inwestycje, które
wzrosły w 2006 r. o 15,6% (nakłady brutto na środki trwałe). Towarzyszyła temu bardzo wysoka, mimo silnej złotówki, dynamika wzrostu exportu (ponad 23%, wg NBP, w euro)7.
W 2006 roku i w I połowie bieżącego makroekonomicznym zmianom w otoczeniu
przedsiębiorstw towarzyszyło utrwalenie się pewnych tendencji i zmiana innych. „Utrwalenie” dotyczy wysokiej dynamiki spożycia indywidualnego. Jest to efektem utrzymującej się
wysokiej dynamiki wzrostu wynagrodzeń i wzrostu zatrudnienia. Ciągle dynamicznie rośnie
sprzedaż detaliczna. W polskiej gospodarce nie ma zatem w chwili obecnej bariery popytu.
Wraz z początkiem 2006 r. PKPP Lewiatan przeprowadziła badanie kondycji sektora
małych i średnich przedsiębiorstw8. Zapytano firmy, które nie inwestowały (było ich 40%),
jaka jest przyczyna braku inwestycji – 71,3% wskazało (łącznie na 3 pierwszych miejscach
jako najważniejsze przyczyny) słabą koniunkturę i brak popytu. Czyli jeszcze na początku
2006 r. przedsiębiorstwa bardzo wyraźnie widziały problemy dla swojego rozwoju przede
wszystkim po stronie popytowej.
W obecnej chwili sytuacja uległa zmianie. Narodowy Banka Polski opublikował badania 9 z których wynika, że problemy ze znalezieniem odbiorcy na produkowane wyroby ma
obecnie jedynie 4,3% badanych przedsiębiorstw. Popyt nie jest już barierą rozwoju przedsiębiorstw. Firmy oczekują także utrzymania się wysokiego popytu na ich wyroby w przyszłości.
Ma to swoje skutki, m.in.:
1) „utrwala się” malejąca dynamika eksportu, bowiem dynamicznie rosnąca konsumpcja na rynku polskim „wypycha” eksport z obszaru zainteresowania części przedsiębiorstw. W ten sposób zmniejszają one ryzyko działalności (szczególnie firmy małe i średnie),
2) utrzymuje się wysoka aktywność inwestycyjna przedsiębiorstw (aczkolwiek w
II kwartale 2007 r. dynamika inwestycji ogółem obniżyła się o 25% w stosunku do I kwartału 2007).
Popyt nie jest już barierą rozwoju przedsiębiorstw, ale pojawiły się bariery podaży i
ciągle istnieją nieusunięte bariery instytucjonalne.
Bariera podaży szczególnie widoczna jest w dwóch obszarach: na rynku pracy, na którym brakuje – mimo ciągle wysokiego poziomu bezrobocia – rąk do pracy oraz w wykorzystaniu mocy wytwórczych.
Brak pracowników jest problem narastającym w wyniku zwiększonego zapotrzebowania na pracę będącego wynikiem ożywienia gospodarczego, strukturalnego niedopasowania rynku pracy do potrzeb gospodarki, migracji zarobkowej Polaków, niskiej skłonności Polaków do szukania pracy poza miejscem zamieszkania (wolimy wyjeżdżać do pracy za granicę niż dojeżdżać do pracy w kraju), utrzymywania przywilejów emerytalnych powodujących
wczesną dezaktywację pracowników, niskiej skłonności do zatrudniania niepełnosprawnych.
Bariera podaży pracy jest niemożliwa do likwidacji w krótkim okresie, ale można próbować ograniczać jej skalę. I oczywiście dążyć do dopasowania rynku pracy do potrzeb go6
Komunikat Głównego Urzędu Statystycznego w sprawie skorygowanego szacunku wartości nominalnej (w
cenach bieżących) za lata 2005-2006 oraz dynamiki realnej produktu krajowego brutto w 2006 r., GUS, Warszawa 01.10.2007
7
Obroty handlu zagranicznego ogółem i według krajów (I-XII 2006 r.) (dane ostateczne), GUS, Warszawa
29.06.2007
8
Małgorzata Starczewska-Krzysztoszek, Konkurencyjność małych i średnich przedsiębiorstw 2006, PKPP Lewiatan, maj 2006
9
Informacja o kondycji sektora przedsiębiorstw ze szczególnym uwzględnieniem stanu koniunktury w III kw.
2007, NBP
Polska polityka wspierania sektora MSP
275
spodarki w średnim i długim okresie.
Wysoki i rosnący stopień wykorzystania mocy wytwórczych jest drugą barierą podażową. Wynosi on 84%10. Ograniczenie tej bariery także wymaga czasu, bowiem niezbędne są
tu inwestycje. Z badań NBP11 wynika, iż największy stopień wykorzystania mocy wytwórczych występuje w przedsiębiorstwach zatrudniających ponad 1999 pracowników (ponad
90%). Najmniejszy stopień wykorzystania – w firmach małych, zatrudniających do 50 pracowników (82%). do posiadanego aparatu wytwórczego i inwestycji – wzrostu zamówień.
Natomiast firmy małe dysponują większymi „luzami” w mocach wytwórczych nie ze względu na relatywnie większe inwestycje, a na mniejsza dynamikę wzrostu zamówień. Aczkolwiek obie grupy przedsiębiorstw przekroczyły granicę „bezpiecznego” stopnia wykorzystani
mocy wytwórczych.
Polskie przedsiębiorstwa, a co za tym idzie gospodarka z jednej strony maja przed sobą możliwości tkwiące w rosnącym rynku wewnętrznym i zewnętrznym, natomiast z drugiej
zagrożone są barierami podażowymi – brakiem pracowników oraz bardzo wysokim poziomem wykorzystania mocy wytwórczych.
Zmiany instytucjonalne w polskiej gospodarce, zapoczątkowane w 1989 r., są procesem którego nie udało się zakończyć mimo, iż minęło już 17 lat od czasu jego rozpoczęcia, a
także mimo wejścia Polski do Unii Europejskiej w 2004 r. Proces ten dotyczy tak formalnych,
jak i nieformalnych zmian instytucjonalnych, które wpływają na wybory dokonywane przez
ludzi, a co za tym idzie – na funkcjonowanie gospodarki. Składa się on w obszarze gospodarki przede wszystkim z tworzenie instytucji rynkowych, ze zmiany koordynacji przez państwo
na koordynację przez rynek, ze zmian udziału państwa w obrocie gospodarczym poprzez
prywatyzację.
Nieformalne bariery instytucjonalne to ograniczenia nieformalne o charakterze sankcji, tabu, zwyczajów, tradycji, nieformalnych kodeksów zachowań, które kształtowane są
przez ludzi m.in. „…w celu stworzenia porządku oraz zredukowania niepewności
w transakcjach”12.
W 2004 r., po 15 latach transformacji zostały przeprowadzone przez Instytut Spraw
Publicznych(ISP) badania, które miały pozwolić na analizę i ocenę świadomości ekonomicznej społeczeństwa13. Wykazały one wyraźną akceptację gospodarki rynkowej – wg 59% respondentów gospodarka rynkowa jest najlepszym systemem gospodarczym w naszym kraju
(zdecydowanie tak i raczej tak), natomiast przeciwników gospodarki rynkowej było 26%
(raczej nie i zdecydowanie nie). Wnioski, które wyciągnęli autorzy z badania to stwierdzenie,
że „pożądane zasady organizujące gospodarkę powinny wymuszać efektywność działania,
gwarantując jednocześnie realizację zasad egalitarnych. Dlatego też mechanizmy rynkowe i
konkurencja powinny działać po stronie produkcji i określenia cen, opiekuńcze zaś – dotyczyć podziału i wyrównywania szans. (…) Państwo powinno natomiast zapewniać wysoki
poziom świadczeń społecznych (81%), prowadzić protekcjonistyczną politykę rolną (65%),
zwalczać bezrobocie (75%) oraz ograniczać zarobki osób najwięcej zarabiających”.14
Formalne bariery instytucjonalne mogą tkwić w konstytucji, prawie, prawach własności. A przejawiają się w niedostosowanych do gospodarki rynkowej instytucjach, w ciągle
nadmiernej koordynacji gospodarki przez państwo, w zbyt dużym udziale państwa w obrocie
gospodarczym.
Konstytucja RP nie tworzy formalnych ograniczeń, aczkolwiek daje do nich podstawy
10
Ibidem
Ibidem
12
Encyklopedia socjologii, t. 2, Oficyna Naukowa, Warszawa 1999, s. 324
13
Świadomość ekonomiczna społeczeństwa i wizerunek biznesu, L.Kolarska-Bobińska (red.), ISP, Warszawa
2004
14
Ibid., str. 15-16
11
276
Wojciech Olejniczak, Tomasz Lipczyński
zapisując możliwość ograniczania wolności działalności gospodarczej „ze względu na ważny
interes publiczny”, którego nie definiuje precyzyjnie. Dlatego zapis ten może być narzędziem
wykorzystywanym przez „zwyczajowe wzorce myślenia i zachowania, które cechuje inercja”,
może być kluczem do utrzymania ich status quo („...z jednej strony grupy społeczne korzystające ze „starych” rozwiązań prawnych (…). Z drugiej – politycy akceptujący tę „tyranię” w
obawie o wyniki kolejnych wyborów. Z trzeciej – urzędnicy (biurokracja), dla których każda
zmiana jest zamachem na ich „przystosowanie się”, jest „rewolucją” mogącą zachwiać ich
ustabilizowaną pozycją”15).
O tym, że w Polsce nie udało się zdefiniować „ważnego interesu publicznego” świadczy 800 aktów prawnych regulujących działalność gospodarczą, ale także fakt, iż rocznie
Sejm uchwala ponad 200 ustaw, z czego ponad 60% to nowelizacje regulacji już istniejących.
Ponieważ stopień regulacji gospodarki nie zmniejsza się (a w niektórych obszarach
nawet zwiększa się), przyczyn zbyt wolnych zmian instytucjonalnych szukać należy w prawie
– jego ilości i jakości oraz w prawach własności.
W 2008 roku Polska gospodarka powinna utrzymać się na ścieżce wzrostu. Problemem będzie jednak utrzymanie się na niej w latach kolejnych, gdyż nawet sprawnie funkcjonująca gospodarka rynkowa wręcz wymaga pewnych działań ze strony władz (Hayek 2006) .
Obecnie w Polsce miejsce tradycyjnych narzędzi polityki (takich jak subwencje, ulgi
podatkowe dla przedsiębiorstw czy preferencyjne kredyty) powinny zająć nowe narzędzia,
pobudzające wzrost liczby małych i średnich przedsiębiorstw oraz ich innowacyjność. Przy
tradycyjnych narzędziach polityki przedsiębiorstwa, przyzwyczajone do stałego wsparcia, nie
wykazują bowiem koniecznej dbałości o obniżkę kosztów produkcji, nie starają się być konkurencyjne, a więc przerwanie pomocy prowadzi do negatywnych skutków dla gospodarki.
Problemy tego typu miało wiele krajów Unii Europejskiej. Należy więc wykorzystać tę wiedzę, by nie popełnić tych samych błędów.
Należy również pamiętać, że skuteczna polityka wspierania MŚP nie musi polegać na
równoczesnym stosowaniu wszystkich dostępnych narzędzi. Stosowanie ich powinno być
stopniowane i odpowiadać aktualnej fazie ich rozwoju. W przeciwnym razie polityka może
stać się zbyt ambitna, a przez to niedostosowana do poziomu podmiotów, do których jest kierowana. W konsekwencji może się okazać, że nie tylko nie pomagamy, ale wręcz utrudniamy
rozwój tego sektora.
Przedsiębiorstwo (w tym także małe i średnie) działa w określonym otoczeniu, które
wpływa na jego funkcjonowanie m.in. poprzez stwarzanie szans i zagrożeń (Van der Wijst
1998). Bardzo ważne miejsce wśród tych elementów otoczenia firmy przypada polityce gospodarczej, prowadzonej przez państwo. Polityka państwa, ogólnie biorąc, może być aktywna
lub pasywna, doraźna lub uporządkowana, krótko- lub długofalowa. Ważne jest jednak, by
była ona przemyślana i konsekwentnie prowadzona. Dla przedsiębiorstw (szczególnie małych
i średnich) prawidłowa i czytelna polityka państwa oznacza zmniejszenie kosztów transakcyjnych, a więc kosztów działań gospodarczych. Niezbędne jest również realizowanie opracowanych planów czy programów. W innym przypadku są one bezwartościowe. Dotyczy to
także polityki wobec małych i średnich przedsiębiorstw.
Konieczne staje się ukierunkowanie polityki państwa prowadzonej w zakresie pomocy
publicznej na wzmacnianie konkurencyjności polskich przedsiębiorstw, tak aby samodzielnie
konkurowały na rynku europejskim.
Mankamentem systemu pomocy publicznej w Polsce jest niedostateczna przejrzystość
i zła struktura. Uwzględniają szczupłość środków przeznaczonych na ten cel, inaczej niż dotychczas powinny być określone priorytetowe kierunki polityki gospodarczej adresowanej do
15
Więcej w: Małgorzata Starczewska-Krzysztoszek, Sektor publiczny a sektor prywatny – kierunki i siła zmian,
w: Sektor publiczny w Polsce i na świecie, Kleer.J. (red.), CeDeWu, Warszawa 2005
Polska polityka wspierania sektora MSP
277
przedsiębiorstw. Polityka państwa powinna przybrać aktywny charakter i w coraz mniejszym
stopniu stanowić rodzaj środka interwencyjnego. Powinna przede wszystkim być zorientowana na wspieranie projektów, które w dłuższym okresie dadzą trwałe efekty wzrostu gospodarczego i poprawę poziomu życia społeczeństwa.
Sektor małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce boryka się z różnymi problemami,
lista barier, na jakie napotykają przedsiębiorstwa i ich właściciele, w bezpardonowej grze
rynkowej jest długa. Niezadowolenie i wzburzenie, musi budzić fakt, iż lista problemów z
roku na rok się powtarza. Na tej podstawie można, zatem domniemywać, że działania przedstawicieli organów rządowych, są daleko niewystarczające i tak naprawdę nic się nie zmienia
od kilku już lat.
Wśród najpoważniejszych czynników ograniczających rozwój i działanie sektora
MSP, można wymienić:
• Brak odpowiedniej ilości środków finansowych na modernizację i rozwój firm
(ponad 90% firm z sektora MSP w Polsce, finansuję swój rozwój w oparciu o
środki własne),
• Brak dostępu do kredytów bankowych (nowo powstałe firmy mają problemy z uzyskaniem kredytów bankowych, ze względu na brak historii kredytowej i niski w
związku z tym, wskaźnik wiarygodności, wypłacalności firmy),
• Wysokie oprocentowanie kredytów bankowych,
• Skomplikowane procedury administracyjne,
• Wysokie podatki oraz mało przejrzysty system fiskalny państwa,
• Brak odpowiedniej strategii i polityki rządu w zakresie rozwoju i wspierania sektora
MSP,
• Brak porządku, korupcja, złodziejstwo oraz praktyki monopolistyczne
• Brak odpowiedniej infrastruktury.
Stopień barier utrudniających rozpoczęcie, bądź też prowadzenie już rozpoczętej
działalności gospodarczej, jest niezwykle wysoki. Polska, a przede wszystkim polski rząd ma
jeszcze dużo do zrobienia w tym zakresie. Do najpilniejszych zadań, przed jakimi stoi polski
rząd, należy uproszczenie polskiego systemu podatkowego, który jest zbyt skomplikowany a
przez to mało czytelny i przejrzysty. Powinno również dążyć się, w sposób znacznie bardziej
zdecydowany, do ograniczenia obciążeń fiskalnych dla nowo powstających firm.
Takie działania pozwolą, bowiem na zwiększenie dynamiki rozwoju sektora MSP i w
długim okresie przyczynią się zarówno do: zwiększenia wskaźnika PKB w naszym kraju, jaki
i spadku wysokiej stopy bezrobocia. Potrzebne są także zmiany w zakresie możliwości pozyskiwania kredytów inwestycyjnych od banków komercyjnych. Ograniczony, bowiem dostęp
do gotówki hamuje rozwój przedsiębiorstw, przez co skazuje je na „wegetacje” a w skrajnej
formie doprowadza nawet do upadku firmy.
Konieczność poprawy warunków prowadzenia działalności gospodarczej w Polsce nie
może budzić wątpliwości. Po to by reformy były efektywne potrzebne jest osiągniecie pewnej
masy krytycznej zmian w wielu dziedzinach. Innymi słowy – niezbędne jest wprowadzenie w
życie całego pakietu reform. Jak dotąd przedsiębiorcy, wbrew wszelkim utrudnieniom biurokratycznym i bez rzeczywistego wsparcia ze strony rządu, radzą sobie zupełnie dobrze. Ale to
nie może trwać wiecznie.
Dalszy rozwój MSP, zwiększenie ich konkurencyjności oraz wykorzystanie szans
stwarzanych przez Unię Europejską, a także eliminacja zagrożeń z tego wynikających są
możliwe tylko pod warunkiem prowadzenia przez państwo odpowiedniej polityki wobec tego
sektora.
Pocieszający jednak jest fakt, iż Polska jako pełnoprawny członek Unii Europejskiej,
posiada doskonałe możliwości, gdy idzie o wykorzystanie programów unijnych skierowanych
i dedykowanych dla sektora MSP. Środki dostępne z funduszy unijnych są coraz częściej i
278
Wojciech Olejniczak, Tomasz Lipczyński
chętniej wykorzystywane przez polskie przedsiębiorstwa. W najbliższym okresie około 30%
polskich przedsiębiorstw z sektora MSP, deklaruje chęć sięgnięcia po pieniądze dostępne w
ramach unijnych programów, funduszy i subsydiów. To szansa na rozwój dla wielu polskich
przedsiębiorstw.
Polityka wobec MSP jest mało widoczna i niezsynchronizowana, a podejmowane
działania mają charakter doraźny. W związku z tym konieczna jest przebudowa dotychczasowego sposobu wspierania małego biznesu. Wiadomo, że Polska jako kraj stosunkowo biedny,
borykający się z wieloma problemami natury społeczno-ekonomicznej, nie może koncentrować środków wyłącznie tylko na jednym celu gospodarczym. Istotny zagadnieniem jest tutaj
kwestia ostatecznego porządku gospodarczego naszego kraju, a więc roli i miejsca państwa w
gospodarce. Niezależnie jednak od tego powstaje pytanie o efektywność wykorzystania środków, które powinny być wydatkowane odpowiednio. Efektywne wykorzystanie ich może
zapewnić tylko wykreowanie odpowiedniej polityki, pozwalające wykorzystać w pełni zasoby
krajowe i zagraniczne(szczególnie pomoc unijną) przeznaczone na wspieranie małych i średnich przedsiębiorstwa z drugiej strony pozwalającej funkcjonować gospodarce w myśl zasady
– tyle rynku, ile tylko możliwe, tyle państwa, ile naprawdę konieczne(Flejterski 2001)16. Minimalny poziom pomocy powinien być wyznaczony przez wyrównanie warunków działania
tego typu firm z warunkami działania przedsiębiorstw dużych, które w gospodarce polskiej
były i są faworyzowane.
Oceniając z perspektywy czasu działania rządu z łatwością można zauważyć że nie ma
on koncepcji ani wspierania wzrostu gospodarczego ani wykorzystania bardzo dobrej koniunktury do uporania się z wysokim poziomem długu publicznego. Jeżeli taki stosunek rządu
do gospodarki się nie zmieni, jej potencjał wzrostu zostanie szybko wyczerpany, nasilą się
procesy migracyjne młodych ludzi, a przedsiębiorcy swoje myślenie o przeniesieniu działalności do innych krajów UE zamienią na czyny.
Należy zauważyć również, że koalicja rządowa nie wykorzystała w pełni wszystkich
możliwości związanych ze sprzyjającą, koniunktura, światową, i korzystnymi trendami krajowej gospodarki, aby jej rozwój jeszcze bardziej przyspieszyć i uczynić ją bardziej konkurencyjną oraz innowacyjną. Rządzącym nie starczyło odwagi ekonomicznej do przeprowadzenia reformy finansów publicznych, obniżenia kosztów pracy i podatków, działań powstrzymujących degradację systemu emerytalnego oraz systemowych rozwiązań niwelujących negatywne trendy na rynku pracy (np. ponad milionowa emigracja zarobkowa, brak pracowników w niektórych sektorach gospodarki).
Rząd deklaruje dążenie do wywołania „nowej fali polskiego kapitalizmu”, jednakże
deklaracje to wszystko na co polski przedsiębiorca w tej sprawie może liczyć. A potrzebne są
tu działania które pozwalałby ograniczyć bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce - poczynając od procedur i kosztów związanych z zakładaniem działalności gospodarczej, które
ciągle są długotrwałe i kosztowne, poprzez wysokie podatki i nieczytelne, nieprzejrzyste prawo podatkowe, wysokie pozapłacowe koszty pracy, długotrwałe i uciążliwe procedury kontrolne, długotrwałe procesy w sądach gospodarczych, nieelastyczne prawo pracy, uciążliwe
procedury administracyjne, konkurencję ze strony uprzywilejowanych przedsiębiorstw państwowych, słaby rozwój infrastruktury, do zbyt małej ilości kapitału w polskiej gospodarce.
Doskonały przykładem niezdecydowania i braku spójnej wizji są prace nad nowelizacją ustawy o swobodzie działalności gospodarczej. Zawarte w niej propozycje nie pozwolą na
likwidację czy chociażby zmniejszenie istniejących problemów związanych z zakładaniem i
prowadzeniem działalności gospodarczej. Projekt ten nie zawiera, poza zawieszeniem działalności gospodarczej, innych pozytywnych rozwiązań dla przedsiębiorców. Nie zostały wydane
rozporządzenia do ustawy (wzór jednolitego wniosku o rejestrację, zasady rejestracji przez
16
S. Flejterski „Quo vadis polska gospodarko”, Świat Biznesu nr 1-2/2001
Polska polityka wspierania sektora MSP
279
Internet itd.). Nie ma systemu informatycznego, który miał połączyć gminy między sobą, a
także gminy z Centralną Informacją o Działalności Gospodarczej. Poszczególne urzędy nie są
w ogóle przygotowane do wejścia w życie tych przepisów, a negatywne tego skutki na własnej skórze odczują tylko i wyłącznie przedsiębiorcy. Jednocześnie w Sejmie, w oczekiwaniu
na rządową nowelizację, wstrzymano prace legislacyjne nad dwoma, tak bardzo ważnymi dla
przedsiębiorców, poselskimi projektami nowelizacji ustawy o swobodzie w zakresie zawieszenia działalności gospodarczej.
Ustawa o planowaniu przestrzennym, która w istniejącym kształcie ogranicza możliwości inwestowania (brak miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego jest podstawową przeszkodą realizacji inwestycji budowlanych, a jednocześnie podstawową przyczyną nieracjonalnego gospodarowania przestrzenią i chaosu architektonicznego) również wymaga o wiele większej aktualizacji. Rząd pracuje nad nowelizacją, jednakże proponowane
regulacje nie gwarantują znaczącego zwiększenia obszaru terenów objętych planami miejscowymi, a jednocześnie znoszą możliwość uzyskania pozwolenia na budowę w drodze indywidualnej decyzji na terenach nie pokrytych planami. Grozi to rażącym pogorszeniem i tak
już trudnych warunków inwestowania.
Rząd wycofał się także z dyskusji nad rozwiązaniami zmniejszającymi pozapłacowe
koszty pracy (obniżenie klina podatkowego), nie podjął żadnych działań mających na celu
przyspieszenie pracy sądów gospodarczych, nie doprowadził do zakończenia prac nad zmianami w Kodeksie Pracy, które trwają już ponad 2 lata, nie podjął działań zmierzających do
usprawnienia administracji państwowej. Ponadto rząd zatrzymał prywatyzację zastępując ją
drenowaniem przedsiębiorstw państwowych z wypracowanych przez nie zysków, co ogranicza ich zdolności rozwoju i grozi osłabieniem kondycji finansowej.
Nowelizacja ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, o której mowa była już
wcześniej nie przewiduje zmniejszenia biurokracji ani ograniczenia regulacji w działalności
gospodarczej. Rząd, a właściwie Ministerstwo Gospodarki nie uwzględniło w niej wielu postulatów istotnych dla przedsiębiorców, m.in.: ograniczenia liczby instytucji kontrolujących i
skonsolidowania ich działań, nierozszerzania katalogu wyłączeń spod ogólnych zasad kontroli, wprowadzenia sankcji dla kontrolerów naruszających przepisy ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, ograniczenia obszarów działalności tzw. regulowanej, w której wciąż
istnieje nadmiar pozwoleń, licencji i zezwoleń.
Jeśli Rząd i Sejm nie rozpoczną prawdziwej, rzetelnej pracy na rzecz rozwiązań
wspierających rozwój gospodarczy, w tym rozwój przedsiębiorstw - nie obniżą pozapłacowych kosztów pracy, nie ograniczą kosztów transakcyjnych związanych z ciągłymi zmianami
regulacji prawnych, nie dokonają reformy systemu regulacji, nie przeprowadzą pełnej reformy finansów publicznych, nie zwiększą efektywności działania administracji publicznej, nie
dokończą prywatyzacji, nie zwiększą efektywności systemu wykorzystania środków unijnych,
nie wprowadzą rozwiązań wspierających wykorzystanie innowacyjnych rozwiązań, nie otworzą rynku pracy. Jeśli tego nie zrobią, do końca zmarnują szansę, jaką dostaliśmy dzięki
wzrostowi gospodarczemu.
BIBLIOGRAFIA:
1.
2.
3.
4.
Kuziński S., Polityka gospodarcza. Realia, dylematy, propozycje, Warszawa 1987, s. 7.
Winiarski B., Polityka gospodarcza, PWN, Warszawa 2001, s. 17.
Hazlitt H., Ekonomia w jednej lekcji, Wydawnictwo Znak, Warszawa 2004, s. 100.
Hayek v. F. A. (2006), Konstytucja wolności, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa,
s. 222.
5. http://www1.ukie.gov.pl/WWW/serce.nsf/0/52FE6547D7178BEEC1256E7E0051AD7C?
280
Wojciech Olejniczak, Tomasz Lipczyński
Open
6. Ustawa z dnia 20 marca 2002 r. o finansowym wspieraniu inwestycji - Dz.U.02.41.363.
7. Ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 r. o restrukturyzacji niektórych należności publicznoprawnych od przedsiębiorców - Dz.U.02.155.1287.
8. Flejterski S. Klimat czy pogoda, Świat Biznesu nr 10-11/2005, s. 14.
9. Kierunki działań Rządu wobec małych i średnich przedsiębiorstw od 2003 do 2006 roku.
10. Van der Wijst D. (1998), Financial Structure in Smali Business, Springer-Verlag, BerlinHeidelberg, s. 84-85
11. Bariery działalności gospodarczej w Polsce, Rynki Zagraniczne, nr. 40-41, Warszawa
2005, s.3.
12. Flejterski S., Quo vadis polska gospodarko, Świat Biznesu nr 1-2/2001, s.10.
13. Starczewska-Krzysztoszek M., Konkurencyjność małych i średnich przedsiębiorstw 2006,
PKPP Lewiatan, maj 2006
14. Informacja o kondycji sektora przedsiębiorstw ze szczególnym uwzględnieniem stanu
koniunktury w III kw. 2007, NBP
15. Obroty handlu zagranicznego ogółem i według krajów (I-XII 2006 r.) (dane ostateczne),
GUS, Warszawa 29.06.2007
16. Komunikat Głównego Urzędu Statystycznego w sprawie skorygowanego szacunku wartości nominalnej (w cenach bieżących) za lata 2005-2006 oraz dynamiki realnej produktu
krajowego brutto w 2006 r., GUS, Warszawa 01.10.2007
17. Encyklopedia socjologii, t. 2, Oficyna Naukowa, Warszawa 1999, s. 324
18. Kolarska-Bobińska L.(red.), Świadomość ekonomiczna społeczeństwa i wizerunek biznesu, , ISP, Warszawa 2004
19. Starczewska-Krzysztoszek M., Sektor publiczny a sektor prywatny – kierunki i siła zmian,
w: Sektor publiczny w Polsce i na świecie, Kleer.J. (red.), CeDeWu, Warszawa 2005