silva rerum

Ja, Maciej Janusz Różalski, Miecznik Mazowiecki, Starosta Gry etc.,
ogłaszam wszem i wobec, i każdemu z osobna co następuje.
Widząc mizerye w sprawach Dzikich Pól dotyczących, a czując własną
potrzebę i widząc takową u innych, własnym sumptem pierwszy dodatek
do Dzikich Pól postanowiłem ufundować. Jako, że materiałów wszelakich
w internecie jest ci dostatek, ale w formie różnej, nie zawsze dogodnej,
zredagować i zebrać je w jednej księdze postanowiłem. Każden jeden
imieniem i nazwiskiem autora swego jest opatrzony tak jak stało na
paginach internetowych. Jeślim czemuś uchybił w tym względzie to ze
szczerego serca wybaczenia proszę.
Użyłem w księdze rysunków zacnych, ze źródeł mi obecnie nie znanych.
Tuszę, że autorzy sprzeciwów wnosić nie będą, a jeśli dzieło swe
rozpoznają, niech gońca wnet ślą bym właściwym podpisem rysunek
mógł opatrzyć.
Maciej Janusz RóŜalski, h. Godziemba
2
Spis treści
Spis treści _______________________________________________________________ 3
O starostach grodowych - co wiedzieć warto ______________________________ 5
Pan Starosta _____________________________________________________________________________________________ 5
Sąd grodzki ______________________________________________________________________________________________ 6
Kancelaria grodzka_____________________________________________________________________________________ 6
Prusy i Litwa – odrębności_____________________________________________________________________________ 6
Funkcjonowanie ________________________________________________________________________________________ 7
Liczba grodów ___________________________________________________________________________________________ 7
Na ostatek________________________________________________________________________________________________ 7
Gospody dawnej Rzeczypospolitej _________________________________________ 9
Na prowincji...___________________________________________________________________________________________ 9
Miasta...__________________________________________________________________________________________________ 10
Karczmarze... ___________________________________________________________________________________________ 11
Menu... ___________________________________________________________________________________________________ 12
Budynki...________________________________________________________________________________________________ 12
Sejmiki ziemskie i generalne ___________________________________________ 15
Procedura wstępna ____________________________________________________________________________________ 15
Przed sejmikiem _______________________________________________________________________________________ 15
Początek obrad _________________________________________________________________________________________ 16
Przedsejmowe___________________________________________________________________________________________ 16
Relacyjne ________________________________________________________________________________________________ 17
Elekcyjne ________________________________________________________________________________________________ 18
Deputackie ______________________________________________________________________________________________ 18
Gospodarcze _____________________________________________________________________________________________ 19
Królewskie ______________________________________________________________________________________________ 19
Kaptury __________________________________________________________________________________________________ 20
Sejmiki generalne _____________________________________________________________________________________ 20
Układ sił_________________________________________________________________________________________________ 21
Rokosz - idea i praktyka sejmu bezpośredniego___________________________ 22
Rzeczpospolita umowy społecznej ___________________________________________________________________ 22
Kiedy zwoływano sejm bezpośredni_________________________________________________________________ 23
Prerogatywy rokoszu __________________________________________________________________________________ 24
Rokosz sandomierski – próba rewolucji samorządowej _________________________________________ 25
Sarmacki savoir vivre __________________________________________________ 26
O ubiorze szlachcica albo strój narodowy w Rzeczypospolitej _____________ 33
Żupan ____________________________________________________________________________________________________ 33
Kontusz __________________________________________________________________________________________________ 34
Pas ________________________________________________________________________________________________________ 34
Delia _____________________________________________________________________________________________________ 34
Czapka ___________________________________________________________________________________________________ 35
Buty ______________________________________________________________________________________________________ 35
Kalendarz świąteczny___________________________________________________ 36
O młodzieży chowaniu __________________________________________________ 41
Młodzieniec _____________________________________________________________________________________________ 43
3
Szkółka elementarna _________________________________________________________________________________44
Panna ____________________________________________________________________________________________________45
Podsumowując... ________________________________________________________________________________________47
Bibliografia _____________________________________________________________________________________________48
O Sapieżyńskiej klątwie ________________________________________________ 49
Ślachetne zdrowie... ____________________________________________________ 51
Skąd się brały choroby? _______________________________________________________________________________51
Chorób ważniejszych wymienienie _________________________________________________________________52
"Gdy nie masz siły i świat niemiły"_________________________________________________________________53
Rzecz o tem jak się przodkowie nasi leczyli.______________________________________________________54
Bibliografia _____________________________________________________________________________________________56
Kobiety w Rzeczpospolitej _______________________________________________ 57
Wdzięcznice wszelkie i panny nadobne ___________________________________________________________57
Wojowniczki domniemane___________________________________________________________________________58
Siejące strach władyki ________________________________________________________________________________58
Wiedźmy.________________________________________________________________________________________________59
Zborowskich sprawy ____________________________________________________ 61
4
O starostach grodowych
- co wiedzieć warto
Autorstwa Tomasza Michałowskiego
o gościńcach Rzeczypospolitej wędrując, Swawolna Kompania co i rusz to
prawo pospolite złamie, a to karczemkę z dymem puściwszy, a to jakiegoś
pludraka czy zawalidrogę zwycięsko posiekawszy, a to z rusznicy kogoś
ubiwszy (bo to przecie człek strzela, ale Pan Bóg kule nosi...). A wtedy bieda! Pan
starosta dzielny na koń wsiada, pachołków zwołuje i Panów Braci niczym zwierza w
borze osacza, by na gardle pokarawszy, w powiecie spokój przywrócić... Tak to
zwykle w grze bywa. Nie zliczę, ile to razy byłem świadkiem czegoś takiego,
zwłaszcza u moich młodszych „po fachu” kolegów... A jak to w życiu bywało? Oj,
inaczej!
P
Ale o tym zaraz. Teraz o staroście grodowym. Kto zacz i co może?
Pan Starosta
Urzędnik ów ważny, od 1611 roku w poczet urzędników ziemskich zaliczony (w
hierarchii ważności zajmował miejsce drugie po podkomorzym), był królewskim
„namiestnikiem” pilnującym ładu, porządku i bezpieczeństwa na powierzonym sobie
terenie (a mógł to być powiat lub powiatów kilka, ziemia albo i województwo całe,
bo różnie bywało). Starosta rezydował w grodzie, czyli mieście będącym stolicą tegoż
powiatu czy ziemi. Mieszkał na powierzonym swej pieczy zamku królewskim (o który
musiał dbać, ale tego zwykle nie robił). A do obowiązków takiego starosty, poza
dbaniem o ów zamek i pilnym baczeniem na porządek i bezpieczeństwo publiczne,
należało także:
•
sądzenie szlachty nieosiadłej, czyli tzw. gołoty (a Swawolna Kompania z takich
szaraków zwykle się składa!)
•
sądzenie przestępstw z zakresu tzw. czterech artykułów grodzkich, to jest
podpalenia, gwałtu, rozboju na drodze i najścia na dom szlachecki
•
sądzenie przestępców schwytanych na gorącym uczynku
•
sądzenie w sprawach szkód wyrządzonych osobom duchownym
•
sądzenie w sprawach o sprzeniewierzenie grosza publicznego
•
sądzenie w sprawach o wydanie zbiegłych poddanych
•
sądzenie w sprawach "wybicia z dóbr", czyli pozbawienia dóbr ziemskich w
drodze bezprawnego zbrojnego zajazdu
•
egzekucja wyroków innych sądów – ziemskich, podkomorskich i Trybunałów,
w drodze trzykrotnie zapowiadanego zbrojnego zajazdu, w którym często
uczestniczyć miała cała okoliczna szlachta (choć często się ona do tego nie
kwapiła)
5
Sąd grodzki
Pan starosta sądy swe sprawował na tzw. roczkach sądowych co 6 tygodni, wraz z
sędzią grodzkim i pisarzem grodzkim zasiadając. Często gęsto zastępował go w
pełnieniu tego obowiązku podstarości, przez starostę mianowany i posiadający
identyczną władzę. W Wielkopolsce, w grodach staroście generalnemu
wielkopolskiemu podlegających (Poznań, Kościan, Kalisz, Gniezno, Pyzdry, Konin,
Kcynia) zamiast podstarościch surogaci lub burgrabiowie ziemscy rezydowali (z
burgrabiami zamkowymi czy raczej grodzkimi nie mylić!). Innym ważnym
urzędnikiem był właśnie zaraz po podstarościm idący burgrabia (którego podręcznik
DP nie wiadomo dlaczego uważa za urzędnika identycznego z podstarościm).
Burgrabia dbał o zamek starościński i onym zarządzał, bezpieczeństwa na drogach
strzegł z czeladzią zbrojną (jeżeli taka naturalnie w grodzie była, co rzadko się
zdarzało), przestępców chwytał, a i różne czynności na rzecz sądu grodzkiego w
terenie wykonywał. Stąd zwano go w niektórych województwach subdelegatem. Był
w grodzie i woźny sądowy, jak to w każdym sądzie. Ów urzędowe pisma i pozwy
doręczał, obwieszczał na rynkach rzeczy do publicznej wiadomości przeznaczone, a
w sądzie pilnował porządku i wprowadzał wezwanych na salę rozpraw.
Warto tu dodać, że przestępców schwytanych na gorącym uczynku sądzić mógł
urząd grodzki w osobie pana sędziego czy pisarza, bez obecności starosty. A był ów
urząd zwykle czynny codziennie, podobnie jak i kancelaria (niedziele i święta
naturalnie wyłączywszy).
Kancelaria grodzka
Kancelaria ta z księgami grodzkimi, mającymi zwykle walor wieczystości, do których
wpisywano i manifestacje i protestacje i pozwy i testamenty i umowy wszelakie,
podlegała pisarzowi grodzkiemu, a owemu dla wygody często podpiska mianowano.
Bezpośrednio zarządzał kancelarią regent, który sam też często wiceregenta miał do
pomocy. Wpisów do ksiąg dokonywał susceptant, parę złociszy za swe czynności
biorąc do szkatuły. A miał on pod sobą pisarczyków grono, często zupełnie młodych
chłopaków – inducentów i lektantów. Lektanci pisali akta i wyciągi na brudno, panu
susceptantowi pomagając, a inducenci na czysto, starannie i w formie prawem
przepisanej wszystko sporządzali. Bo też i same księgi grodzkie dzielono na dwa
działy, wypełniając systemem podwójnym – protokół i czystopis (inducta). Bywało, że
regenta notariuszem grodzkim zwano, choć zdarzało się ponoć, że obok regenta był
osobny notariusz, podległy sędziemu grodzkiemu, a posiadający czasem
wicenotariusza do pomocy. O tym pan Góralski w swojej księdze "Urzędy i godności
w dawnej Polsce" wzmiankuje.
Prusy i Litwa – odrębności
W województwach pomorskim, chełmińskim i malborskim, gdzie starostów
grodowych nie było i wojewodowie ich obowiązki wypełniali, zamiast podstarościch
funkcjonowali wicewojewodowie, zwani również podwojewodzimi sądowymi. Tak też
było na Litwie i w Inflantach (póki jeszcze w całości do Rzeczpospolitej należały) –
tylko bowiem w trzech województwach litewskich (brzesko-litewskie, mińskie,
mścisławskie) byli w stolicach powiatów starostowie grodowi. W innych
województwach uprawnienia starostów mieli wojewodowie i w powiatach
podwojewodzimi sądowymi się wyręczali.
6
Funkcjonowanie
I tyle ogólnie o starostwach grodowych. W rzeczywistości nie tak pięknie bywało –
zwykle starosta żadnych pachołków grodzkich nie utrzymywał, zamek starościński
był niemal ruiną, a zajazdy starostów - dokonywane w majestacie prawa, aby
egzekwować wyroki - przypominały najazdy tatarskie... Ale byli też i sumienni
starostowie, którzy o ład i porządek dbali, mir mieli wśród szlachty i różne tam
Swawolne Kompanie do nogi wybijać potrafili. Wielu takich nie było, ale przecie się
zdarzali. Wymienię tu dwóch najsłynniejszych.
Pierwszy to pan Marcin Krasicki, ten co piękny zamek w Krasiczynie miał pod
Przemyślem. Był on starostą przemyskim w latach 1616-1631; w 1616 został również
kasztelanem lwowskim, a w 1630 wojewodą podolskim. Pan ów skutecznie zwalczał
grasantów i warchołów, poskromił synów "Diabła" Stadnickiego i zasłynął tym, że w
ziemi przemyskiej zdołał z czasem ukrócić anarchię i bezprawie. Co ciekawsze,
rodzonym bratem Marcina Krasickiego był osławiony Jerzy Krasicki, chorąży halicki
i starosta doliński (niegrodowe starostwo na Rusi) – awanturnik, dziwak i autentyczny,
niebezpieczny dla otoczenia wariat, pod koniec życia (zm. w 1645 r.)
ubezwłasnowolniony przez rodzinę...
Drugim sumiennym starostą był książę Karol Korecki, brat słynnego Samuela, w
latach 1622-1633 starosta grodowy winnicki, od 1623 również i kasztelan wołyński.
Ten bardzo schorowany, lecz nadzwyczaj energiczny (ale i okrutny) człowiek
odpowiedzialny był za ład i porządek w całym województwie bracławskim (dwa
powiaty: bracławski i winnicki, ale tylko jeden gród – w Winnicy). Wsławił się tym,
że w 1623 roku na czele swoich nadwornych chorągwi wybił do nogi pustoszących
Bracławszczyznę lisowczyków, staczając z nimi regularne bitwy pod Tulczynem i
Uściem. Tak, tak – ci rozbestwieni żołdacy zostali wyjęci spod prawa i polowano na
nich niczym na zwierzęta. Nie radzę Panom Graczom wcielać się w postać rzekomo
tak walecznego i podziwianego lisowczyka, gdy gra toczy się po 1622 roku...
Liczba grodów
Na koniec słów kilka o starostach jurydycznych – w ten sposób określa się starostów
grodowych (po łacinie capitaneus cum iurisdictione, czyli starosta z jurysdykcją, tj.
władzą sądową nad danym terytorium) w odróżnieniu od niegrodowych, którzy byli
zwykłymi dzierżawcami królewszczyzn i żadnej władzy nie mieli. A ile było starostw
grodowych? W Koronie w latach 30-tych XVII wieku wyróżniano ich 74. Na Litwie w
tym samym okresie grodów (nie starostów, bo jak mówiliśmy, tam ich obowiązki
wykonywali podwojewodzi sądowi) było 24. Razem więc za Władysława IV mamy 98
grodów. A na początku XVII wieku zapewne 94 – bo przecież ani w Smoleńsku ani w
Starodubiu ani w Czernichowie czy Nowogrodzie Siewierskim grodów być nie mogło
z wiadomych przyczyn. O Inflantach nie mówię, bo tamtejsi wojewodowie
kompetencje starostów wprawdzie posiadali, ale ziemie to ni do Korony, ni do Litwy
nie należące obu tym państwom razem podlegały.
Na ostatek
Tak więc o starostwach i grodach nieco napisawszy, za błędy ewentualne czy
uproszczenia przepraszam (starałem się, by ich nie było, ale przecie wszystko zdarzyć
się może). A do początku mego pisania wracając, jeszcze raz stwierdzić muszę, że tak
naprawdę mało który starosta dbał o to, by choć kilku zbrojnych pachołków kosztem
dochodów ze starostwa trzymać albo w pogoń za Swawolną Kompanią ich wysyłać...
7
Ale niech się Panowie Gracze bezkarni nie czują! Przecież taki starosta możnym
panem był, co własne nadworne chorągwie często miał i zawsze mógł ich użyć
przeciw bandzie, co za bardzo mu się w powiecie rozzuchwaliła... A wtedy marny los
Kompanii, bo pan starosta w gniewie potrafi i bez sądu kazać ubić! Nawet i pan
Władysław Stadnicki, syn "Diabła", w taki marny sposób skończył, przez ludzi
starosty Marcina Krasickiego nad brzegiem Wisłoka rozstrzelany...
8
Gospody dawnej
Rzeczypospolitej
Autorstwa Michała Mochockiego
rzezacna Swawolna Kompania spędza w gospodach spory kawałek życia. A po
lekturze przeróżnych dyariuszy odnoszę wrażenie, że temat jest traktowany po
łebkach. Karczmy z przejazdem przez środek do "stanu", z obowiązkowym
Żydem za kontuarem, opisywane są na ogół według jednego schematu. Prawda, że w
wielu dyariuszach karczmy są tylko nieistotnym tłem i - co by tu mówić - jest to
najzupełniej w porządku. Nie o przedmiotowość chodzi, a o nieszczęsną
schematyczność, którą doskonale znam z autopsji, bo niegdyś u mnie samego co
karczma, to był Żyd. Stąd między innymi poniższy artykuł, który pozwoli wam
niezmiennie szare tło ubarwić i zróżnicować.
P
Ale to nie wszystko. Nad czym ubolewam najbardziej, to odziedziczone po systemach
fantasy (Hail Warhammer!) ogólne podejście do tematu: uzbrojona po zęby drużyna
terroryzująca Bogu ducha winnego karczmarza, przy byle okazji wszczynająca
rozróbę, a nierzadko pozostawiająca za sobą trupy i zgliszcza. Wszak przeciwnicy to
jedynie tłusty gospodarz, jego rodzina i nieliczni pachołkowie, czyż nie? Stróże prawa,
w tym opieszała i mało skuteczna gwardia miejska, nie byli zbytnio zainteresowani
ściganiem sprawców, więc wystarczyło wynieść się szybko ze wsi czy miasteczka - i
po kłopocie. Ja zaś stanowczo zabraniam przenosić podobne zwyczaje do Dzikich Pól!
Tu, w siedemnastowiecznej Rzeczypospolitej, panowały zupełnie odmienne realia. A
najważniejszą różnicę stanowi fakt, że staropolski karczmarz prawie nigdy nie był
właścicielem swojego interesu, tylko arendarzem (dzierżawcą), zaś prawdziwy
właściciel, czerpiący z karczmy niemałe zyski, mieszkał zwykle tuż za miedzą i
dysponował sporą gromadką zbrojnej czeladzi. Wnioski są oczywiste. Zapomnijcie o
bohaterskim oberżyście broniącym swej własności wespół z synem i trzema
pachołkami i padającym pod ciosami lśniących mieczy napastników. Tutaj chłopak
stajenny w razie napaści wskakiwał na pierwszego lepszego konia i sprowadzał
pomoc. Od kogo? A z tym bywało różnie. I to jest drugi cel niniejszego traktatu pokazać tym, co lubują się w beztroskim demolowaniu karczem, z kim tak naprawdę
zadzierają.
Na prowincji...
...istniały w zasadzie już tylko dwa typy gospód. Najpowszechniejsze były dworskie,
własność szlachcica, do którego należały grunta. Oczywiście, szlachcie nie wolno było
osobiście parać się handlem, dlatego gospodę trzeba było wydzierżawić komuś
innemu, lub przynajmniej osadzić w niej zarządcę. Tylko szlachcic posiadał prawo
propinacji, więc ktokolwiek chciał pędzić wódkę czy warzyć piwo w jego dobrach,
musiał zwrócić się doń o pozwolenie. Sprowadzanie trunków z dalszych okolic
opłacało się tylko przy lepszych gatunkach, przeznaczonych dla bogatszych
podróżnych. Dlatego karczmarz miał do wyboru: albo kupować trunki z dworskiego
browaru i gorzelni, albo uzyskać (czytaj: wykupić) od szlachcica zezwolenie na
prowadzenie własnej produkcji. Takie pozwolenie zazwyczaj dzierżawiono na pewien
9
okres czasu. Tak czy tak, dla szlachcica był to złoty interes. Zresztą, jeśli stać go było
na wystawienie karczmy, to i wcześniej nie należał do najuboższych. Zatem Panowie
Bracia nie powinni się dziwić, jeśli w sukurs karczmarzowi przybędzie zastęp
hajduków lub spora gromada chłopów. Jeśli zaś karczma stoi na ziemiach możnego
magnata, którego siedziba odległa jest o dziesiątki mil, zawsze pod ręką będzie ktoś,
kto w imieniu pana zarządza danym obszarem, jakiś ekonom lub podstarości. (Nie
mylić z podstarościm grodzkim. Nazywano tak nieraz zwykłych zarządców dóbr
prywatnych.)
Drugim typem karczem były plebańskie, zarządzane podobnie jak dworskie, z tym że
karczma stała na gruntach kościelnych, a właścicielem był proboszcz. Niekiedy też
szlachcic pozwalał plebanowi postawić karczmę na swojej ziemi. Zabawny nieraz
okazywał się fakt, że księży nie obowiązywał zakaz zajmowania się handlem, więc
rzadziej wydzierżawiali karczmy, woleli prowadzić je za pośrednictwem zaufanego
rządcy, a nawet... osobiście. Rzadko bo rzadko, ale czasem można było zobaczyć, jak
ksiądz po skończonym nabożeństwie pędzi otwierać karczmę i staje za ladą. Księża
może i nie utrzymywali tyle zbrojnej służby co szlachta, ale mogli liczyć na
pobożnych parafian. I nie należy nie doceniać osoby duchownej - w XVIII wieku
bandę okrutnika i degenerata Myszkowskiego rozbił oddział wysłany właśnie przez
proboszcza żądnego zemsty za napaść na plebanię i pohańbienie podopiecznej.
Odpowiednikiem karczem magnackich były biskupie. Istniały też, niegodne osobnego
akapitu, karczmy klasztorne lub szpitalne.
Dawno, dawno temu, gdy powstawały wsie na prawie niemieckim, istniały jeszcze
karczmy sołtysie, a także “wolne” karczmy zakładane i prowadzone - jak w fantasy przez wolnych kmieci. W XVI wieku obie były już niesamowitą rzadkością: wolne
czasem na Pogórzu, a sołtysie tam, gdzie jeszcze uchowała się jaka wieś ze sprawnie
działającym samorządem (gromadą) i sołtysem na czele.
Miasta...
...należały do jednej z trzech kategorii: królewskie, czyli mniej lub bardziej wolne;
prywatne, czyli należące do możnego szlachcica oraz kościelne, będące własnością
kleru. W miastach prywatnych i kościelnych było tak samo jak na wsi: karczmy
(prywatne pańskie, proboszczowskie czy klasztorne) prowadzili dzierżawcy i zarządcy.
Obok nich istniały karczmy mieszczańskie, jeśli właściciel miasta udzielał stosownych
zezwoleń. Rzecz jasna, w miastach królewskich nikt nie miał wyłącznego prawa
propinacji, a przepisy ustalała rada miejska i/lub wojewoda czy starosta.
W miastach, do których co jakiś czas regularnie napływały tłumy ludzi (stolice,
miejsca zjazdów szlacheckich, miejsca obrad trybunałów itp.) istniały karczmy czynne
okresowo. Po prostu zmyślni mieszczanie, na co dzień kupcy i rzemieślnicy, przed
hucznym zjazdem szlacheckim kupowali ile się dało trunków i jadła, po czym na czas
trwania obrad/elekcji/sesji sądowej otwierali we własnym domu coś w rodzaju
karczmy: pan domu, syn czy wynajęty pracownik prowadził wyszynk, gospodyni
gotowała, przyjmowano gości na stancje. Oczywiście, to tylko przykład, nie reguła jedni oferowali nocleg i izbę z wyszynkiem, lecz bez jadła, inni tylko same stancje, ale
zjawisko było powszechne. W Piotrkowie, na przykład, przybyłej na trybunał
szlachcie w pewnym okresie izby wynajmował co trzeci dom.
Innym typowo miejskim rodzajem były karczmy cechowe, na których przeznaczenie
wskazuje sama nazwa. Każdy większy i zamożniejszy cech starał się mieć własną
gospodę, a były to zawsze przybytki lepszej kategorii, gdyż często przychodzili tam
10
sami mistrzowie cechowi wraz z rodzinami. Na co dzień przemieszkiwali tam
czeladnicy, a cech zapewniał im odpowiednią opiekę i stosunkowo niskie koszta
utrzymania.
Były wreszcie winiarnie. Luksusowe lokale, w których spotykali się bogaci kupcy i
zamożna szlachta. Oprócz wykwintnych, drogich gatunków win, podawano również
egzotyczne owoce i słodycze: tureckie bakalie, orzechy w miodzie, pomarańcze itp.
Jeśli tylko Kompania ma trochę grosza do przepicia, wyprawa do winiarni jest
świetnym pomysłem.
Osobną kategorię stanowiły zamtuzy alias burdele, które łączyły swe właściwe usługi
z szynkowaniem trunków, nie najgorszą kuchnią, noclegiem oraz organizacją
hucznych zabaw. W zamtuzach przez całą noc rżnęły (sic!) kapele, wino tryskało
strumieniami, gęste strzały pistoletowe niosły się echem po ulicy, chichotały dziewki,
a pobożne mieszczki z sąsiedztwa zanosiły skargi do magistratu. Władze miejskie (w
średniowieczu bardzo tolerancyjne) od XVI wieku, kiedy całą Europę ogarnęła wielka
plaga chorób wenerycznych, poczęły intensywnie zwalczać prostytucję. Dlatego stałe,
porządne zamtuzy trafiały się u nas od schyłku XVI wieku prawie wyłącznie w
największych miastach, a i to głównie na terenie jurydyk. Te stojące na gruntach
podległych prawu miejskiemu z góry nastawione były na czasowe działanie. Zwykle
bowiem po paru miesiącach skarg i awantur magistrat zamykał interes, a ladacznice
po publicznej (sic!) chłoście wypędzano z miasta. Istniały dwa główne typy zamtuzów.
Zwykle do wynajętego lub kupionego domu przedsiębiorcza niewiasta ściągała kilka kilkanaście “kobiet powłócznych”, które za swe usługi dostawały raczej marne
pieniądze, lecz bardziej liczyły się dla nich regularne posiłki i dach nad głową. Drugi
typ stanowiły “zwykłe” karczmy, których właściciel wynajmował izby ladacznicom,
one zaś pracowały albo na własny rachunek i opłacały koszta pobytu oraz
pożywienia, albo też były zatrudnione przez samego karczmarza. Samotnych,
wędrownych prostytutek nie bierzemy tu pod uwagę.
Bezpieczeństwa pilnowała oczywiście straż miejska lub prywatne oddziały wojskowe,
a ponieważ Rzeczypospolita była spokojnym krajem (wyjąwszy czasy wojny oraz
tereny południowo-wschodnie), burdy karczemne, jakkolwiek znane, nie były
bynajmniej na porządku dziennym (tu znów wyjąwszy podłe meliny). Dlatego głośne
awantury natychmiast przyciągały uwagę i sprowadzały stróżów prawa. I nie sądźcie,
że władze miejskie patrzyły na rozróby przez palce. W końcu karczmarze płacili
spore podatki, a i ze schwytanych szlachciców można było ściągnąć ładną sumkę.
Rzecz jasna, nie jako grzywnę, bo ława miejska nie mogła przecież sądzić szlachcica,
ale mogła przekazać go pod sąd lokalnego starosty - a jeśli rzecz się działa w
prywatnym mieście jakiego magnata, to lepiej, zaprawdę, było się od tego wykupić.
Karczmarze...
...to również temat proszący się o komentarz. Najwyższy czas rozwiać przekonanie,
jakoby arendarzem musiał być zawsze Semita. Żydów za przysłowiowymi
szynkwasami (które, notabene, rozpowszechniły się dopiero w XVIII wieku wcześniej za ladę służył zwyczajny długi stół) stało dużo mniej, niż nam się wydaje.
Na ziemiach zachodnich, czyli polskich, większość karczmarzy to tameczni
mieszkańcy - albo miejscowi chłopi, albo mieszczanie (nie tracili przy tym praw
miejskich), albo Niemcy (szczególnie dużo na ziemiach pruskich), albo zmyślni i
obrotni ludzie luźni. Trudno uwierzyć, ale Baranowski podaje, że wśród dzierżawców
i zarządców karczem trafiali się także ubodzy szlachcice. (A pamiętajmy, że
11
szlachcicowi nie wolno było uprawiać handlu czy rzemiosła pod groźbą utraty
klejnotu!) Ci biedacy trzymali się kurczowo szlachectwa stosując sprytny wybieg:
mawiali, że nie dzierżawią karczmy jako karczmy, lecz ów spłachetek ziemi, na
którym ona stoi. A ziemię dzierżawić było wolno.
Na Litwie i Rusi, owszem. Tam wśród arendarzy zdecydowanie przeważali Żydzi, a
często bywało tak, że dzierżawili od pana nie tylko karczmę, ale i całe prawo
propinacji. Innymi słowy, kupowali monopol na produkcję alkoholu. Oto więc
prawdziwa przyczyna powstań kozackich: Żydzi nie pozwalali im swobodnie pędzić
gorzałki. Jednak i na wschodzie, drodzy Starostowie Gry, powinniście czasami w roli
gospodarza umieścić Tatara, Ormianina czy jakiś miejscowy element, na Rusi najlepiej
Kozaka.
Jako ciekawostkę (bo nie sądzę, żeby Swawolne Kompanie często miały okazję to
sprawdzać) powiem jeszcze, że szczególnie dużo cudzoziemców prowadziło winiarnie,
i to nie tylko Niemcy i Ormianie, lecz również Grecy, Turcy, a nawet Włosi.
Menu...
...w staropolskiej karczmie było bardzo ubogie. Na pewno dostać można było chleba,
zupy, słoniny i wędzonych śledzi, do tego może kiełbasy, może jajec lub sera, ale
niekoniecznie. Czasami świeże ryby (jeśli było gdzie łowić w okolicy), czasami drób,
jeśli karczmarz miał porządny kurnik. Na żadne specjały w rodzaju szynki, pieczeni
czy ciasta nie było co liczyć.
Niewiele lepiej było z trunkami. Każda karczma we w miarę cywilizowanej okolicy
posiadała przynajmniej dwa gatunki piwa, jedno z prymitywnego dworskiego
minibrowaru - warzone byle jak, z byle czego i przez byle kogo, a przeznaczone dla
chłopów. Droższe, lepsze piwo dla przyjezdnych najczęściej sprowadzano z
pobliskiego miasta. Podawano też podłą gorzałkę (dworską lub własnej produkcji).
Lepsze wódki i jakiekolwiek wina zdarzały się rzadko, miodu także nie było w ciągłej
sprzedaży. Zaś to, co było, było zwykle słabe, nędzne i fałszowane.
Po pierwsze, do wszystkiego nagminnie dolewano wody. XVII-wieczna anegdota
powiada, że gdy pewien delikatny Francuz poprosił usługującą dziewkę o trochę
wody do rozcieńczenia, usłyszał w odpowiedzi “Nie trzeba, ojciec w nocy dolał już
całą stągiew”. Mniejsza jednak o wodę. Gorzej, że starano się zamaskować zbyt dużą
jej ilość sztucznymi środkami, z których wiele było trujących, a niemal wszystkie
szkodliwe.
Podkreślam jednak, że niniejszy opis dotyczy przeciętnej, wiejskiej, przydrożnej
karczmy, a więc lokalu dość niskiej kategorii. Gospody w małych mieścinach
iniejedna wielkomiejska też odpowiadały temu opisowi. Jednak w dużych miastach,
zwłaszcza pruskich, trafiały się lokale wyższej klasy, oferujące lepsze i bardziej
zróżnicowane potrawy. Istniały też, dla kontrastu, jeszcze gorsze mordownie dla
flisaków czy marynarzy. Bywały też szynki, w których sprzedawano jedynie piwo i
wódkę, o jedzeniu ani noclegu nie było mowy. A niektóre były w istocie domami
publicznymi, w tych bywało i piwo i muzyka i nocleg w miłym towarzystwie, chociaż
można się było tam zbudzić bez sakiewki, szabli, czapki i butów.
Budynki...
...karczemne bywały bardzo różne. Te opisane dokładnie w podstawce do DP jednobryłowe, z przejazdem do stanu przez środek chałupy - były typowe dla ziem
12
litewskich, w Koronie spotykane rzadziej. Najczęściej stajnia i wozownia, czyli stan,
znajdowały się w osobnym budynku, w przybudówce lub po prostu przylegały jedną
ścianą do gospody właściwej - albo jako jej przedłużenie, albo prostopadle, tworząc
kształt litery L. Nie każda też gospoda była karczmą zajezdną, niektóre w ogóle nie
posiadały stanu - większość miejskich oraz te wiejskie, które stały w znacznym
oddaleniu od uczęszczanych gościńców. Karczmy wznoszono prawie wyłącznie z
drzewa, murowane trafiały się częściej tylko w dużych miastach, w Prusach oraz na
Śląsku. Nie zapominajmy też o nastrojowych klimatach starych, gotyckich piwniczek
bogatych kamienic, gdzie mieściły się na przykład ekskluzywne winiarnie.
Wejdźmy teraz do środka. Wszystkie karczmy - o ile naprawdę były to karczmy, a
nie obrócone w gospody zwykłe domy mieszkalne - posiadały dużą izbę karczemną
ze stołami i ławami (w lepszych oberżach zdarzały się dodatkowo stołki alias zydle).
Najuboższe lokale składały się nieraz tylko z tej jednej izby, a gospodarz z rodziną
sypiali na słomie pospołu z gośćmi. Tak nędzne przybytki trafiały się jednak
nieczęsto, głównie na ziemiach ukraińskich. Lepsze zajazdy oprócz wspólnej sali i
prywatnych izb karczmarza dysponowały też jedną lub kilkoma komorami
sypialnymi, różnie wyposażonymi - od nieświeżej słomy, przez obszerne ławy, nawet
(wyjątkowo) do wygodnego łóżka z pościelą. W miastach, gdzie karczmy służyły
bardziej jako miejsca spotkań i pijatyk niż jako noclegownie, bywały gospody z
kilkoma bocznymi alkierzami, aby zapewnić dostojniejszym gościom prywatność i
odpowiednią izolację od prostackiej klienteli głównej sali. Co bogatsze karczmy
przydrożne, do których często zaglądała przejeżdżająca szlachta, również posiadały
takie mniejsze izby.
Staropolskie gospody w porównaniu do zachodnich były dość nędzne. Lokale na
wysokim poziomie, wyposażone nawet w łóżka dla gości, występowały w miastach
pruskich, Krakowie i Warszawie. Im dalej na wschód i południe, tym było gorzej, a
najpodlejsze dziury występowały na Ukrainie - z jedną izbą, w której legano pokotem
na gnijącej słomie lub gołym klepisku, gdzie podawano tylko wstrętną, palącą gardło
gorzałkę i można było mówić o szczęściu, jeśli nie wywoziło się stamtąd wszy w
odzieży i gorszego jeszcze robactwa w sakwach.
Propinacja - prawo do wytwarzania, sprzedawania i szynkowania piwa, wina, miodu
i wódki. W XVI-XVII wieku prawo propinacji należało wyłącznie do posiadaczy
ziemskich. Oznaczało to, że produkować i sprzedawać alkohol mógł tylko szlachecki
lub duchowny właściciel danego obszaru oraz ci, którym za odpowiednią opłatą
udzielono takiego pozwolenia. Zwykle arendarze wraz z karczmami dzierżawili
również prawo do produkcji trunków. W miastach prywatnych teoretycznie było tak
samo, jednak często właściciele wydzierżawiali lub nawet nadawali miastu prawo
propinacji na własność - wówczas produkcję i handel trunkami nadzorowała rada
miejska, tak jak w miastach królewskich. Gwoli ścisłości dorzucę jeszcze, że małe,
słabe miasteczka królewskie bywały przez starostów traktowane jak prywatne.
Jurydyka - część miasta lub przedmieścia będąca prywatną własnością możnego
pana, która częściowo lub zupełnie wyłączona była spod jurysdykcji miejskiej.
Rozmiary jurydyk wahały się od pojedynczego domu do całej dzielnicy. Chronili się
tam tzw. partacze, czyli niezrzeszeni rzemieślnicy i kupcy stanowiący konkurencję dla
cechów miejskich, a także niewiasty publiczne, których nie mogła tu dosięgnąć
władza magistratu. Z ochrony prostytucji i nieuczciwej konkurencji właściciel
jurydyki naturalnie czerpał spore zyski.
13
Przymus propinacyjny - Na wsi, gdzie karczma z reguły należała do pana lub
księdza, okrutni feudałowie zabraniali swoim poddanym w ogóle korzystać z
cudzych. Chłop, który będąc na targu w miasteczku wstąpił do tamtejszej gospody,
ryzykował własną skórą, bo za to groziły plagi, grzywny, gąsior, nurzanie w
przeręblu i inne dotkliwe kary. Mało który szlachcic pamiętał, że chłop też stworzenie
Boże i piwo lubi. Dawano biedakom paskudne popłuczyny warzone specjalnie dla
nich w folwarku lub przez miejscowego karczmarza, a chłopi musieli to kupować,
choćby w miasteczku za taką samą cenę oferowano dużo lepsze. Niejednokrotnie i
wiejskie karczmy konkurowały ze sobą, zwłaszcza plebańskie kontra dworskie.
Pozwolę sobie rozwinąć ten motyw, bo był dość powszechny i stanowić może
ciekawą scenerię dla dyariusza:
Sceneria - Dwie graniczące ze sobą wioski, jedna zamożnego szlachcica, właściciela
paru wsi w okolicy, druga - z kościołem parafialnym - księdza proboszcza, też
kilkuwioskowego. Tuż przy kościele stoi karczma plebańska, w każdą niedzielę
ściągająca po mszy tłumy okolicznego chłopstwa, z oczywistą szkodą dla pana, który
posiada własną gospodę. W końcu pan, zmęczony ustawicznym karaniem krnąbrnych
chamów, zamyka starą karczmę i stawia nową - na samej granicy z wioską kościelną
- a odtąd i księżowscy poddani pomykają do cudzej gospody, bo to u pana piwo
ponoć lepsze. Obie konkurencyjne karczmy stoją kilkaset metrów od siebie i
spoglądają na się wrogo z obu stron doliny, zaś karbowi obu posiadaczy co i rusz to
wizytują karczmę sąsiada w poszukiwaniu łamiących zakaz poddanych. Ale chłopi
mają i na to sposoby. Niech no który z siedzących przy oknie krzyknie “Karbowy
jedzie!”, a wszyscy “przestępcy” czmychają przez kuchnię tylnymi drzwiami, w czym
karczmarz przykazane ma nie przeszkadzać.
14
Sejmiki ziemskie i
generalne
Autorstwa Michała Mochockiego
a sejmikach koncentrowało się życie publiczne. Tam powstawały programy
polityczne, walczono o władzę i stanowiska. Każdy szanujący się szlachcic tam
bywał, gardłował, pił na umór, a nierzadko i brał się do pięści. Sejmiki
gromadziły wprawdzie tylko szlachtę osiadłą na danym terenie, lecz nikt nie bronił
wstępu towarzyszącej obywatelowi zbrojnej hałastrze, a przybyszom z innych ziem
również pozwalano przemawiać (choć nie liczono ich przy głosowaniu). Niech zatem i
nieosiadła Swawolna Kompania zarobi na sejmikach parę guzów i plastrów.
N
W początkach istnienia RP były 2 typy sejmików ziemskich, przedsejmowe i
elekcyjne, w miarę potrzeb powstały 3 nowe. Tradycyjnie decydowano większością
głosów, długo opierano się rozszerzeniu na sejmiki prawa liberum veto.
Rozpowszechniło się dopiero za Sasów, ale i tak łatwiej było zerwać sejm walny niż
ujść cało z podobnej próby na sejmiku.
Procedura wstępna
Sejmiki zwoływał król. Na jego polecenie kancelarie (koronna i litewska) rozsyłały
pisma do urzędów grodzkich, które o wyznaczonym terminie powiadamiały szlachtę.
Stąd na rynku miejskim, jarmarku czy odpuście PB nieraz usłyszeć mogą donośny
głos woźnego, obwieszczający datę nadchodzącego sejmiku. Do ważniejszych person
kancelarie grodzkie wysyłały osobne zawiadomienia.
Motyw: Kurier królewski jedzie z monarszymi listami i poleceniem zwołania sejmiku
w teren ogarnięty np. najazdem tatarskim. Jeśli PB zechcą go eskortować, szepnie za
nimi słówko panu wojewodzie. Złota nie oferuje, ale na pewno będzie darmowa
wyżerka, a może trafi się dobra służba.
Przed sejmikiem
Szlachta zjeżdżała na miejsce już kilka dni wcześniej by wybrać porządne kwatery, w
karczmie lub domu prywatnym. Wielu mieszczan przyjmowało gości na stancje, a
niektóre domy na czas zjazdów szlacheckich zmieniały się w normalne gospody, tyle
że po sejmiku zamykały podwoje. Ale karczmy i tak pękały w szwach, więc w
przeddzień sejmiku ze znalezieniem kwatery były kłopoty. Podmiejskie pola okrywały
się namiotami, powstawały dzielnice z setek wozów, wasągów i kolasek, woźnice
walczyli o dostęp do wody i pastwisk.
Tłumny zjazd herbowej braci przyciągał rzesze ludzi podlejszej kondycji liczące na
zarobek. Stragany rozstawiali kupcy z bliższych i dalszych miejscowości, wędrowni
kramarze, chłopi z nabiałem, owocami i drobiem, rzemieślnicy, przekupki. Zjawiały
się zastępy włóczęgów - kuglarze, błazny, grajkowie, niedźwiednicy, żebracy i
oszuści, fałszywi pielgrzymi, sprzedawcy relikwii i świętych obrazków, medycy i
babki zielarki. Rzekomo opętani przez diabła wrzeszczeli i wili się w przerażających
konwulsjach, wyłudzając jałmużnę od zdjętych współczuciem widzów. Nie brakowało
15
złodziei i bandytów, a w szynkach czyhali szulerzy gotowi przy kościach, kartach czy
grze w trzy kubki oskubać oszołomionego szlachetkę do ostatniej koszuli. Ściągały
nierządnice z domów publicznych całej okolicy, trafiały się burdele objazdowe,
zarobku szukały też dziewki najniższej jakości, włóczące się samotnie od miasta do
miasta, brudne, podstarzałe, często chore, zawsze w łachmanach, oddające się za
miskę ciepłej strawy czy kąt do spania. A wśród tej barwnej ciżby kręcili się
wędrowni mnisi i pątnicy udzielający błogosławieństw i odpustów, kaznodzieje
gromiący upadek wiary i obyczajów, prorocy wieszczący rychły gniew boży.
Wszędzie krążyły grupki rozpolitykowanej szlachty (co drugi z kuflem czy flaszą), a
gdy natknęły się na przeciwników, wybuchały kłótnie i bójki. Tu nadęty szlachcic
przemawiał z powagą do większej liczby słuchaczy, tam orator balansujący na wozie
czy beczce perorował z pasją i przesadną gestykulacją. Czasami strojni żołnierze
torowali drogę przed poszóstną złocistą karetą, a magnat wstrzymywać kazał konie i
wychylony przez okno zwracał się dwornie do zgromadzonej szlachty. Niekiedy pan
senator chadzał piechotą po ulicach i ostentacyjnie spoufalał się z szarakami, klepał
po plecach, prawił rubaszne facecje, a przede wszystkim częstował obficie piwem i
gorzałką. Spora część szlachty była ciemna i ograniczona, na sejmiki jeździła by
uchodzić za ludzi światowych, ale nade wszystko by oderwać się od nudnej
codzienności, zanurzyć w huczącym, kipiącym życiem świecie, popić w zacnej
kompanii i na cudzy rachunek, z dala od żony zażyć rozkoszy z ladacznicami, ujrzeć z
bliska panów senatorów, wreszcie samemu poczuć się ważną osobistością, o której
poparcie zabiegają politycy. Takich prowincjuszy (do których zaliczają się i PB)
dezorientował, wręcz ogłupiał wszechobecny ruch i harmider, toteż właśnie wśród
takich magnaci najłatwiej znajdowali popleczników, zaś hultaje i oszuści - naiwne
ofiary. Motywy: Mnóstwo.
Początek obrad
Sejmik rozpoczynał się uroczystą mszą i zazwyczaj obradował właśnie w kościele,
więc ksiądz zaraz po nabożeństwie wynosił hostię w bezpieczne miejsce. Wnoszono
stół dla “kancelaryjej”, za którym zasiadał pisarz z wielką księgą, zaś marszałek
sejmikowy witał zebranych i zagajał obrady. W Koronie był to marszałek
poprzedniego sejmiku, a każde obrady zaczynały się od wyboru nowego. Na Litwie
istniał specjalny urząd marszałka powiatowego, który przewodniczył sejmikom
dożywotnio. Czuwał on nad porządkiem dyskusji. Głosu udzielać winien według
dostojeństwa, ale na ten temat wielmożni mieli różne poglądy. Jeśli radzono na
siedząco, wybuchały kłótnie o pierwszeństwo miejsca. Spotykali się najwięksi
dostojnicy powiatu, a kasztelan musiał wszak siedzieć przed podkomorzym, ten zaś
przed starostą. Dopiero gdy te z pozoru dziecinne spory dobiegły końca,
przechodzono do rzeczy.
Motyw: Panu liczącemu na marszałkostwo na bliskim sejmiku (tylko w Koronie!)
zawsze przyda się kilka szabel więcej. Kompania przez kilka dni ma okazję nieźle
przepłukać sobie gardła i napełnić brzuszyska, ale może też nieźle wziąć po łbie.
Przedsejmowe
Były to zjazdy o największym znaczeniu, tam bowiem obierano posłów na sejm walny
i jasno wytyczano im cele polityczne, co w oczywisty sposób kształtowało decyzje
sejmu wielkiego. Zbierały się na 6 tygodni przed sejmem zwyczajnym, zwanym też
ordynaryjnym, 3 tygodnie przed nadzwyczajnym (ekstraordynaryjnym).
16
Przed rozpoczęciem obrad (ew. po obiorze marszałka) głos zabierał specjalny
wysłannik królewski z tzw. legacją. Omawiał najważniejsze sprawy, o których radzić
miał sejm walny, przedstawiał opinię i zalecenia władcy. Legat (częstokroć osobisty
sekretarz monarchy) zjednać miał sejmik dla poparcia polityki królewskiej, więc jego
przemowa ukazywała stan państwa tendencyjnie, z czego w pełni zdawano sobie
sprawę.
Po wysłuchaniu legacji następowała debata. Czasami mówców słuchano w skupieniu,
często jednak szumne oracje przerywane protestami lub szyderstwami przeradzały się
w zażartą dyskusję. Ścierały się poglądy, racje i argumenty, niekiedy grożono sobie
szablami, ale używano ich raczej rzadko. Głównym orężem pozostawała perswazja
polityczna, szlachta lubowała się w wyśmiewanych dziś kwiecistych, rozbudowanych
oracjach. Żywe słowo w walce politycznej grało ogromną rolę.
Gdy uzgodniono zbliżone stanowisko, szlachta przystępowała do obioru posłów.
Bywało, że jeśli dwa wrogie stronnictwa nie osiągnęły porozumienia, wybierano dwa
różne komplety posłów, którzy odstawiali potem niezłą szopkę w Warszawie rugując
się wzajemnie z ław poselskich. (Gdy obywatele kilku okręgów obradowali wspólnie,
np. poznaniacy i kaliszanie w Środzie, posłów zawsze wybierali osobno. Spis okręgów
wyborczych z liczbą wyłanianych przez nie posłów - w poprzednim numerze.)
Na końcu (ważne!) spisywano instrukcje sejmowe. Dokładnie określano w nich
stanowiska, jakie posłowie zająć mieli w poszczególnych kwestiach - na co wolno im
w sejmie wyrazić zgodę, a przeciw czemu zaprotestować. Z reguły poseł musiał
złożyć współbraciom przysięgę na wierność instrukcjom, by nie dał się na sejmie
przeciągnąć na stronę przeciwników. Była to praktyka szkodliwa, gdyż interesy
powiatu przedkładano zwykle nad dobro całego państwa, a związanym słowem
posłom nie wolno było odstąpić od żadnego punktu instrukcji. Zdarzało się, że kiedy
na sejmie poruszano sprawy co do których nie mieli wytycznych, posłowie odmawiali
zabierania głosu, żądając odłożenia kwestii do następnego sejmu lub zawieszenia
obrad i ponownego zwołania sejmików, by mogli zapoznać się ze zdaniem
współobywateli.
Bywały jednostki, które pod wpływem przekonujących argumentów (lub garści złota)
postępowały wbrew woli wyborców - jednak tacy śmiałkowie narażali się w
rodzinnej ziemi na publiczne potępienie i wrogość sąsiadów. Nie mogli po prostu
przemilczeć swojej “zdrady”, gdyż byli ze swej działalności skrupulatnie rozliczani, a
zajmowały się tym sejmiki...
Relacyjne
Zbierały się po sejmie walnym w tych samych miejscach co s. poselskie, a datę
wyznaczali powracający z sejmu posłowie. Celem s. relacyjnych było zapoznanie
obywateli z nowymi prawami. Kancelarie królewskie ogłaszały teksty konstytucji
(uchwał) sejmowych drukiem, posłowie natomiast relacjonowali przebieg obrad i
swój własny w nich udział. Rzecz oczywista, że gdy wyborcy poczuli się zawiedzeni
czy, nie daj Boże, zdradzeni, sytuacja tłumaczących się posłów była nie do
pozazdroszczenia. Jeśli sejmik cechował się wysoką kulturą polityczną (lub poseł miał
za sobą znaczną siłą zbrojną), kończyło się na wymówkach i obelgach, w przeciwnym
razie groziło ciężkie pobicie, a nawet osławione bigosowanie, czyli rozsiekanie
szablami.
17
Czasami sejm walny pozostawiał sporną kwestię do rozstrzygnięcia na szczeblu
lokalnym - wówczas decydowały właśnie s. relacyjne, a uchwalone na nich prawa
ograniczone były do terenu województwa czy powiatu. Poborców podatkowych,
dawniej mianowanych na sejmie przez podskarbiego, od 1629 też obierano na
sejmikach - w jednych okręgach większością głosów, w innych jednomyślnie.
Ten typ sejmików wprowadzono dopiero w 1591 roku. Wcześniej organizowano
podobne “przesłuchania” nieformalnie, a najczęściej rozliczano posłów przy okazji
pierwszych po sejmie roków grodzkich (sesje sądowe odbywające się kilka razy do
roku).
Motyw 1: Poselstwo okrutnie “podrwiło” na sejmie i nie śmie pokazać się wyborcom
bez zbrojnej asysty. SK będzie musiała umożliwić posłom ucieczkę z kościoła przed
atakiem wzburzonej “braci” i samemu ujść cało. Przez pewien czas, nim emocje w
okolicy opadną, PB oddać mogą posłom nieocenione usługi (np. odpierając parę
zajazdów i odpłacając pięknym za nadobne.)
Motyw 2: (po 1629) Krewki, możny szlachcic odmawia płacenia nowego podatku. Obił
sejmikowego poborcę i poturbował mu czeladź. Poborca złożył nań skargę do sądu, a
teraz zbiera siły by zbrojnie dochodzić należności.
Elekcyjne
Dawniej wszystkich nominacji na urzędy dokonywał monarcha. Od początku XVI w.
wybór kompletu trzech urzędników sądu ziemskiego przeszedł w ręce szlachty - dla
tego właśnie celu powołano s. elekcyjne. W zasadzie jedynie wysuwano na nich po
czterech kandydatów na dane stanowisko, a nominacja wciąż należała do króla, ale w
praktyce urząd otrzymywał ten, czyje nazwisko podano na pierwszym miejscu. W
czasach PB w tym samym trybie obsadzano także stanowisko podkomorzego
ziemskiego, a na Litwie - dodatkowo - chorążych powiatowych oraz nieistniejące w
Koronie urzędy marszałka powiatowego oraz ciwuna (prócz ciwunów żmudzkich). Z
obioru szlachty pochodzili też wojewodowie połocki i witebski oraz starosta żmudzki.
Urzędy były dożywotnie, więc wakat otwierał się tylko w trzech wypadkach: śmierci,
awansu lub rezygnacji urzędnika. Wtedy właśnie zbierał się sejmik, a zwoływał go
wojewoda, który też - wyjątkowo - przewodniczył obradom. (Przypominam: innym
sejmikom przewodniczył marszałek.) Na wybór nowego urzędnika prawo
przewidywało 8 tygodni.
Motyw: Dożywotni urząd to nie byle co. Pojrzyj na motyw w rozdziale Początek
obrad. A tu gra toczy się o większą stawkę niż jakieś tam jednoroczne marszałkostwo.
Deputackie
Działały w Koronie od 1578, w Wielkim Księstwie od 1581. Zbierały się raz do roku,
w połowie lipca, a wybierały deputatów do Trybunałów Koronnego i Litewskiego.
Przez krótki czas istniał osobny trybunał w Łucku dla woj. kijowskiego,
bracławskiego i wołyńskiego, ale od 1589 przeszły one pod jurysdykcję Trybunału
Koronnego. Tylko Inflanty nie podlegały żadnemu trybunałowi, lecz królewskiemu
sądowi asesorskiemu.
Woj. wołyńskie i Żmudź delegowały po 3 deputatów, pozostałe jednostki
administracyjne po 2. Raz obrani deputaci mogli ponownie zasiąść w trybunale
18
dopiero po 4 latach. (Ponadto w skład trybunałów wchodzili deputaci kościelni, po 2
kanoników z kapituły, ale to już PB nie interesuje.)
Gospodarcze
W XVII stuleciu sejmy coraz częściej rozchodziły się bez żadnych uchwał, a po
pamiętnym roku 1652 (pierwsze liberum veto) były nagminnie zrywane. Pewne
sprawy nie mogły pozostać bez regulacji, więc wobec postępującego paraliżu sejmu
coraz więcej kompetencji i władzy przejmowały s. relacyjne, co zupełnie zepchnęło w
cień ich pierwotną (relacyjną) funkcję.
Właściwą rolę przywróciło im powołanie nowego typu sejmików - gospodarczych. W
pierwszych dziesięcioleciach XVII wieku pojawiały się rzadko i nieregularnie,
szerokiego znaczenia nabrały dopiero w jego połowie. Kompetencje ściśle
rozdzielono. Na s. relacyjnym słuchano relacji posłów i dyskutowano o uchwałach
sejmowych, zaś dla rozpatrzenia ważkich spraw lokalnych odprawiano drugą sesję
(zwykle w dniu następnym) jako osobny s. gospodarczy. W drugiej poł. XVII w.
sejmiki zarządzały już mnóstwem spraw (m.in. wybieraniem podatków i zaciągiem
wojska), zatem w większości okręgów - dla usprawnienia organizacji - s. gospodarcze
związano nie z relacyjnymi, lecz z deputackimi, te bowiem zbierały się regularnie co
roku.
Zajmowano się w pierwszym rzędzie pilnymi potrzebami okręgu, jak spławność rzek,
wywóz zboża, transport i podział soli suchedniowej (szlachta koronna, z wyj. pruskiej,
od 1454 miała prawo nabywać sól z żup królewskich po obniżonej cenie). Radzono
nad zbiegostwem chłopów, egzekucją wyroków, pilnowaniem ograniczeń prawnych
nałożonych na mieszczan i Żydów itp. O sprawach podatkowych i wojskowych
wspominałem.
Powyższe typy sejmików miały charakter stały i w miarę regularny. Osobne kategorie
stanowiły sejmiki królewskie oraz kapturowe, zwoływane doraźnie.
Królewskie
Były darzone przez szlachtę wielką niechęcią, bo król zwoływał je najczęściej po to,
by wyłudzić dodatkowe pieniądze. Jeśli sejm nie uchwalił podwyższonego poboru, a
pilnie potrzeba było złota np. na działania wojenne, jedynym wyjściem było
zwrócenie się z prośbą do ogółu szlachty. Batory odwoływał się do s. generalnych,
Zygmunt III bezpośrednio do ziemskich. Znów pojawiali się legaci królewscy, którzy
roztaczali przed szlachtą straszne wizje cierpiącej matki Ojczyzny i apelowali do braci
o ofiarę dla dobra państwa. Często wynik był po myśli królewskiej, niekiedy
podatków odmawiano, rzadziej zdarzało się, że szlachta w ogóle nie stawiła się na
sejmik, uznając zwołanie tegoż za niezgodne z prawem. (Tak postąpiła Wielkopolska
za Zygmunta III).
Motyw: Legat królewski nakłonić ma szlachtę do zwiększenia poboru na potrzeby
kampanii, dajmy na to, inflanckiej. Chętnie zatrudni kilku obcych w okolicy
herbowych do małej demonstracji. PB stawić się mają wraz z nim na sejmiku i podać
za przybyłych z Inflant żołnierzy. Mają czarno odmalować tragiczne warunki w
obozie, żalić się na brak koni, armat i ludzi, pieniędzy na żołd, proch i pożywienie,
prosić o wsparcie dla towarzyszy ginących nie od wrogiego oręża, a z głodu i chorób,
itd., itp. Jeśli się dobrze spiszą, mogą trafić do służby królewskiej.
19
Kaptury
Nie były sejmikami sensu stricto, raczej organami władzy samorządowej. Zawsze
miały charakter konfederacji. Pierwszy kaptur zawiązali krakowianie po śmierci
Zygmunta Augusta (1572), a za ich przykładem poszła wkrótce szlachta w całej
Rzeczypospolitej. Kaptury przejmowały na swym terenie całą władzę do czasu obioru
nowego monarchy. Była to inicjatywa średniej szlachty, której szybkie i zdecydowane
działanie ocaliło wówczas kraj przed rządami magnackimi. Od tego czasu kaptury
sprawowały rządy podczas każdego bezkrólewia, ich uchwały stanowiły nowe prawa
(oczywiście, o zasięgu lokalnym i tylko na czas interregnum), które teoretycznie
egzekwował ogół zgromadzonej pod bronią szlachty, w praktyce zaś wydzielone
sprawne oddziały.
Jedną z pierwszych czynności kapturów był obiór sędziów kapturowych. Po śmierci
króla bowiem zawieszały działalność nie tylko sądy królewskie, ale także grodzkie,
ziemskie i podkomorskie, a nawet trybunały. Całe sądownictwo przechodziło w ręce
sądów kapturowych. Tak więc znaczenie tego rodzaju zjazdów było kolosalne.
Motywy: Kiedy funkcjonują kaptury, nie sposób nie zetknąć się z ich działalnością.
Głównym ich zadaniem jest wszak pilnowanie porządku, więc na wszelkie SK
zwracać będą baczną uwagę. Zbrojne ramię sprawiedliwości podczas bezkrólewia
działa szybko i skutecznie, a w tych niepewnych, trudnych czasach sądy nie
patyczkują się z hultajami.
To były sejmiki ziemskie. Między nimi a sejmem walnym istniały jeszcze...
Sejmiki generalne
Zwane też generałami lub s. prowincjonalnymi, występowały w czterech prowincjach
(Wielkopolska, Małopolska, Litwa, Prusy Królewskie) i dwóch województwach (ruskie
i mazowieckie). Zbierały się krótko po s. poselskich, gromadziły zaś wyłącznie
posłów ziemskich i senatorów z regionu. Starano się przed nadchodzącym sejmem
uzgodnić wspólne stanowisko, wybadać układ sił oraz plany przeciwników.
W praktyce nie zwoływano ich często i miały raczej niewielkie znaczenie. Wielko- i
Małopolska zrezygnowały z nich niemal całkowicie, utrzymały się natomiast generały
woj. ruskiego (w Sądowej Wiszni) i mazowieckiego (w Warszawie). Stało się tak
dlatego, że województwa te podzielone były na liczne ziemie, z których każda
wybierała posłów osobno i spisywała dla nich inne instrukcje. Z 5 ziem woj. ruskiego
pochodziło 14 posłów, w mazowieckim ziem było aż 10, a posłów 20! Razem delegaci
takiego województwa stanowili sporą siłę, a ponieważ interesy mieli zbieżne, na
generałach z reguły zawiązywali sojusze.
Ewenementem był sejmik Prus Królewskich, tzw. generał pruski. Zbierał się w maju i
wrześniu w Malborku lub Grudziądzu, a składał się - uwaga - z dwóch izb! W
senacie pruskim zasiadali biskupi warmiński i chełmiński, wojewodowie,
kasztelanowie i podkomorzowie pomorscy, chełmińscy i malborscy, do tego 6
delegatów Gdańska, Torunia i Elbląga. Do izby poselskiej wchodzili posłowie wybrani
na licznych s. ziemskich oraz delegaci miast mniejszych (wyrzuceni w poł. XVII w.)
Sejmik ten decydował w wielu sprawach prowincji, bronił też pruskich przywilejów i
odrębności prawnych.
20
Biskupi, wojewodowie i kasztelanowie pruscy zasiadali w senacie Rzeczypospolitej, a
wszyscy posłowie w izbie poselskiej. Obradom sejmu walnego delegaci trzech ww.
miast mieli prawo się przysłuchiwać.
Układ sił
...na sejmikach bardzo się zmienił w XVII stuleciu. Podaję tylko skrótowe, bardzo
ogólne omówienie. Warto zajrzeć do książek.
Wiek XVI i pierwsze lata XVII należały do “szarej” masy szlacheckiej, której
przedstawiciele (często innowiercy, bardziej aktywni i wykształceni) cechowali się
wysoką kulturą humanistyczną, byli świetnymi, żarliwymi, odważnymi mówcami, a
nade wszystko mieli otwarte umysły i szczerze pragnęli poprawy Rzeczypospolitej. W
tym ciekawym okresie powstawały mądre projekty i wspaniałe idee, lecz tylko
niewielka część została zrealizowana. Tym niemniej, były to piękne czasy, dni
wielkich nadziei i możliwości.
W wieku XVII kwalifikacje posłów obniżały się, w miarę jak średnia szlachta traciła
wpływy i znaczenie na rzecz rosnących w siłę magnatów. Częściej promowano
dostojnych i bogatych, konserwatywnych zamiast myślących, silnych w gębie raczej
niż rozumnych. Szlachta wciąż miała silną pozycję, lecz jej przewaga nad
karmazynami powoli zmierzchała.. Tu i ówdzie wojewoda czy kasztelan potrafił już
podporządkować sobie sejmik na swoim terenie, gdzie indziej władza stopniowo
wymykała się szlachcie z rąk. Generalnie brała jeszcze górę, lecz możnowładztwo
nieubłaganie potężniało.
W drugiej połowie stulecia magnateria ostatecznie zatriumfowała. Pod jej kontrolą
oprócz prywatnych wojsk znalazły się rzesze drobnej szlachty, co pozwoliło
skutecznie zdominować sejmiki. W rękach oligarchów stały się one posłusznym,
ślepym narzędziem. Niekiedy butny szlachcic podnosił jeszcze głowę, lecz nie
znajdował popleczników. Największe burze wybuchały tam, gdzie ścierały się
wpływy dwóch potężnych rodów. Sejmiki stanowiły wszak groźną broń polityczną, o
którą walczono zajadle i którą po kilkakroć nieraz wydzierano sobie z rąk. Na posłów
wybierano tępych, bezmyślnych wykonawców woli zwierzchników, a rywalizacja o
kontrolę nad sejmikiem przy użyciu rozjątrzonych tłumów często kończyła się
krwawo.
Na Litwie i Rusi zależność szlachty od wielkich rodów kniaziowskich była wysoka już
w XVI wieku. Skupianie władzy w rękach magnatów zaznaczało się tam silniej i
szybciej zakończyło.
21
Rokosz - idea i praktyka
sejmu bezpośredniego
Autorstwa Pawła Ziółkowskiego
ojęcie rokoszu było przez wieki mylnie interpretowane jako bunt przeciw
władzy, rodzaj powstania czy też rewolty. Działo się tak za sprawą różnej
maści zwolenników totalitaryzmów i będących na ich usługach „historyków”.
Podejście takie jest jednak niezgodne z prawdą i jest przejawem fałszowania historii
dla potrzeb politycznych.
P
Rokosz był w realiach Rzeczypospolitej Sarmackiej sejmem, tylko że sejmem
bezpośrednim, najwyższą władzą, która zbierała się wówczas, gdy ustanowieni
„zarządcy” kraju w osobach króla i jego ministrów nie spełniali swych obowiązków.
Żeby zrozumieć jego rolę, musimy najpierw przyjrzeć się podstawie funkcjonowania
Sarmacji, tj. umowie społecznej.
Rzeczpospolita umowy społecznej
Dawna Rzeczpospolita nie była państwem, jak niektórzy błędnie rozumują.
Państwami były Królestwo Polskie, Wlk. Ks. Litewskie, Ks. Mazowieckie, Ks. Pruskie i
kilka innych jeszcze. Rzeczpospolita była natomiast formą (samo)organizacji
społeczeństwa, była wspólnotą obywateli. Zwykło się ich nazywać szlachtą, nie jest to
jednak obecnie najtrafniejsze porównanie. Szlachta bowiem kojarzy się dziś z
bogatymi posiadaczami ziemskimi, podczas gdy przytłaczająca większość Sarmatów
żyła z pracy własnych rąk. Ponad połowę stanowili po prostu chłopi posiadający
prawa obywatelskie, trochę mniej gołota i niewielki procent posiadający część wsi,
jedną bądź kilka wsi. Prawdziwie bogaci posiadacze, tzw. magnaci, stanowili maleńki
ułamek społeczeństwa. Społeczeństwa, które stanowiło 10% ogółu mieszkańców i 25%
Polaków. Tak więc bardziej adekwatna jest nazwa "obywatele" i taką też będę się tu
posługiwał.
Fakt, że poza społeczeństwem znaleźli się mieszczanie i chłopi, nie świadczy - jak by
chcieli pseudohistorycy - o szlacheckim egoiźmie stanowym, lecz wręcz przeciwnie.
To miasta i ich kolonie (wsie) przyjmując prawo niemieckie alienowały się ze
wspólnoty, podobnie zresztą jak kler. Obie te grupy, zapatrzone egoistycznie w swe
interesy i przywileje stanowe, odrzucały dłoń, jaką wyciągał do nich Ruch
Egzekucyjny. Pomimo to jeszcze w początkach XVIII wieku liczne wówczas
konfederacje pragnęły przyłączyć mieszczan do społeczeństwa.
Społeczeństwa prawdziwego, bo zorganizowanego oddolnie przez obywateli, a nie
sztucznie kreowanego przez elity. W takim społeczeństwie to sami obywatele
decydują o swoim losie poprzez demokrację bezpośrednią – jedyną prawdziwą
demokrację. W demokracji to właśnie społeczeństwo, a nie partyjni oligarchowie,
stanowią prawo. Podstawą zaś tego jest zgromadzenie obywateli na sejmiku i - szerzej
- na sejmie. Należy bowiem pamiętać, że pierwsze sejmy były właśnie sejmami
bezpośrednimi. Z czasem jednak , wraz ze wzrostem znaczenia sejmu, ta sytuacja
przestała odpowiadać potrzebom. Z jednej strony, wyjazd własną osobą na sejm nie
22
był możliwy dla większości społeczeństwa. Z drugiej strony, organizacja tak licznych
zjazdów stanowiłaby poważny problem ekonomiczny i organizacyjny. W tej sytuacji
sejmiki zaczęły wysyłać na sejm swych przedstawicieli, którzy, związani instrukcjami,
stworzyli izbę poselską.
Sejm ówczesny składał się z trzech „izb”: koła poselskiego, króla i senatu. Król, w
myśl umowy społecznej, był niejako zarządcą kraju wynajmowanym przez
społeczeństwo do dbania o interesy jego mieszkańców. Senat to urzędnicy dobierani
sobie przez króla do pomocy, w teorii za zgodą izby poselskiej (stąd ciągłe monity,
aby wakanse rozdawać na sejmie, a nie za jego plecami). Mieli też ci urzędnicy z
drugiej strony nadzorować króla (tzw. senatorzy rezydenci). Każdorazowo obierany
król zawierał ze społeczeństwem umowę określającą zadania, jakie ma realizować:
Pacta Conventa. Natomiast podstawą tej umowy była pierwsza konstytucja świata –
Artykuły Henrykowskie (dodam, iż była to jedyna konstytucja, która spełniała
wszystkie założenia, jakie powinien taki akt spełniać wg Jeffersona). Równie
fundamentalnymi aktami, tyle tylko że odnoszącymi się do stosunków
wewnątrzspołecznych, a nie społeczeństwa z władzą, były Unia Lubelska i
Konfederacja Warszawska.
W sytuacji, gdy król i senat wywiązywali się ze swoich zadań, nie zachodziła
potrzeba zwoływania sejmu bezpośredniego - za wyjątkiem, oczywiście, wypadków
szczególnych.
Kiedy zwoływano sejm bezpośredni
Przede wszystkim, rokosz był zwoływany w momencie, gdy wygasała umowa, czyli
gdy król umierał. Zawieszano wówczas działanie wszystkich sądów i urzędów, a ich
rolę przejmowały zawiązane po województwach i powiatach konfederacje. Na
ponowne zawiązanie umowy z nowym królem potrzebna była zgoda ogółu
społeczeństwa. W tym celu zbierał się rokosz i dokonywał elekcji nowego władcy.
Właśnie owa konieczność powszechnej zgody na wybór była przyczyną elekcji
viritim, pomimo wielu niedogodności takiej formy.
Po tym jednorazowym akcie społeczeństwo miało być reprezentowane na sejmie
poprzez posłów, działających ściśle według instrukcji wydanych przez to
społeczeństwo. Tylko w nielicznych przypadkach król zwoływał sejm bezpośredni.
Miało to kilkakrotnie miejsce na Litwie przed Unią Lubelską, m.in. w 1562 i 1564
roku. Doszło wówczas do przekształcenia pospolitego ruszenia w sejm bezpośredni,
stąd nazwa „sejm konny”, lub „obozowy”.
Do takich sejmów obozowych dochodziło też samorzutnie z inicjatywy zebranych na
pospolitym ruszeniu. Działo się to w sytuacjach, gdy król nie chciał realizować dążeń
społeczeństwa. Przykładem takiego sejmu jest rokosz lwowski w 1537 roku. Szlachta
zwołana na wyprawę wojenną oświadczyła że, ”jeśli nie ma w ojczyźnie wolności, to
już nie ma czego bronić” i zaczęła radzić nad sprawami egzekucji praw. Zresztą
nawet rokosze zwoływane przez królów czasami działały wbrew ich interesom. Tak
było ze wspomnianym już rokoszem witebskim 1562 roku. Zebrana szlachta litewska,
wobec niechętnej unii postawy Zygmunta Augusta, wysłała ponad nim delegacje do
społeczeństwa polskiego i zainicjowała - dokonane w pięć lat później - dzieło unii.
Oprócz króla i samej szlachty, prawo (a nawet obowiązek) zwołania sejmu
bezpośredniego, gdy tego wymagały okoliczności, mieli senatorowie. Jeśli sytuacja
wymagała obecności całego społeczeństwa, a król nie spełniał swych powinności, to
23
senator powinien zwrócić się do obywateli. Tak uczynił Mikołaj Zebrzydowski i
dlatego też rokosz sandomierski jest niekiedy określany jego imieniem, a nie np.
Radziwiłła (marszałka koła rokoszowego), czy Herburta (głównego ideologa rokoszu).
Z tego też powodu niektórzy są skłonni przeceniać rolę Zebrzydowskiego w tej
sprawie.
Prerogatywy rokoszu
Koło poselskie na sejmie przedstawicielskim reprezentowało naród, rokosz zaś był
narodem. Narodem skonfederowanym w obronie swych żywotnych interesów.
Konfederacja była w Rzeczypospolitej formą organizacji społeczeństwa w celu
załatwienia konkretnej sprawy, lub obrony zagrożonych spraw. Jako twór wyższej
konieczności, zawieszała na czas trwania zasadę zgody powszechnej - podstawową
zasadę demokracji - na rzecz skuteczności i szybkości działania. Stąd na sejmie
bezpośrednim decyzje podejmowano większością, a nie poprzez jednomyślność. Nie
oznacza to oczywiście, że narzucano cokolwiek komukolwiek przemocą. Byłoby to
sprzeczne z podstawową zasadą Rzeczypospolitej.
Oczywiście sejm bezpośredni górował nad sejmem walnym zakresem swych
kompetencji i możliwością ich realizacji. O ile posłowie musieli się liczyć z
obstrukcyjnymi działaniami króla i senatu, o tyle rokosz był od tego wolny. Jako że
był społeczeństwem, w trakcie jego trwania ulegała zawieszeniu cała władza i sądy,
podobnie jak w trakcie bezkrólewia. Naród sam brał na siebie całość działań, które
normalnie prowadzili wynajęci przezeń urzędnicy.
Zresztą, jeśliby okazali się niekompetentni, lub działali wbrew interesom
Rzeczpospolitej, mógł ich rokosz usunąć. Mógł także, jako jedyny, rozwiązać umowę z
królem i pozbawić go korony. Do tej ostateczności doszło tylko raz, wobec Zygmunta
III, najgorszego z wszystkich królów polskich (nawet biorąc pod uwagę Mikołaja I).
O tym, że rozumiano to jako ostateczność, świadczy fakt, iż społeczeństwo
zdecydowało się nań dopiero po długim okresie prób pojednania z królem i po
nieskutecznym sejmie inkwizycyjnym w 1592 roku. W tej sytuacji 24 czerwca 1607
roku sejm bezpośredni pod Sandomierzem pozbawił go tronu.
Pomimo, że legalność tego aktu udowodnił Henryk Schmitt już ponad 130 (!) lat temu,
większość prototalitarnych historyków dalej uznaje go za prawowitego króla, podczas
gdy po tej dacie można mówić oń tylko jako o uzurpatorze czy też dyktatorze.
Podstawę do odwołania króla stanowił art. 21 Artykułów Henrykowskich: „A
jeślibyśmy, czego Boże uchowaj, co przeciw prawom, wolnościom, artykułom,
kondycyom, wykroczyli, albo czego nie dopełnili, tedy obywatele koronni obojgu
narodu od posłuszeństwa i wiary nam powinnej wolne czynimy i panowania”.
Sarmaci bowiem jeszcze przed powstaniem Rzeczypospolitej stawiali prawo ponad
władzą, a nie na odwrót - jak totalitarna Europa. Takie poglądy formułował już
Paweł Włodkowic i z nich to wywodził się pogląd że „...królestwo to polskie [...] ma
swoje pewne circumseripta jura (spisane prawa), nad które królom i panom korony
tej in publicis (w sprawach publicznych) zwłaszcza, absque omnium ordinum
consensu (bez powszechnej zgody) nic się uczynić nie godzi; i nic bez
Rzeczypospolitej private sua autoritate (prywatnie ani oficjalnie) uczynić nie mogą”.
Zaś władca, który działa wbrew prawu i społeczeństwu, jak pisał w 1507 roku
Stanisław Zaborowski „...niech on zostanie usunięty, jakiś inny będzie wyniesiony,
który by umiał i przystojnie rządzić i prawom podlegać”.
24
O tym, jak głęboko idea ta była zakorzeniona w świadomości Sarmatów, świadczy
odpowiedź udzielona Batoremu przez obrażonego przezeń posła: „Nie jestem
błaznem, lecz obywatelem, który wybiera królów i obala tyranów!”.
Po klęsce rokoszu sandomierskiego, w wyniku zawartego wówczas zgniłego
kompromisu pomiędzy władzą i społeczeństwem, wprowadzono do artykułu o
wypowiedzeniu posłuszeństwa szereg niezgodnych z prawem obwarowań. Rokosz ten
jest zresztą datą przełomową w historii Sarmacji i spowodował przejście
społeczeństwa z rewolucyjnych pozycji Ruchu Egzekucyjnego do samoobrony – tzw.
„Złota Wolność”.
Z tego też względu chciałbym się teraz nieco bliżej przyjrzeć nie tyle samemu
rokoszowi, co ideom, jakie na nim podnoszono.
Rokosz sandomierski – próba rewolucji samorządowej
Do zwołania sejmu bezpośredniego pod Sandomierzem doszło w 1606 roku wobec
braku możliwości osiągnięcia porozumienia z królem na sejmie walnym. Nawet
daleko idące ustępstwa ze strony społeczeństwa, które w zamian domagało się
jedynie przestrzegania prawa, zaowocowały „nocą jezuitów” i „niedojściem” sejmu z
winy dwóch największych wichrzycieli i zdrajców: Skargi i Bartsha.
Podstawowe kwestie poruszane przez obecnych na sejmie bezpośrednim obywateli
sprowadzały się do poddania króla ściślejszej kontroli ze strony społeczeństwa. W
tym celu chciano „...wziąć to królowi z rąk, aby Rzplita wakancye rozdawała”.
Rozumiano przez to elekcyjność wszystkich urzędów, w tym i kościelnych. Łączono to
także ze zniesieniem ich dożywotności i starym postulatem zakazu ich koncentracji w
jednym ręku.
Tematem, któremu poświęcili wiele uwagi rokoszanie, były kwestie obronności.
System kwarciany okazał się być niewystarczający wobec braku stałych aktualnych
oszacowań wartości królewszczyzn (z winy króla) i notorycznego defraudowania
przez dwór pieniędzy na obronę. Rozwiązanie, które proponowano, zabezpieczało
równocześnie przed totalitarnymi zapędami króla i samowolą magnatów.
Otóż, ni mniej ni więcej, chciano stworzyć skarby publiczne po województwach, „...
nie królowi, ale sobie i Rzpltej [...] na obronę nie na maszkary”. Ze skarbów tych
byłyby finansowane milicje ziemskie, w których służyliby „synowie rycerscy, którzy
są habiliteres (zdatniejsi) do rycerskiego rzemiosła niźli do nauki, zawżdy prowincya
albo województwo, w którym aerarium publicum (skarb publiczny) będzie miało, ut
supra (nad sobą) mając swego rotmistrza od swego skarbu, mieli swoje stypendya
zawsze dotąd, póki chce służyć, a rotmistrze jedno nad nimi miewać, ażeby był
rotmistrz indigena (obywatelem) onej prowincyjej i wszystko jego żołnierstwo, któreby
on skarbnik z szafarzem powinien opatrywać ex publicio aerarie i żołdem i
żywnością [...] do tego żołnierz kwarciany aby był ustawiczny [...] toby im [magnatom]
nie tak łatwo o sługę szlachcica”
Pozostałe kwestie podnoszone na rokoszu to m. in. sprawy edukacji. Proponowano
finansowanie Akademii Krakowskiej i kolonii akademickich z dóbr zakonu jezuitów.
Żadna z tych idei nie została niestety zrealizowana wobec upadku sejmu, rozbitego
przez Wazę i jego popleczników.
25
Sarmacki savoir vivre
Autorstwa Michała Mochockiego
ytuły. Wzgląd na godność i dostojeństwo był bodaj czy nie najważniejszą
cechą kultury szlacheckiej. Mimo teoretycznej równości stanu rycerskiego,
wysoka godność wojewody lub kasztelana silnie odznaczała się w życiu
towarzyskim w porównaniu do godności zwykłego szlachcica. Odbijało się to przede
wszystkim w tytułach. Równy do równego mawiał „waszmość panie”, „waszmość”,
„waćpan”, a już bardziej bezpośrednio „panie bracie”. Ton bardzo poufały,
protekcjonalny, graniczący z lekceważeniem miało słówko „acan”, „asan” i „aspan”,
które możny pan łaskawie rzucał służącemu-szlachetce, albo też sąsiad dobremu
sąsiadowi, z którym dawno powinni być na ty. Do wyższego dostojeństwem zwracano
się „wielmożny panie” lub „wasza wielmożność”, do senatora „jaśnie wielmożny
panie”1, a do książąt dziedzicznych „Jaśnie Oświecony książę”.
T
Taka sama tytulatura obowiązywała w listach. Pisano więc: „Wielmożny Panie X, mój
(Wielce) Mości Panie Bracie” lub „Urodzonemu X, memu Mości Panu Bratu” do
znajomego szlachcica, „Jaśnie Wielmożny Panie X, a mnie Wielce Miłościwy Panie”
do senatora, „Jaśnie Oświecony Książę X, ...” do książąt. Z kolei możny pan do
zwykłego szlachcica pisał „Mnie Wielce Mości Panie X, mój Mości Panie i
Przyjacielu” – nie tytułując bratem. Podobnie szlachcic do mieszczanina – „Łaskawy
Panie X”, ewentualnie „Panie i Przyjacielu”, ale nigdy „Bracie”. Król zaś pisał do
szlachty „Wielmożny Panie X, Uprzejmie nam Miły”. Uwaga: Jeśli adresat listu
piastował jakiś urząd, w miejscu X nie pisano nazwiska, tylko sam tytuł, np. „Jaśnie
Wielmożny Panie Kasztelanie wileński, mój Wielce Mości Panie i Dobrodzieju”.
Drobnym z pozoru uchybieniem w „intytulacyey” - np. pominięciem słówka „Bracie”
w korespondencji z równą sobie osobą – można było poważnie obrazić adresata,
dając mu do zrozumienia, że uważamy się za nierównie lepszych od niego.
Miejsce honorowe. Równie ważnym jak prawidłowe tytułowanie było zachowanie
właściwej kolejności w zajmowaniu miejsc przy stole, w kościele, w sejmie, w rolli
(imienny spis towarzyszy wojskowej chorągwi), wszędzie. Pierwsze miejsca były
zawsze dla najdostojniejszych. Nawet w szkółce parafialnej czy w kolegium dzieci
szlacheckie zasiadały w pierwszych ławkach, a plebejskie dalej od katedry. Na
sejmiku albo uczcie nieraz wybuchały awantury o to, czy podkomorzy winien
siedzieć wyżej od starosty, czy o jedno krzesło niżej. Żołnierze o wyższe miejsce w
rolli (zależne od godności i od stażu) bili się na szable.
A w najwyższych sferach niezmierne znaczenie miała tzw. „prawa ręka”. Bowiem
przy spotkaniu dwóch monarchów lub reprezentujących ich wielkich posłów ten,
który miał „prawą rękę”, czyli stał/siedział mając rozmówcę po swojej lewej stronie,
uznawany był za wyższego godnością. Rzecz jasna, w przypadku dwóch królów rzecz
była ogromnej wagi. Sobieskiemu i cesarzowi udało się uniknąć sporu, gdyż spotkali
się po prostu konno, w polu, zwróceni ku sobie twarzami. Ale z „Ogniem i mieczem”
1
Co dotyczy większej części XVII wieku. Wcześniej tytuły miały większą cenę. I tak w XVI w.
senatorów tytułowano jedynie “wielmożnymi”, zwykłą szlachtę-posesjonatów “urodzonymi”,
ubogich hołyszy “szlachetnymi ” panami. A w w. XV i do wojewody pisać można było po prostu
“Łaskawy Panie”, zaś “wielmożny” zastrzeżony był głównie dla Majestatu...
26
pamiętamy chyba szopkę, jaką odstawił Chmielnicki Kisielowi przy zajmowaniu
miejsca w saniach...
Powitanie. Najpowszechniej stosowanym podrowieniem był zwrot „Pomaga Bóg”,
używany przez co bardziej pobożną szlachtę i mieszczan oraz wszystkich niemal
chłopów. Znana do dziś fraza „Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus” weszła w
użycie dopiero w XVIII wieku, więc w Dzikich Polach nie powinniśmy jej stosować.
Szlachta często witała się również świeckim „Czołem” „Witam” lub „Dzień dobry”, a
wśród żołnierzy szeroko rozpowszechniło się pozdrowienie „Służba!” albo „Moja
służba!”.
Na tym jednak nie dość było, grzeczność nakazywała bowiem wykazać żywe
zainteresowanie rozmówcą. Tak więc zapytywał szlachcic spotkanego sąsiada
najpierw o zdrowie, potem o zdrowie żony i dzieci, potem o powodzenie ostatnich
spraw, na przykład jak zboże obrodziło, jak się czeladź sprawuje, czy nowy koń
faktycznie wart był swojej ceny, et cetera, et cetera. Wypadało też pogwarzyć o
ostatnich wydarzeniach w powiecie, parafii czy miasteczku, ot tak, dla pogawędki,
nawet jeśli żadnego z rozmówców to specjalnie nie obchodziło. Gadulstwo było jedną
ze znaczniejszych cech Sarmatów. Uważajcie więc, Panowie Gracze! Jeśli znajomego
szlachcica zbędziecie na drodze byle krótkim „Czołem, panie bracie!” i pojedziecie
dalej, poczuje się bardzo obrażony.
Obłapianie i całowanie. W czasach Renesansu modna u nas była galanteria
włoska. Przy powitaniu kłaniano się grzecznie, ewentualnie ściskano sobie dłonie, ale
chwytanie się w objęcia uznawano za grube, moskiewskie obyczaje. Lecz pod
wpływem barokowej, sarmackiej wylewności „niedźwiedź” moskiewski zagościł i u
nas. Tak więc gdzieś od lat 30-tych XVII wieku na powitanie pośród równych sobie
panów braci powszechne stało się ściskanie się w objęciach i całowanie w... nie w
policzki, jak dzisiaj, tylko w szyję albo w ramię. Niewiasty całowano po rękach, jak
dzisiaj, ale ów niehigieniczny obyczaj bywał często umilany złożeniem drugiego
pocałunku na... biuście witanej niewiasty, co było całkowicie dopuszczalne i wobec
wydekoltowanych sukien drugiej połowy XVII wieku szeroko praktykowane.
Osoby stojące wyżej w hierarchii społecznej całowano w rękę, osoby duchowne
również w rękę lub obejmowano je w pasie i całowano w pierś. Taki sam szacunek
obowiązywał wobec rodziców, zwłaszcza wobec ojca. Wyrazem jeszcze większej
czołobitności było padanie przed rozmówcą na klęczki, obejmowanie go pod nogi i
całowanie w kolana – tak postępował wdzięczny szarak wobec magnata-dobroczyńcy,
chłop składający prośbę u pana, syn lub córka chcący wyrazić rodzicowi najwyższe
oddanie, żołnierz dziękujący królowi za tytuł porucznika. Czołobitnością maksymalną,
bardzo już uwłaczającą ludzkiej godności, było padanie „plackiem do nóg” i
całowanie w stopy. Mało który szlachcic kiedykolwiek poniżał się w ten sposób,
dopiero w XVIII wieku zdarzało się to częściej. Nawet biedny parobek padał do stóp
panu-szlachcicowi jedynie w wyjątkowych sytuacjach, np. błagając o darowanie
kary... stąd też na widok tak wielkiego uniżenia czasem panu serce miękło!
Czapka i ukłon. Ciekawym staropolskim zwyczajem było noszenie czapek również i
pod dachem, także będąc w gospodzie lub w gościnie u znajomych. Dziś to może
dziwić, ale biesiadująca szlachta nawet przy stole siedziała z nakrytymi głowami. Na
powitanie równej sobie lub wyższej persony zdejmowano czapkę, po czym nakładano
27
ją z powrotem2. Nawet możny pan powinien uchylić czapki zwykłemu szlachcicowi, a
jeśli tego nie uczynił, wyraźnie dawał mu odczuć swoją wyższość. Ważne było nawet
to, kto pierwszy podniósł rękę, by odsłonić głowę. Równi sobie winni uczynić to
jednocześnie, możny pan czekał aż „podlejsza” osoba sięgnie do czapki pierwsza.
Obowiązywało to i w najwyższych sferach i to nie tylko w Polsce. Opowiadano sobie
anegdotkę o tym, jak po zwycięstwie wiedeńskim Sobieski spotkał się z cesarzem
austriackim i długo stali nieruchomo, czekając aż ten drugi wykona powitalny gest.
Wówczas to Sobieski miał sprytnie nabrać cesarza, unosząc rękę jako pierwszy, ale
po to tylko... by podkręcić wąsa.
Rzecz jasna, powitaniom i czapkowaniom towarzyszyć winien ukłon. Kłaniano się
dość nisko, zginając prawe kolano i trzymając lewą rękę na sercu, a prawą
wykonując gest ku dołowi, jak gdyby chcąc podjąć rozmówcę pod nogi3. Kobieta
dygając zginała oba kolana. Dostojny senator nie kłaniał się tak głęboko, jedynie
odkłaniał skinieniem głowy, uchylając czapki. Dodać należy, że polski ukłon był
ciekawym zjawiskiem dla cudzoziemców, z których jedni uważali go za poważny i
dostojny, a drudzy za zbyt czołobitny.
Gościna. O samej staropolskiej gościnności nie ma co pisać, bowiem w pierwszej
księdze „Dzikich Pól” już o tym stoi, a zresztą i w narodowej tradycji coś niecoś
jeszcze pozostało. Opowiem natomiast o zwyczajach obowiązujących gospodarza i
gościa.
Po pierwsze, jeśli gość był oczekiwany, należało powitać go już na ganku (albo u
samych wrót, jeśli chcieliśmy uczynić wielki honor), stąd często posyłano wyrostka na
dach lub na drzewo, by wyglądał na drogę i dał znać zawczasu. Gdy oznajmił, że
goście jadą, kucharze rzucali się podrzewać potrawy, a gospodarze pospiesznie
wdziewali paradne stroje i ustawiali służbę w ordynku. Gość zaś powinien nadjeżdżać
powoli, aby dać na te przygotowania czas.
Gospodarz, jak wspomniałem, winien stać na ganku i powitać gościa krótką
przemową, dziękując za przybycie tak znamienitej persony w jego niskie progi. Gość
na odwrót – dziękował za zaszczyt, jaki mu wyświadczono, przyjmując w tym
sławnym domu tak niegodną osobę. Służba zabierała konie przybysza do stajni i
odtaczała powóz na bok, a gospodarz prosił na pokoje - a właściwie od razu do stołu,
gdzie stawiano już półmiski i dzbany. Jeśli gość przyjechał z małżonką, żona
gospodarza podejmowała ją zazwyczaj w pokojach niewieścich. Czasami gość zabierał
ze sobą jednego czy dwóch pachołków, którzy stawali za jego krzesłem podczas
biesiady, a resztę czeladzi (jeśli miał więcej) zapraszano do izby czeladnej - gdzie też
najczęściej zaczynała się pijatyka.
Zarówno przy piciu, jak i przy jedzeniu obowiązywała przynuka, czyli przymuszanie
ze strony gospodarza. Musiał on na początku nieustannie zachęcać do częstowania
się, kosztowania, spełniania kielichów i dokładania na talerze. Jeżeli przynuki nie
było, goście powinni wstrzymywać apetyty i raczyć się tylko małymi kąskami, tak
2
Chłop natomiast w obliczu szlachcica musiał przez cały czas stać z gołą głową, trzymając
czapkę przed sobą. Znany jest przypadek, w którym szlachcic zabił cudzego chłopa za to
właśnie, że ów nie zdjął przed nim czapki.
3
Ludzie prości natomiast kłaniali się „w pas”, pochylając się nisko i trzymając ręce przed sobą.
Oczywiście głębokość ukłonu bywała różna - krnąbrny chłop tylko garbił się i pochylał głowę,
uprzejmy zginał niemalże w pół.
28
jakby od niechcenia. Jak wyglądało nieraz przymuszanie do picia gości, którzy
wzdragali się zbyt szczerze, opisano w podręczniku Dzikich Pól.
Pożegnanie wyglądało podobnie jak przywitanie. Gospodarz odprowadzał przybysza
na ganek (lub do bramy), a na podwórzu czekał już zaprzężony powóz. Gospodarz
dziękował gościowi za przyjazd, przepraszał za niewygody i przyjęcie niegodne tak
zacnego gościa, wyrażał żal z powodu rozstania, a na koniec prosił o zachowanie we
wdzięcznej pamięci i ponowne odwiedziny. Gość odpowiadał w podobnym tonie,
zachwalając wspaniałą gościnę i przepraszając, jeśli był zbytnim ciężarem i w czymś
się uprzykrzył. Oczywiście, na pożegnanie pito strzemiennego, a często pito go tyloma
kielichami, przeplatając wzajemnymi pochlebstwami i niepotrzebnymi przeprosinami,
że gość koniec końców rezygnował tego dnia z wyjazdu. A czasem odjechać nie był
w ogóle w stanie.
Podarunki. Pośród szlachty zwyczaj wzajemnego składania sobie podarunków był
bardzo rozpowszechniony. Okazję stanowiły nie tylko święta i rocznice, ale i zwykłe
spotkania towarzyskie. Po wesołej biesiadzie w godnym towarzystwie gospodarz
bardzo często darowywał gościowi coś na pamiątkę, a najchętniej rzecz, o której
wiedział, że gościowi przypadła do gustu. Darowano więc gościom broń, kontusze,
kilimy, psy myśliwskie, bogacze najczęściej rozdawali konie, a magnaci nawet i
wioski. Oczywiście wypadało krygować się trochę przed przyjęciem cennego
podarunku, a potem złożyć kwieciste podziękowanie.
Poza tym na święta i przy różnych okazjach obdarowywano służbę domową
drobnymi sumami pieniędzy lub przedmiotami niewielkiej wartości. Podobnież będąc
u kogoś w gościnie, dobrze było wręczyć parę dukatów nastoletniemu synowi
gospodarza, a jakiś zgrabny upominek żonie i córkom. I wszędzie należało wręczać
„napiwki” - pisarzowi za wydanie aktu i kanceliście za jego przepisanie, furmanowi,
przewodnikowi, grajkom w karczmie... za każdą przysługę szlachcic wręczać winien
choć po parę groszy, a żebrakowi też trojaka jałmużny by się zdało... Nawet
odźwiernemu w pałacu wypadało wsunąć w łapę kilka złotych, by nie wyjść na
sknerę lub nędzarza.
Natomiast nie obowiązywał w Polsce orientalny obyczaj (w gruncie rzeczy płaski,
wyrachowany i zdecydowanie nieszlachecki), zgodnie z którym należało ocenić
wartość podarunku i zrewanżować się darem o identycznej wartości. Oczywiście
dobrzy sąsiedzi często obdarowywali się wzajemnie, ale hetman mógł nadać wioskę
ubogiemu żołnierzowi po prostu w nagrodę za wierną służbę - albo nawet z czystej
pijackiej sympatii – i wojak mógł dar przyjąć bez ujmy na honorze.
Rubaszność i wulgarność. Kultura sarmacka była bardzo bezpośrednia. Nie
istniała u nas sztywna, drobiazgowa etykieta (wyjątkiem był dwór Zygmunta III,
hołdującego wzorom hiszpańskim), a jedynie pewne ogólne zasady przyzwoitości.
Których granice były nader płynne, bo powszechnie tolerowano np. używanie
„grubych” słów. Przeklinano nie tylko po karczmach, lecz i na dworach, a nawet i w
sejmie pośród senatorów. Sam Władysław IV albo Jan Kazimierz w chwili
wzburzenia potrafili publicznie rzucać kurwami. Nie znano u nas sztuki wykwintnej
konwersacji, po dworkach i pałacach (wyjąwszy dwory pańskie, gdzie w XVII w.
szerzyła się moda francuska) słyszało się przede wszystkim oracje, facecje, plotki i
„staropolskich pierdołów gawędy”. Dominowały więc opowieści, nie konwersacja.
Same zaś opowieści często były rubaszne, a niekiedy wulgarne, zwłaszcza w gronie
męskim. W obecności niewiast lub dostojnych person wypadało się hamować, a
29
przynajmniej przepraszać za dosadne słowa frazą „uczciwszy uszy” lub „z
odpuszczeniem”, ale podochoceni panowie nieraz i przy damach się zapominali. Stąd
już młodziutkie, dorastające panny były oswojone z karczemną mową, a czasem i im
samym wypsnęło się mocne słówko, ku lekkiej konfuzji „winowajczyni” i wielkiej
uciesze obecnych.
Wyzywano się najczęściej „od matki”, czyli „skurwy synem”, „pogańskim synem” lub
łagodniej, „takim synem”, ponadto często słyszało się obelgę „kiep” lub „kurwa”. Co
ciekawe, „ty kurwo” mawiano zarówno do kobiet (gdzie czasem łagodzono na
„murwę”), jak i do mężczyzn. Zachował się list „Diabła” Stadnickiego do Mikołaja
Jazłowieckiego, w którym pisze „Kurwo wszeteczna, nikczemna, przestań kurewskich,
wszetecznych swarów.” Nawet popularny dzisiaj wulgaryzm na „j” jest bardzo
sędziwy, spotykamy go bowiem już w kronice sądowej z XVII wieku, w sytuacji tyleż
strasznej co komicznej – gdy prowadzoną na stos czarownicę zapytano zgodnie ze
zwyczajem, czy odpuszcza krzywdy swoim prześladowcom, sędziom i oprawcom,
wiedźma „odpuściła” dosadnymi słowy „jebał ich tam pies”.
I jeszcze jedno. Bardzo plugawie brzmiały dla uszu współczesnych wykrzyknienia
typu: "idź do diabła", "niech mnie diabli porwą", "niech go piekło pochłonie". Szatan
był w XVII wieku żywy i fizycznie obecny pośród ludzi. Podobne przekleństwa
mogły ściągnąć diabelską uwagę i się urzeczywistnić. Istniało wszak wiele opowieści
o porwaniu grzeszników żywcem do piekieł.
Klątwy. Oprócz zwykłych wyzwisk niezmiernie często rzucano klątwy. „Żeby cię
pierwsza kula nie minęła”, „bodajbyś sczezł/zdechł”, „bodaj cię zabito” i wiele, wiele
innych. Celowały w tym mieszczki, a zwłaszcza przekupki. Ale i szlachcianki
wykazywały się nieraz prawdziwym kunsztem, jak znana z pamiętników Paska pani
Sułkowska, której żołnierze królewscy wycięli na szałasy drzewka z wirydarza. Gdy
potem król zajechał do jej dworu, gospodyni padła na kolana, wzniosła oczy i ręce ku
niebu, po czym jęła wołać: „Panie Boże sprawiedliwy! Jeżeliś kiedykolwiek różnymi
plagami karał złych i niesprawiedliwych królów, wydzierców, szarpaczów, krwie
ludzkiej niewinnej rozlewców, dziś pokaż sprawiedliwość twoję nad królem Janem
Kazimierzem, żeby pioruny na niego z jasnego nieba trzaskały, żeby go ziemia żywo
pożarła, żeby go pierwsza kula nie minęła, żeby wszystkie owe, które dopuściłeś na
Faraona, jego dotknęły plagi za te wszystkie krzywdy...” A kto chce wiedzieć, jak się
to dla baby skończyło, jazda do księgarni po Paskowe „Pamiętniki”!
Pojedynek.
Staropolski
pojedynek
różnił
się
bardzo
od
modelu
zachodnioeuropejskiego, który znamy chociażby z "Trzech muszkieterów". Pojedynek
polski nie wykształcił nigdy ścisłych zasad ani sztywnego kodeksu honorowego. Nie
było nawet obowiązku się bić. Szlachcic mógł odrzucić wyzwanie nie narażając się
na utratę honoru, a jeśli obwołano go za to tchórzem, wystarczyło dumnie podkreślić
swoją wyższą pozycję społeczną. Co w praktyce mógł zrobić każdy - stary mógł nie
chcieć bić się z młokosem, posesjonat z hołyszem, urzędnik ziemski ze zwykłym
szlachcicem. Mówiło się wtedy z godnością coś w stylu: "Byłbym ja ci stanął, gdybyś
był mi równy, ale żeś tego niegodzien, to cię mogę jeno sługom moim kazać obić."
Jeśli zaś pozycja obu adwersarzy była równa, sprawę załatwiało pomówienie
przeciwnika o nieprawe pochodzenie albo o zboczenie seksualne albo o
krzywoprzysięstwo albo o cokolwiek hańbiącego. Nie było również obowiązku
wyzywania na pojedynek za doznaną krzywdę lub zniewagę - dla osiadłej szlachty
bardziej naturalne było pozwanie krzywdziciela do sądu niż na ubitą ziemię. Rzecz
jasna, inne zwyczaje panowały wśród wojskowych, którzy za zniewagę zwykle
30
odpłacali szablą, ale warto pamiętać, że nie było to konieczne dla zachowania
honoru. Można było dochodzić swego w sądzie, a nawet po chrześcijańsku darować
wszystkie winy. Jeśli już wyzywano do walki, czyniono to najczęściej osobiście, bo też
większość pojedynków wybuchała spontanicznie i rozstrzygała się jeszcze zanim
opadły emocje. Co prawda nie wypadało wszczynać burdy będąc u kogoś w gościnie,
bo wyrządzało się tym samym dyshonor gospodarzowi (i to podwójny – raz, że
okazywało mu się pospolity brak szacunku i dwa, że atakowało się gościa, za którego
bezpieczeństwo gospodarz był częściowo odpowiedzialny), ale podczas mocno
zakrapianych biesiad mało kto na to zważał – co najwyżej pro forma wychodziło się
na podwórze, żeby bójka nie odbywała się pod dachem gospodarza. Oczywiście nie
zawsze skakano sobie do gardeł natychmiast (a jeśli nawet, to czasem jeszcze
kompani przytrzymali i kazali ochłonąć), nie zawsze też obrażony był obecny na
miejscu – czasem dowiadywał się o wyrządzonej mu zniewadze od osób trzecich.
Toteż wyzwanie na pojedynek – ustne albo pisemne – można było posłać za
pośrednictwem znajomego szlachcica. Wypadało, żeby to był szlachcic, a jeżeli
kartelusz z wyzwaniem poniósł sługa, oznaczało to kolejny policzek dla przeciwnika.
Sługa był zresztą bardziej narażony na ewentualne skutki gniewu wyzwanego – był
przecież w podobnej sytuacji, jak woźny dostarczający pozew. Co do sekundantów, to
panowała tu pełna dowolność. Można było wybrać sobie sekundantów i sędziego, a
można było i poprzestać na zwykłych obserwatorach. Raczej nie zdarzały się
pojedynki sam na sam, bez żadnych świadków, a przynajmniej nigdy o takim nie
słyszałem. Samo wyzwanie na pojedynek nie było w Polsce bezwzględnie wiążące.
Jeśli umawiano się na odleglejszy termin, krewni i przyjaciele starali się załagodzić
spór i do rozlewu krwi nie dopuścić, co też często się udawało4. Pogodzenie się,
wzajemne przeprosiny i zaniechanie pojedynku wcale nie przynosiły ujmy na
honorze, a wręcz przeciwnie, świadczyły o chrześcijańskich cnotach i zdrowym
rozsądku, które to przymioty były wysoko cenione5. Takich niedoszłych pojedynków
mieliśmy bardzo wiele. A skoro już jednak naprawdę doszło do siekaniny, warto
zaznaczyć, że pojedynki na szable rzadko bywały śmiertelne - najczęściej kończyły się
tylko zranieniem jednego z walczących w ramię lub dłoń (i np. obcięciem paru
palców)6. Następne w kolejności były cięcia w głowę – też nie zawsze śmiertelne – a
najrzadziej występowały pchnięcia bądź trafienia w inne lokacje. Tu polska statystyka
wypada o wiele korzystniej od zachodnioeuropejskiej, na Zachodzie walczono bowiem
na rapiery i szpady, co w większości przypadków kończyło się śmiercią. Niemal
każde poważne trafienie szpadą w korpus (przebicie płuca, wątroby, brzucha)
prowadziło prosto na cmentarz - albo ginęło się na miejscu albo w krótkim czasie z
zakażenia. Tak więc tradycje zachodnioeuropejskie były bardziej krwiożercze nie
tylko ze względu na surowy kodeks honorowy, ale również i ze względu na rodzaj
używanej broni. W Rzeczypospolitej honorowe pojedynki na wzór zachodni (lecz
zwykle na szable) występowały tylko czasami, a zwyczaj ten przynosiła głównie
młodzież kształcona na europejskich uniwersytetach. Takie pojedynki szerzej
rozpowszechniły się jednak dopiero w XVIII wieku. Opinia sarmacka była bardzo
4
Oto jest i pomysł na epizod w scenariuszu. Niechaj zaprzyjaźniony BN zwadzi się z kimś i
wyzwie na pojedynek – a przeciwnik zwróci się do Swawolnej Kompanii z prośbą o mediację.
Niechaj uproszą przyjaciela, by puścił zniewagę w niepamięć i wyciągnął rękę do zgody.
5
Chyba, że sprawa miała miejsce w gronie krwiożerczych wojenników albo bandytów,
nawykłych do zbrodni i gwałtu, a niezwyczajnych puszczać niczego płazem.
6
Bito się w szable również i konno albo pojedynkowano na pistolety. A jeśli gra toczy się za
Zygmunta Augusta, Walezego lub Batorego, może się jeszcze trafić przestarzały już wówczas,
tradycyjny pojedynek rycerski. Konno, w pełnej zbroi, na kopie i miecze.
31
przeciwna zachodniemu kodeksowi honorowemu, a zwłaszcza owej chłodnej, dumnej
uprzejmości wymaganej podczas pojedynku. Rozumiano, że można się wściec i
posiekać przeciwnika na miejscu, ale mordować się na zimno, na spokojnie,
świadcząc sobie wzajemnie grzeczności... nie, tego Sarmaci nie akceptowali. A na
zakończenie wspomnę, że pojedynki od 1588 roku były w Polsce zakazane pod karą
pół roku i sześciu tygodni więzienia, co zdarzało się nawet niektórym odsiedzieć. Na
Litwie za pojedynek formalnie groziła kara śmierci - ale tak surowego prawa
oczywiście nie egzekwowano.
Teatralność zachowań. Prawdziwy Sarmata czynił ze swojego życia jedno wielkie
theatrum, zwłaszcza gdy drudzy patrzyli. Szlachcic doby baroku wszystko robił
trochę na pokaz. Dziś o rwaniu włosów z głowy albo tupaniu ze złości mówi się
raczej w przenośni, ale w rzeczywistości sarmackiej rządziła maksymalna ekspresja w
okazywaniu emocji. A może po prostu ludzie baroku przeżywali wszystko tak silnie?
Zagniewany szlachcic tupał, krzyczał, przeklinał, rzucał w złości czapkę na ziemię i
deptał ją nogami. Wzruszony nie wstydził się publicznie wylewać łez. Zrozpaczony
bił głową w ścianę i targał się za czuprynę. Uradowany podkręcał wąsa, śmiał się w
głos, hukał na całe gardło i ciskał czapkę w powietrze. Zafrasowany marszczył czoło,
targał się za wąs czy brodę. Wobec ojca, matki, księdza, ukochanej panny padał na
kolana albo i plackiem do nóg. I tak dalej, i tak dalej. Jakaś powściągliwość? Jakieś
umiarkowanie? Furda! Kiedy grasz w Dzikie Pola, nie krępuj się nigdy! Wal pięścią w
stół i rwij się do szabli. Bij się z uciechy po udach. Bierz się pod boki. Przesadnie
gestykuluj rękami. Podkręcaj wąsa. Klep kompanów po plecach. Ściskaj przyjaciół w
objęciach. I pamiętaj, że są to zachowania jak najbardziej naturalne.
Opanowanie. Gdy mówimy o teatralnym okazywaniu emocji, nie można nie
wspomnieć o gniewie, w którym szlachcic dopuszczał się przeróżnych ekscesów,
których niejednokrotnie później żałował. I trzeba powiedzieć, że w dawnej
Rzeczypospolitej panowanie nad sobą nie było specjalnie cenione. Ani sędziwy wiek,
ani wykształcenie, ani urząd i dostojeństwo nie zobowiązywały do powściągliwości.
W źródłach nie brak opisów scen, jak to hetman ganiał żołnierza po obozie z buławą,
jak król sypał kurwami w obecności senatorów, albo jak dwóch wojewodziców
poszło za łby na dwornej biesiadzie. Butna i popędliwa szlachta okazywała
zadziwiającą wyrozumiałość, gdy chodziło o czyny popełnione w chwili złości.
Choćby kto poranił kogo albo nawet zabił, starczało wypłacić rodzinie
odszkodowanie i okazać szczerą skruchę. Zwykle wybaczano. W gniewie (albo po
pijaku, jeśli już o tym mówimy) na bardzo wiele można sobie pozwolić. Co nie znaczy,
że zawsze da się potem uniknąć konsekwencji - ale na pewno można liczyć na
zrozumienie. Jeśli nie u samego pokrzywdzonego, to przynajmniej w oczach opinii
publicznej.
B. Baranowski “O hultajach, wiedźmach i wszetecznicach”, Łódź 1988
J. St. Bystroń „Dzieje obyczajów w dawnej Polsce”, PIW 1976
W. Czapliński, J. Długosz “Życie codzienne magnaterii polskiej w XVII w.”,
Warszawa 1982
J. Kitowicz „Opis obyczajów”, Wrocław 1950
Z. Kuchowicz „Obyczaje staropolskie”, Łódź 1975
W. Łoziński “Życie polskie w dawnych wiekach”, Kraków 1978
J. Ch. Pasek “Pamiętniki”, Wrocław 1952
32
O ubiorze szlachcica
albo strój narodowy w
Rzeczypospolitej
Autorstwa Łukasza "Mola" Pleśniarowicza
a! Nie dziwota, że Waćpana stroje nasze polskie fascynują. Przecie tak zacnych
i wygodnych okryć jak u nas nigdzie w świecie nie obaczysz. U was, we
Francyi, to pono się wszyscy w modzie lubują, w perukach, rajtuzach i
pludrach chadzają, ale te zaś miast poczucie wygody dawać, ruchy krępują, a gdy
jeszcze któren z was z rapierem skacze, dalibóg, bardziej do błazna niż szlachcica
podobny!... No, nie obrażaj się Waść. Bo to musisz przecie przyznać, że stokroć jest
ten nasz strój wygodniejszy niźli wasze pludry, czyli też włoskie togi, w których człek
ruchu żadnego swobodnie wykonać nie może, czy na koniu bez skrępowania jechać.
Radzę, byś sobie takowy sprawił, by, do domu wróciwszy, wszystkich zadziwić! Ba!
Co mi tam! Podaruję Waćpanu strój cały, skoroś jest w mym domu gościem! Stać
mnie! Służbie przynieść go każę i wszystko Waćpanu zaraz opiszę...
H
Przyjrzyj się tedy Acan temu okryciu. Zaraz orientalne wzory i krój obaczysz i
powiesz, że jak Turcy czy Persowie chadzamy. A bo to widzisz, ziarnko prawdy w
tym się kryje, bo polski ubiór właśnie wschodnim jest inspirowany i z Turcji przez
Węgry do nas przywędrował. Dla was egzotyka to wielka, ale u nas w
Rzeczypospolitej blisko do pogan mamy. A i klimat tu inny niż na zachodzie, przeto
żupan i kontusz od chłodu niejakiego lepiej nas chroni, niż rajtuzy. Ale od początku
opowiadać winienem. Każdą część stroju opiszę, bo jako widać, kilka ma strój polski
warstw, a ja od spodniej pocznę, która się żupanem zowie.
Żupan
Jak obaczyć możesz, żupan jest to suknia za kolana sięgająca, która się na szereg
małych guzów zapina. Prawa poła na lewą zachodzi, by zapiąć się go dobrze dało.
Też po tym żupan poznasz, że kołnierz ma z tyłu wysoki i postawiony, z przodu zaś
wąską listwę przypominający. Rękawy są wąskie i długie, tak, aby po podciągnięciu
fałdy się na nich tworzyły – ot, jak w mym stroju, obacz Waść sobie. I zwykle
rozcięty jest żupan po bokach tak, by, gdy kto na konia siędzie, ruchów nie krępował.
Może i insze nieco kroje napotkasz, a to z kołnierzem jednakowej wokół całej szyi
wysokości, a to z tyłem dłuższym i fałdowanym, ale rozpoznać już zawsze żupan
będziesz potrafił.
Wspomnieć jeszcze wypada, z jakowych to materiałów żupany się wykrawa. Ten,
jako pewnikiem poznajesz, z atłasów jest szyty. Co? Dziwisz się, że takowy zacny strój
ci oddaję? Ha! Wyborny, co? Wielkiej też są wartości żupany altembasowe czy
adamaszkowe, a jak kto mniej zamożny, to w sukiennym chadza. Zwykle też zdobione
są wszystkie motywami albo to kwiatowymi, albo geometrycznymi.
33
Pamiętać też trzeba, że nie tylko szlachta żupany nosi. W tkanych z włókien
konopnych żupanach łyczkowie chadzają. Jak kogo w czarnym obaczysz, to Żyd być
musi. A czasem i chłopa w szarym żupanie, płóciennym lub z wełny napotkać
możesz. Takie też często płócienne żupany najbiedniejsza hołota szlachecka nosi,
zwana od tego szaraczkami. Karmazynami zaś najbogatszą szlachtę zwiemy, bo ona
najczęściej w czerwonych strojach zwykła chadzać.
Kontusz
Długa, prawie do ziemi sięgająca, na żupan ubierana część stroju, kontuszem się
zowie. Taki to ubiór jeno u szlachty obaczysz, nikt inny kontuszy nie nosi. Wcięcie
ma on wyraźne, które dostojeństwo wrodzone u szlachcica podkreśla. Kołnierza
kontusza nie zapina się, a jego wyłogi wywija. Wyloty zaś, to jest rękawy, rozcięte są
i każdy, kto kontusz nosi, na plecy je sobie zarzucić może lub za pas zatknąć.
Zwykle śmielsze i żywsze barwy strój wierzchni przybiera, niźli spodni. Najczęściej
jest z sukna wykonany, a w zależności o tego, czy kto bogaty czy biedny, droższe jest
ono lub tańsze. Być to może na ten przykład falandysz, który z Anglii, Holandii lub
Czech jest sprowadzany. Sławne są sukna ćwikawskie z Zwickau czy meszyńskie z
Miśni, a i sukno z Francji czy z Włoch sprowadzane się na kontusz wybornie nadaje.
Wełnianych tkanin także użyć można, pośród których są karazje i czemlety. Podbija
się zaś stroje takie atłasem, kitajką, turecką bagazją lub też innymi suknami tańszymi,
czy też futrem.
Pas
Każdy, kto kontusz nosi, pewnikiem pas też nosił będzie. Oto wykonywane są one z
jedwabiu, a zawsze, jako ten przed Waszmością leżący, pięknie zdobione. Kto
zamożny, z litego jedwabiu ciężki pas nosi, który do czterech metrów długości mieć
może. Są jednakowoż i lżejsze pasy jedwabne, a i siatczane, które takoż z nitki
jedwabnej specjalną techniką się wykonuje. Kto jednak biedniejszy, wełnianym pasem
się zadowoli.
Widzę, że dziwi Waćpana pas, który ja noszę, a który nie z tkaniny, a z metalu jest
wykonany. I takie napotkać możesz, które tłoczone są dla ozdoby. Ten od wieków w
mej rodzinie i po ojcu go dziedziczę. Zwróć też Waść uwagę, że szablę na
rzemiennym pasie się u nas nosi, który prócz pasa kontuszowego osobno się
wdziewa.
I pamiętaj, kto żupan bez kontusza wkłada ten pas także do niego ubiera.
Delia
Miast kontusza szlachcic polski delię zarzucić na się może, a jest to wierzchni strój,
jak kontusz długi, który u góry do ciała przylega, niżej zaś jest szeroki. Delie rozcina
się po obu stronach z przodu dla wygody, żeby ręce wystawić i szabli łatwiej
dobywać. Jeśli delia rękawy posiada, to jeno dla dekoracji, a wydłużone są one i od
ramion zwisają. Ale co najważniejsze, kołnierz wielki ma każda delia, a im większy,
tym lepiej o właściciela majątku świadczy. Dla przykładu spojrzyj na tę oto delię,
którą mam na sobie. Z adamaszku ją wykonano, a lisim futrem jest podbijana. Do
polowań najczęściej mi służy. Widzę, że Waść stroju tego pięknością oczarowany
jesteś. Wielcem z tego kontent, nie przeczę.
34
Pośród delii krótsze też spotkać możesz, które długością żupanowi podobniejsze. Te
kołnierza nie mają, a rękawy ich do łokcia jeno sięgają.
Delię na wierzch żupana się nosi, albo to luźno na ramiona zarzucając, pod szyją
spinając, albo tylko prawy rękaw wkładając, zarzucając zaś lewą połę na lewe ramię.
Kiedy co wkładać? Jaka już Waćpana wola – niektórzy kontusz nosić wolą, inni zaś
delię chętniej wdziewają.
Czapka
Szlachta w Rzeczypospolitej nie kapelusze, jak to u was w zwyczaju, a czapki,
kołpakami zwane, na głowie nosi. Pytasz, jak kołpak wygląda? Ano z dwóch części on
się składa, to jest z główki, która jest na wierzchu, i z futrzanego otoka. Główka różną
mieć długość może, a jak kto pragnie, to ją na podobieństwo żupana swojego szyć
każe z tkanin tych samych. By czapkę ozdobić, szlachcic winien do niej pióro
przypiąć, które być może czaple, żurawie czy strusie. A żołnierz chętnie też szkofią
kołpak swój zdobi, która jest metalową ozdobą orle skrzydło przypominającą. Na
modę węgierską, od króla naszego Stefana Batorego, który nastał po uciekinierze,
Waszmości rodaku Walezym, tak czynią. Ale też i inne kroje czapek i najróżniejsze
jeszcze ozdoby obaczyć możesz, przeto się im Acan nie dziw.
Buty
Na koniec jeszcze o obuwiu szlachcica opowiem. Kto czasy Batorego, o którym już
wspominałem, pamięta, ten być może w półbutkach safianowych z lubością chadza,
bo takowa była wtedy moda. Po boku od wewnętrznej strony się je sznurowało, a do
kostek sięgały. Ale pewnikiem częściej ujrzysz Waść z cholewą wyższą a miękką buty
również z safianu wykonane, w którą to cholewę spodnie się wpuszcza. A kolor jest
tu wielce ważny, bo kto może i kogo stać, ten żółte bądź czerwone buty nosi.
Skórzane buty, czasem i nawet czarne, na co dzień niektórzy noszą, albo też do jazdy
konnej, by zacniejszych nie zniszczyć, ale jak kto się chce pokazać, nie insze jak żółte
bądź karmazynowe safianowe buty wdziewa.
Ot, wszystko jużem Waćpanu opisał, co tu widzisz przed sobą. Jakoweś inne ubiory
przez szlachtę noszone obaczyć można, bo i tacy są w Rzeczpospolitej, którzy
zachodniej modzie hołdują. Ale uwierz Waćpan! Jak wdziejesz strój nasz narodowy,
zaraz pludry i rajtuzy w kąt rzucisz, nie może inaczej być!
35
Kalendarz świąteczny
Autorstwa Michała Mochockiego
olęda. “W okresie między Bożym Narodzeniem a wielkim postem plebani i ich
zastępcy odwiedzali w asyście organisty lub innych sług kościelnych
domostwa wiernych, wstępując zarówno do dworów jak i do chat
najbiedniejszych kmieci. Duchowni wygłaszali wszędzie krótkie kazania, dawali
błogosławieństwo i otrzymywali w zamian tzw. kolędę – chłopi dawali słoninę, ser,
suszone grzyby, jaja, orzechy oraz drobne sumy pieniężne, po miastach wręczano im
wyłącznie pieniądze. Szlachta ofiarowywała datki i w naturze, i w pieniądzach,
ponadto urządzała wystawne przyjęcia. [...] Prócz księży po kolędzie chadzali wiejscy
parobcy, żacy, czeladź miejska. Niektórzy z nich przebierali się za dzikie zwierzęta,
np. wilki, niedźwiedzie, a najczęściej za tury, tak zwane “turonie”. Kiedy kolędnicy
przybywali do chaty, zaczynało się wesołe przedstawienie. Turoń lub wilk gonił
dziewki, kłapał drewnianą szczęką, wyczyniał wesołe skoki. Występy te zachwycały
dorosłych, ale przerażały małe dzieci. [...] nie omijali dworów, śpiewali tam specjalnie
przystosowane do okoliczności wierszowane życzenia noworoczne, życząc w nich
zdrowia, szczęścia, najbogatszych plonów. Zarówno w chałupach, jak i dworach
kolędnicy dopraszali się sutych datków.” (Kuchowicz 514-515).
K
1. I Nowy Rok
“W dzień Nowego Roku składano życzenia ‘Do Siego Roku’, urządzano proszone
obiady oraz inne przyjęcia.” (Kuchowicz 514)
6. I Trzech Króli
“...obchodzili chłopcy poszczególne domy z gwiazdą z papieru wyklejoną, we wnętrzu
której umieszczano światło, niby gwiazdę, która trzech króli wiodła do betlejemskiej
stajenki; śpiewano przy tym kolędy i składano życzenia, za co gospodarze częstowali
śpiewaków.” (45-46)
2. II Oczyszczenie NMPanny (Matki Boskiej Gromnicznej)
“...święcono powszechnie w kościołach świece, które następnie przez cały rok
starannie przechowywano, wieszając zazwyczaj na ścianie. Świece te dawano do rąk
konającym, poza tym zapalano je w czasie burzy i gromów, aby niebezpieczeństwo od
domu oddalić, skąd też świece te gromnicami zwano [...]” (49)
3. II Św. Błażeja
“W dzień [...] patrona od bólu gardła, święcono w kościele jabłka, których używano
następnie jako lekarstwa [...]” (49)
5. II Św. Agaty
“...święcono [...] chleb, sól i wodę; środki te miały być skuteczną ochroną przed
ogniem i w czasie pożaru powszechnie ich używano.” (50)
36
Zapustny wtorek
“Zabawa dochodziła szczytu w zapustny wtorek; o północy cichła muzyka, sprzątano
ze stołu resztki uczty i stawiano śledzie na znak, że zaczął się wielki post. Nie zawsze
oczywiście wiedziano, kiedy jest północ, częściej zaś jeszcze nie chciano o tym
wiedzieć i młodzież tańczyła do świtu, na co sarkali bardziej pobożni starsi.” (51)
Środa Popielcowa - początek 40-dniowego postu
“Zdarzało się, że jeszcze i w dzień popielcowy tu i ówdzie grywała muzyka, a pito też
w ten dzień nie najgorzej, choć już przy śledziu i kapuście. Popielec był przede
wszystkim uroczystością kościelną, do której znaczną przywiązywano wagę; było coś
efektownie teatralnego w tym geście, z którym niewytrzeźwieni jeszcze po nocy
biesiadnicy szli do kościoła, aby głowy posypać popiołem.” (51)
Wielki post
“Wielki post jest okresem ciszy, skupienia, pobożności. Nie słychać muzyki, nie wolno
tańczyć, nie ma gwarnych zebrań towarzyskich, nawet strój jest poważniejszy; śpiewa
się pieśni pobożne. Monotonię tego okresu przerywa z rzadka jakaś nieznaczna
zwyczajowa uroczystość; tak np. obchodzono śródpoście tłuczeniem garnków,
obrzucaniem się popiołem i innymi niewymyślnymi psotami.” (53)
12. III Św. Grzegorza
1. IV Prima Aprilis
Niedziela Kwietnia
“Uroczystości wielkanocne rozpoczynały się w Niedzielę Kwietnią, czyli Palmową. [...]
Połykano więc bazie wierzbowe albo też uderzano się młodymi gałązkami wierzbiny,
niby na pamiątkę palm, którymi witano Chrystusa przy wjeździe do Jerozolimy [...]”
Wielki Tydzień
Miejsca tu chwilowo nie ma - szukajcie w księgach uczonych!
Śmigus Dyngus
“W wielkanocny poniedziałek mężczyźni oblewali wodą kobiety, w dni następne
przywilej ten posiadały niewiasty, które teoretycznie mogły zeń korzystać aż do
Zielonych Świątek. Praktycznie jednak śmigusowa ‘kampania’ trwała tylko dwa, trzy
dni, pełne jednak emocji i niezapomnianych wrażeń.” (Kuchowicz 535)
Zielone Świątki
“...były radosnym świętem rolników i pasterzy. Powszechnie zdobiono zielenią
kościoły, chaty, dwory, zatykano gałęzie za drzwi i obrazy, wysypywano tatarakiem
ścieżki i podłogi. [...] Zdarzało się też we dworach, że Zielone Świątki traktowano jako
zakończenie cyklu wielkanocnego, a więc znów wyprawiano ucztę, jakby drugie
święcone, i dzielono się jajkiem.” (61-62)
Boże Ciało
“Wielkie uroczystości wiązały się z procesją w święto Bożego Ciała; było to wielkie
święto, obchodzone zawsze z wystawnością. Na wsiach zdobiono ołtarze zielenią,
którą następnie rozrywano, aby jako uświęconą zachować w chacie przeciwko
nieszczęściu, lub też zakopywano w polach; święcono też [...] wite wianki z dobranych
37
ziół, które potem wieszano nad drzwiami. Gdzieniegdzie ksiądz obchodził
procesjonalnie pola i błogosławił je [...] Sama procesja wyglądała okazale. Brali w niej
udział wszyscy, i to w największej paradzie; gdzie było wojsko, tam i ono
występowało pod bronią. [...] Uświetnieniem uroczystości były salwy [...] jeżeli
żołnierzy nie było, to młodzież improwizowała kanonadę we własnym zarządzie,
strzelając z czegokolwiek, byle głośno było.” (62-64)
23. VI Sobótka (Wilia Św. Jana)
“Mimo, że nominalnie palono ognie ku czci św. Jana, przekonanie, że jest to zwyczaj
pogański, było powszechne. [...] Nie dziw więc, że ludzie bardziej pobożni, zwłaszcza
zaś duchowni, patrzyli z odrazą na ów diabelski zwyczaj i starali się go zwalczać;
księża występowali w kazaniach przeciwko paleniu ogni, czasami też i dziedzic
wydawał odpowiednie zakazy.” (64-65)
Dożynki
“...mamy tu do czynienia z uroczystym, obrzędowym ścięciem ostatnich kłosów i nie
mniej uroczystym przeniesieniem ich wśród śpiewów i muzyki do chaty czy dworu,
gdzie je starannie przechowywano, aby następnie ziarno z nich wysiać w jesieni. [...]
Ostatnie kłosy są niejako symbolem całego plonu, w niektórych okolicach wiązano je
razem, strojono w kwiaty i wstążki, tarzano się koło nich na ziemi lub też wleczono
po ziemi którąś ze żniwiarek. Następnie ‘brodę’ tę czy też ‘przepiórkę’ wykopywano i
niesiono do domu lub też pleciono zeń wianek, który niesiono całą gromadą do
domu; przodownica niosła ów wieniec, a najpoważniejszy żniwiarz oddawał go panu,
wygłaszają odpowiednią przemowę, w której podkreślał znaczenie tego wieńca, który
jako gość przybywa do dworu, aby znów w jesieni wrócić na pole.” (66-67)
10. VIII Św. Wawrzyńca
“...odbywało się święcenie masła, którego następnie używano jako środka leczniczego,
także i dla bydła; święcono też zebrany świeżo miód i wydawano go sąsiadom.” (68)
15. VIII Wniebowzięcie NMP (Matki Boskiej Zielnej)
“...bardzo często dożynki obchodzono właśnie w to święto, i wówczas wianek
dożynkowy niesiono do poświęcenia do kościoła. W dzień ten święci się rozmaite
rośliny: kłosy różnych zbóż, warzywa, owoce, zioła lecznicze, które wszystkie
wiązano razem w wianek lub snopek, ozdabiano kwiatami i niesiono do kościoła.”
(68)
16. VIII Św. Rocha
“W dzień św. Rocha, patrona od wielkiej choroby i zarazy, rozniecano nowy ogień, i
to starymi sposobami, przez tarcie dwóch kawałków drzewa, zapalano wielkie
ognisko i przepędzano przez nie bydło, aby je uchronić od zarazy.” (68)
8. IX Matki Boskiej Siewnej
“...zaczynano najczęściej siew jesienny [...]” (68)
11. XI Św. Marcina - początek adwentu
“Ważny to był dzień, zamykający okres jesiennych prac w polu, poza tym termin
składania danin dworskich itd. [...] Sam dzień św. Marcina wolny był od zajęć
gospodarskich; zwracano specjalnie uwagę, by zatrzymała się na ten dzień praca w
38
młynach. [...] Dzień ten istotnie uchodził za początek zimy, a więc i wróżb na temat
pogody zimowej było pełno. [...]” (69)
Adwent
“Po ukończeniu robót jesiennych następował czas spokoju, ciszy, postów i
nabożeństw: adwent. Gwarne zazwyczaj życie domowe i sąsiedzkie stawało się na
przeciąg kilku tygodni przyciszone, poważne, bardziej niż zazwyczaj pobożne. [...]
Zresztą sama przyroda zdawała się narzucać ów okres spokoju i oczekiwania; szaruga
jesienna uniemożliwiała pracę w polu, a roztopy utrudniały sąsiedzkie wizyty. [...]
zaczynały się codzienne nabożeństwa, tzw. roraty. Nabożeństwa te odprawiano przed
wschodem słońca, przy czym na ołtarzu zapalano siedmioramienny świecznik.” (39)
2. XI Zaduszki
“...obchodzono groby, składano daniny proboszczowi, obdarzano suto dziadów
wędrownych. Pierwotnie zastawiano w dni te czy to na cmentarzu, czy w domach
jadło dla dusz zmarłych; wierzono, że w czasie tym dusze mogą wracać na świat, aby
się ogrzać i pożywić [...] ostatecznie zaczęto potrawy te, zrazu dla duchów
przeznaczone, ofiarowywać ubogim jako jałmużnę, choć dawne praktyki jeszcze tu i
ówdzie pozostały.” (69-70)
6. XII Św. Mikołaja
“...był przede wszystkim świętem pasterskim albo też świętem obrony przed dzikimi
zwierzętami, zwłaszcza zaś wilkami. W wigilię dnia tego pościli powszechnie
pasterze, wierząc, że w ten sposób chronią swój dobytek od szkody; panowało
przekonanie, że w ten dzień gromadzą się wszystkie wilki w jedno miejsce i dzielą
między siebie przyszłą zdobycz. Dzień ten był dniem ofiar kościelnych; kto zaniósł na
plebanię barana czy kurę, zapewniał sobie tym samym ochronę przed wilkiem.” (70)
24. XII Wigilia
“Okres skupienia i ciszy kończył się z nadejściem świąt Bożego Narodzenia; zmieniał
się nastrój, dom zamknięty i spokojny otwierał się nagle, jaśniał świąteczną radością,
przyjmował gości, rozbrzmiewał wesołą kolędą; na miejsce postnych potraw stawiano
obfite i smakowite [...] zaczynał się długotrwały okres zabaw, przedstawień, tańców,
przedłużający się następnie w mięsopusty.” (40)
25. XII Boże Narodzenie
“Same dni świąteczne przeznaczone były na towarzyskie zabawy; święcono je
hucznie, żarłocznie i głośno. [...] Rozsyłano też w ten dzień dary, co potem na Wilię
lub też na Nowy Rok przeszło; nazywało się to kolędą. Jedni dary rozsyłali, inni
znów przymawiali się o nie; weszło w zwyczaj, że parobcy wiejscy, organiści,
bakałarze, bardzo powszechnie także i księża chodzili od chaty, poczynając, rzecz
prosta, od dworu, i zbierali kolędę. [...] Obdarowywano też służbę.” (42-43)
Miejsca tu chwilowo nie ma - szukajcie w księgach uczonych!
26. XII Św. Szczepana
“W dniu 26 grudnia [...] zwyczajowo godzono do pracy służbę, która czekała na oferty
kwaterując po szynkach i karczmach. Stąd też powstało przysłowie: “Na św. Szczepan
każdy sobie pan”. W dniu tym obsypywano się powszechnie owsem. Według
dawnych wierzeń miało to sprowadzić pomyślność i zapewnić dobre urodzaje,
39
kościół zwyczaj ten interpretował zaś jako pamiątkę męczeństwa św. Szczepana.”
(Kuchowicz 514)
27. XII Św. Jana Ewangelisty
“...święcił ksiądz wino, które z dworu przysyłano; wino to miało być lekarstwem na
ból gardła i zębów.” (45)
28. XII Św. Młodzianków
“...był radosny dla dzieci, które otrzymywały podarki.” (45)
31. XII Św. Sylwestra
“...w owych czasach nie obchodzono hucznie tak tradycyjnego dziś “Sylwestra”. W
dniu tym wróżono jednak, jaka przyszłość czeka w nadchodzącym roku. Panowało
np. mniemanie, że jeśli komuś powiedzie się żartem okraść inną osobę, cały
nadchodzący rok będzie dlań szczęśliwy. Popełniano więc wiele drobnych,
symbolicznych kradzieży; zwyczaj ten istniał u wszystkich grup społecznych.”
(Kuchowicz 514)
Cytaty z:
Jan Stanisław Bystroń “Dzieje obyczajów w dawnej Polsce”, PIW 1976 (s. 39-70)
Zbigniew Kuchowicz “Obyczaje staropolskie”, Łódź 1975 (s. 514-535)
40
O młodzieży chowaniu
Autorstwa Michała Mochockiego
rzyszło mi do łba ostatnio, że w tych naszych Dzikich Polach nader rzadko
pojawiają się dzieciaki. O wychowaniu potomstwa mamy ledwie parę słów w
podstawce, zaś postaci dziecięcych w dodatkach i dyariuszach szukać by ze
świecą. A przecież to nieodzowny element każdego świata, w kulturze szlacheckiej
nawet podwójnie istotny, szlachta bowiem przywiązuje przecież wielką wagę do
pokrewieństwa, do ciągłości rodu, do dziedziczenia nazwiska i herbu. Czym więc
tłumaczyć nieobecność dzieci w Dzikich Polach? Niech zgadnę: brakiem informacji,
zapewne. Nie bardzo wiadomo, jak te dzieciaki powinny się zachowywać, jak ubierać,
w co się bawić, czego uczyć, wreszcie jak mają wyglądać ich relacje z dorosłymi. A
więc dzisiejszą gawędę poświęcam tej właśnie materii.
P
Pamiętać trzeba, iż śmiertelność niemowląt była dużo większa aniżeli dzisiaj. Często
zdarzały się poronienia, wiele dzieci umierało przy porodzie i w pierwszych dniach
życia, a to za sprawą niskiego poziomu medycyny, akuszerstwa i higieny. (Na
przykład, wierzono iż szczęśliwy poród zapewnia rodzenie na skórze z niedźwiedzia
lub tura - a że skóry takie nie trafiały się często, jeden egzemplarz krążył latami po
powiecie, służąc dziesiątkom niewiast i miliardom zarazków.) Stąd też, jakkolwiek
zamężna kobieta zazwyczaj zachodziła w ciążę co roku, żywe urodzenia przypadały
średnio co dwa, trzy lata.
A więc narodziny żywego potomka były wielką radością dla szlachcica, zwłaszcza
jeśli był to syn. Wyprawiano kosztowne, huczne chrzciny, na które spraszano tłumy
krewnych i przyjaciół. Niemowlętami opiekowano się bardzo troskliwie, dbając o
dobre samopoczucie i chroniąc je od chłodu, chorób i wypadków. Niemowlęta z
początku kąpano dwa razy dziennie, przez pierwsze dni w ciepłej, potem już w zimnej
wodzie. Do snu układano je w kołyskach, przy czym na ziemiach polskich używano
drewnianych kolebek na biegunach, na Litwie zaś typowe były koszyczki-huśtawki
wiszące na sznurach umocowanych do sufitu. Zawijano, oczywiście, niemowlęta w
pieluszki, ale - inaczej niż w krajach Europy Zachodniej - nie w sztywne powijaki,
doceniano bowiem potrzebę swobody ruchów7. Do nauki chodzenia zakładano
dzieciom specjalną uprząż z dwoma paskami, na których piastunka utrzymywała
niemowlę w pozycji pionowej. Dopóki dziecko nie nauczyło się dobrze chodzić, nosiło
grubą, miękko wypchaną czapkę, chroniącą głowę przed urazami. Mniej więcej do
drugiego roku życia karmiono piersią, lecz w bogatych i średniozamożnych domach
zazwyczaj najmowano do tego chłopskie mamki. One też najczęściej bywały
piastunkami, wyręczającymi matkę w większości obowiązków związanych z opieką i
pielęgnacją niemowląt. Jedynie w ubogich dworkach pani domu „oporządzała”
potomstwo własnoręcznie. Tym niemniej, ogólny nadzór nad wychowaniem
potomstwa sprawowała zawsze matka.
Nie było, niestety, specjalnych ubranek dla dzieci. Gdy wyrastały z pieluch i
niemowlęcych sukienek, szyto już dla chłopców żupaniki (albo kaftany i pludry), a dla
7
Na Zachodzie owijano dzieci pasami płótna w sztywne kokony, krępując wszelkie ruchy i
niejednokrotnie powodując odkształcenia stawów biodrowych, nie wspominając już o pospolitej
niewygodzie.
41
dziewcząt niewygodne, ciężkie suknie. Tym niemniej, dawano dzieciom dużą
swobodę zabawy na świeżym powietrzu, pozwalano się wybiegać i wyszaleć.
Dostrzegano korzystny wpływ ćwiczeń fizycznych na zdrowie, kondycję i
samopoczucie, a więc szlachta bardzo dbała o zapewnienie dzieciom jak największej
ilości zabaw ruchowych. Przez pierwsze lata życia nie czyniono rozróżnień między
chłopcami a dziewczynkami. Dzieci obojga płci zamieszkiwały w „niewieściej” części
domu, a małe dziewczynki bawiły się na podwórku pospołu z chłopcami, nabywając
tężyzny fizycznej, co korzystnie odróżniało proste szlachcianki od wypieszczonych
arystokratek z magnackich pałaców8. Pierwsze, podstawowe umiejętności dzieci
nabywały wspólnie. Często jeszcze w kołysce uczono niemowlęta kreślić znak krzyża,
a pierwszą wpajaną nauką była nauka pacierza. Razem z pobożnością uczono też
szacunku wobec starszych, albowiem mimo wspomnianej swobody ruchów i zabawy,
wychowanie było bardzo surowe, jeśli chodzi o obyczajność, posłuszeństwo i
odnoszenie się do starszych (o czym więcej za chwilę).
Dopiero gdy dzieci podrosły, „dla przyzwoitości” rozdzielano obie płcie i odtąd
wychowanie braci i sióstr przebiegało odmiennie. Chłopiec przechodził spod
troskliwej opieki matki pod ciężką ojcowską rękę, przenosząc się z pokojów
niewieścich do „męskiej” części domu. Jeśli we dworze było dość miejsca,
młodzieniec cieszył się własną komnatą, często jednak dzielił izbę z drugim bratem
(to samo dotyczyło dorastających panien). Oczywiście każdy miał własne łóżko
(inaczej niż u plebejów, którzy kazali kilkorgu dzieciom gnieździć się na jednym
posłaniu). Młodzież męska sypiała na tzw. „tapczanach”, tj. szerokich drewnianych
ławach, nakrytych prostymi siennikami lub materacami oraz prześcieradłami.
Okrywano się kołdrami, futrami, derkami, co kto miał. Bez specjalnych wygód, nieraz
i bez poduszki, za to zdrowo i po męsku. Delikatnych paniczyków i cudzoziemców,
nawykłych do puchowej pościeli, uznawano powszechnie za zniewieściałych. W
sypialniach dziewczęcych natomiast stawiano prawdziwe łóżka, na sienniki kładziono
wypchane pierzem materace (tzw. piernaty albo pierzyny spodnie), prześcieradła,
puchowe poduchy, grube pierzyny, lżejsze od pierzyn kołdry, nierzadko z
kosztownych, delikatnych materiałów (np. jedwabiu) zamiast zwykłego płótna, zdobne
falbankami, wyszywane i haftowane. A jeśli już jesteśmy przy pościeli, warto
przypomnieć, że ze względu na przyzwoitość sypiano zawsze w koszulach, nigdy zaś
nago9.
Wyżywienie dzieci i młodzieży szlacheckiej było najzdrowsze spośród wszystkich
grup społecznych. Biedacy chorowali z niedożywienia, bogacze z przejedzenia i
niezdrowej diety, natomiast dzieci szlacheckie jadały skromnie. Nie dawano dzieciom,
jak to się czyni dzisiaj, najsmaczniejszych kąsków, nie pozwalano się objadać. Tłusto i
obficie żarli pan i pani domu, młodzież otrzymywała potrawy proste i pożywne, lecz
w niedużych ilościach, nieraz kładąc się po wieczerzy do łóżka z uczuciem niedosytu.
Tak więc zakaz pijaństwa i obżarstwa w połączeniu z dużą dawką ćwiczeń fizycznych
pozwalał na rozwinięcie doskonałej kondycji i mocarnej postury, czym Polacy
szczycili się pośród innych narodów. Na co dzień synowie i córki zasiadali do stołu
8
Na dworach magnackich nadmiernie rozpieszczano i chłopców, na co szlachta patrzyła z
wyraźną niechęcią, słusznie uważając, że „niewieście” wychowanie chłopców skutkuje później
słabym zdrowiem, mizerną kondycją, gnuśnością i tchórzliwością, hańbiąc człeka rycerskiego.
Szlachta żywo interesowała się też wychowaniem królewiczów, niejednokrotnie domagając się
dla nich więcej ćwiczeń rycerskich, mniej zaś wygód i zabaw z siostrami.
9
Jeśli zdarzy się kiedyś Panu Bratu odwiedzić sypialnię panieńską, niechaj wie, czego może się
spodziewać.
42
wspólnie z rodzicami, ale na większych biesiadach, gdy do dworu zjeżdżali dostojni
goście, dzieci jadały osobno; primo, by nie przeszkadzały biesiadującym, secundo, by
nie gorszyły się widokiem pijaństwa, grubiaństwa i rozpusty. Młodzież brała udział w
ucztach dopiero w wieku lat kilkunastu, kiedy dziewczęta stawały się pannami „na
wydaniu”, chłopcy zaś pomału wchodzili w wiek męski. Młodzieńcy zasiadali
wówczas na najniższych, najmniej honorowych miejscach, a panny zazwyczaj w
pobliżu matki lub ochmistrzyni, które dawały pilne baczenie na ich zachowanie. Nie
wolno było młodzieży zabierać głosu w rozmowach (chyba że ktoś ze starszych
pierwszy się do nich zwrócił), zatem skupieni przy końcu stołu chłopcy rozprawiali
zwykle we własnym gronie (uciszani w razie potrzeby). Dziewczęta raczej milczały,
skubiąc potrawy drobnymi kąskami, ponieważ gadanie, rozglądanie się i objadanie
było przejawem złego wychowania.
Młodzieniec
Nauka była dla kilkuletnich chłopców fascynującą zabawą. Uczył ich bowiem pan
ojciec, wuj albo piastun konia i szabli, uczył strzelania z łuku i myślistwa, zabierał ze
sobą na łowy i do miasteczka. Dziesięcio, dwunastolatek posługiwał się już pistoletem
i rusznicą, a jeśli szkatuła ojcowska na to pozwalała, miał własnego wierzchowca,
szabelkę, a także lekką strzelbę na ptactwo, tzw. ptaszniczkę – więc gdzie chowało się
kilku dorastających chłopców, tam nie ujrzałeś w okolicy ani jednego wróbla, ani
jednej wiewiórki. Uczono także posługiwać się z siodła włócznią i kopią, nacierając
na drewniane lub wypchane manekiny, a popularną zabawą była „gonitwa do
pierścienia” – pędzący jeździec zbierał grotem kopii leżące na ziemi obręcze. Było to
zarówno ćwiczenie w rzemiośle rycerskim, jak i pokaz zręczności i kunsztu
jeździeckiego, którymi młodzieńcy popisywali się później podczas turniejów, gdzie
goniono do pierścienia na oczach senatorów i co przedniejszej szlachty. Nad
chłopcami podczas zabawy i nauki czuwać powinien opiekun (najczęściej zaufany,
stary sługa rękodajny), ale jeśli oddano urwisów pieczy starszego o kilka zim brata, to
tak jakby samopas hultajów wypuścić: psoty, figle, szaleństwa niepohamowane, nawet
jeśli w perspektywie była sroga chłosta. Generalnie opieka ojcowska pozostawiała
wiele do życzenia, bowiem nastoletnich chłopaków właściwie nikt już nie pilnował.
Gonili konno i zbrojno po okolicy, strzelali do ptaków, płatali figle sąsiadom i
włościanom, napastowali chłopki, polowali w cudzych lasach, nierzadko pobili kogoś
albo nastraszyli, a pan ojciec radował się jeszcze, że synowie rosną dzielni, butni,
niepokorni, jak na gorącą krew szlachecką przystało. Jeśli co większego zbroili, łoił
im szczodrze skórę batogiem, zakazywał na czas jakiś konnych wypraw, po czym
pozwalał broić po staremu. Zawsze jednak ojciec – pan domu był najwyższym
autorytetem, któremu wszyscy domownicy okazywali szacunek i posłuszeństwo10. I
chociaż patrzył zwykle przez palce na chłopięce wybryki we wsi i w okolicy, karał
surowo i bezwzględnie wszelką krnąbrność i brak poszanowania dla swej władzy.
Dziecko całowało ojca po rękach, ujmowało pod kolana, a nierzadko klękało przed
nim jak przed księdzem. W obecności ojca nie ośmielano się usiąść bez pozwolenia,
nie wypowiadano słowa sprzeciwu, a pyskowanie było rzeczą nie do pomyślenia.
Autokratyczna władza ojcowska nie malała ani trochę nawet w miarę upływu czasu.
Dopóki syn mieszkał pod ojcowskim dachem, w pełni podlegał ojcowskiej woli.
10
Zawsze, o ile mamy do czynienia z typowym, najbardziej powszechnym modelem rodziny. Ale
można było spotkać i takiego „pana domu”, który zawsze i we wszystkim słuchał żony, a gdy się
sprzeciwiał, bierał od niej po pysku. Albo uczonego, słabowitego, spędzającego pół życia w
bibliotece. Albo skrajnego dewota, nie dbającego w najmniejszym stopniu o sprawy doczesne.
43
Nawet i 30-letni mężczyzna, jeśli był od ojca zależny materialnie, mógł być zmuszony,
na ten przykład, do ożenku ze starą, lubieżną wdową (autentyczne). Kary cielesne
stosowano często i chętnie, tym bardziej, że powszechnie wierzono, że inaczej dziecko
zejdzie na złą drogę, zgodnie z przysłowiem: „Kogo rodzice rózgą nie karzą, tego kat
mieczem karze”. Stąd prosty wniosek, że im więcej bije się dzieci, tym lepiej. Tak
więc ojciec – Sarmata był to człek srogi, gruboskórny, niezbyt troskliwy, wzbudzający
raczej pełen bojaźni szacunek, aniżeli jakieś ciepłe uczucia. Srogość ojcowską zwykle
łagodziła matka, do której nieraz udawano się po pociechę i pomoc w przebłaganiu
zagniewanego rodzica11.
Podstawowe wykształcenie chłopiec mógł zdobyć na dwa sposoby: w domu
rodzinnym albo też w szkółce parafialnej. Do szkoły posyłała dzieci w zasadzie tylko
szlachta drobna i średnia, bogacze woleli sprowadzić do domu wykwalifikowanego
nauczyciela. Jeśli jednak szkoły w pobliżu nie było, również i ubogi szlachcic uczył
synów w domu, na własną rękę, ale często sam bardzo niewiele umiał. Naukę
czytania i pisania rozpoczynano po piątym roku życia (czasami dużo później), kazano
też wkuwać na pamięć nazwiska, herby i genealogie okolicznej szlachty - w
pierwszym rzędzie sąsiadów i najdostojniejszych panów powiatu. Przede wszystkim
zaś uczono orientować się w powadze poszczególnych rodów i dostojników i
zachowywać odpowiednie formy towarzyskie wobec równych, niższych i wyższych
od siebie. Ciemny szlachcic ruski mógł nie umieć się podpisać, ale musiał wiedzieć,
jak należy odnosić się do sąsiada, księdza, i urzędnika ziemskiego; komu podaje się
rękę, kogo w rękę całuje, a przed kim pada na kolana; z kim należy trzymać, a z kim
się nie spoufalać. W nieco starszym wieku dochodziła jeszcze praktyczna nauka
gospodarowania majątkiem, częściowo już zresztą nabyta z obserwacji. Tak więc
niezbędnych, podstawowych biegłości uczył się szlachcic w domu, od swoich
bliskich, a miały one przede wszystkim znaczenie praktyczne. Od 7-10 roku życia
zaczynano naukę łaciny, w szkole lub pod kierunkiem guwernera12 Domowi
nauczyciele uczyli zamożnych paniczów nie tylko łaciny, ale i języków europejskich.
W epoce renesansu najpopularniejszym był włoski, potem zaś niemiecki, a nierzadko
uczono jeszcze starożytnej greki. W czasach baroku obniża się poziom wykształcenia
i zainteresowanie kulturą humanistyczną, wpływy włoskie słabną, przybierają zaś na
sile francuskie (zwł. od drugiej połowy XVII w.), o grece nie ma już raczej mowy.
Jednak wielka część szlachty zaczynała edukację nie pod okiem domowego pedagoga,
lecz w najbliższej szkółce parafialnej.
Szkółka elementarna
W Wielkiej i Małej Polsce oraz na Pomorzu sieć parafialna była bardzo gęsta, a
szkółka do połowy XVII w. znajdowała się w niemal każdej (90%) parafii, w
większych miastach zaś działało ich po kilka (w Krakowie kilkanaście). Do tego
dochodziły placówki protestanckie, powstające przy zborach, a także – uwaga! –
świeckie szkółki utrzymywane na wzorowym poziomie przez magistraty miast
pruskich i wielkopolskich. Na Litwie szkółki katolickie występowały w mniejszej
liczbie, im dalej na wschód, tym rzadziej. Na całej Litwie w XVI-XVII wieku było ich
około 100, wliczając te zakładane przy zborach różnowierczych (głównie
11
Co nie znaczy, że nie zdarzali się troskliwi, kochający, łagodni ojcowie, stosujący perswazję w
miejsce kija – a z drugiej strony surowe, oschłe i wyniosłe panie matki...
12
O ile było to możliwe. Jeżeli szlachcica nie było stać na guwernera, a do bezpłatnej szkółki
miał za daleko, nauczyć mógł synów tylu słówek i cytatów, ile sam pamiętał, i na tym był
koniec z łaciną.
44
kalwińskich). Istniały także na Litwie i Rusi nieliczne szkółki prawosławne przy
cerkwiach, o tragicznym wręcz poziomie nauczania (bo też poziom samego
duchowieństwa prawosławnego nie był lepszy). Nieco ożywienia wprowadziła tu unia
brzeska (1596), bowiem dzięki walce unitów z dyzunitami powstała pewna liczba
szkółek parafialnych po jednej i drugiej stronie. A więc sieć szkolna na terenach
etnicznie polskich była rozwinięta doskonale, gorzej na ziemiach wschodnich. W
drugiej połowie XVII w. liczba szkółek elementarnych spadła drastycznie, w
niektórych województwach nawet o ponad trzy czwarte. Po części był to skutek
zniszczeń wojennych, po części efekt zubożenia Kościoła i szlachty (czytaj: fundatorów
i dobroczyńców).
W szkółkach parafialnych synowie szlacheccy uczyli się wespół z chłopskimi,
zaczynając naukę w wieku 7-8 lat, choć trafiali się wśród nich i „chłopcy”
dwudziestoletni. Nauczycielem wiejskim, tzw. klechą (clecha), był zwykle człowiek
miernego wykształcenia, często wyrzucony z akademii żak lub były mnich, a czasem
i w ogóle nieuczony, w pełni zależny od proboszcza-chlebodawcy. Nieraz pełnił
jednocześnie obowiązki kościelnego. Klecha z dyplomem bakałarza lub magistra
zdarzał się rzadko, i to tylko w miastach. Nauka według zaleceń Kościoła trwać
winna 4 godziny przed i 4 godziny po południu, ale w praktyce było to zapewne ok. 4
godzin dziennie. Do tego szkoły wiejskie przerywały naukę w czasie
intensywniejszych prac polowych, a przypuszcza się, że niektóre działały tylko przez
okres zimowy. Program obejmował katechizm (najważniejsze!), czytanie i pisanie (po
polsku lub rusku) i podstawy rachowania, a ponadto ministranturę (służenie do
mszy). W każdej szkole była tablica, dzieci powinny mieć własne zeszyty i pióra.
Budynki szkolne bywały rozmaite, gdzie znalazł się hojny fundator (proboszcz), tam
stawiano murowane domki, ale nieraz były to drewniane przybudówki albo wręcz
sala wydzielona na plebanii lub w mieszkaniu klechy. W praktyce szkółki nie służyły
edukacji, tylko zaspokojeniu zapotrzebowania parafii na ministrantów, stąd w
niektórych szkołach uczono ledwie dwóch lub trzech chłopców, i to tylko katechizmu
i ministrantury, a klecha zamiast nauczać często zmuszał dzieci do pracy w swoim
ogrodzie (zazwyczaj dostawał kawałek ziemi w ramach uposażenia). W innych
placówkach, zwłaszcza miejskich, poziom był wyższy, a program obejmował także
elementy łaciny oraz śpiew. Najlepsze szkółki nauczały podstaw gramatyki łacińskiej,
retoryki i logiki (dialektyki), czyli właściwie było to pełne trivium, tj. pierwsza część
siedmiu sztuk wyzwolonych.
Gdy chłopiec umiał pisać i czytać, a także liznął nieco łaciny, posyłano go do szkół w
mieście. Ambitni i zdolni, jeśli nie stać ich było na studia za granicą, trafiali do jednej
z trzech akademii: Krakowskiej, Wileńskiej lub Zamoyskiej. Większość jednak
poprzestawała na kolegium jezuickim albo pijarskim, ewentualnie gimnazjum
protestanckim. Tam, z dala od rodziny, rozpoczynał się nowy epizod w ich życiu:
barwny, wesoły, ale i niełatwy żywot żakowski. Lecz to już temat na inną gawędę.
Panna
Dziewczęta chowano w zaciszu domowym, pod opieką matki lub ochmistrzyni, ucząc
pobożnych pieśni, szycia i haftu, doglądania gospodarstwa i kuchni, czasem jeszcze
tańca, śpiewu i gry na luteńce. Tradycyjnie do niewiast należało uprawianie ogródka
z ziołami i kwiatami (tzw. wirydarza), a więc dziewczynki poznawały tajniki
pielęgnacji roślin, odchwaszczały grządki, siały pod oknami pachnącą maciejkę, a
także rozmaryn i mirtę na panieńskie wianki. W ubogich dworach, gdzie nie
45
dostawało dziewek służebnych, panny zajmowały się również kurnikiem, dojeniem
krów, prowadzeniem kuchni oraz przędziwem (len i konopie), ale córki
zamożniejszych rodziców pędziły beztroski żywot, zajmując się tylko wyszywaniem i
wirydarzykiem. O rozwój intelektualny panien dbano bardzo rzadko. Nie było dla
nich miejsca w szkołach, co najwyżej – a i to rzadko – oddawano panny na „naukę”
do klasztorów żeńskich (czynili tak również dysydenci), skąd wynosiły tak wspaniałe
przymioty umysłu, jak skromność, wstrzemięźliwość, bojaźń Bożą, dobre maniery i
cnoty wszelakie, co dawało doskonałe przygotowanie do przyszłej roli w
społeczeństwie (cnotliwa panna na wydaniu, a potem posłuszna żona) - i właściwie
nic poza tym. Jeśli nauczono czytać, to tylko książkę do nabożeństwa. Pozostawała
więc edukacja domowa, ale powszechnie uważano, że wykształcenie jest kobietom
niepotrzebne. Ponad połowa szlachcianek, w tym panny z najbogatszych domów, nie
umiała pisać ani czytać - a te, które potrafiły, nieczęsto umiały cokolwiek więcej.
Pobieżna choćby znajomość łaciny, powszechna u mężczyzn, wśród białogłów była
niebywałą rzadkością. Największą wagę przywiązywano do tzw. dobrego
wychowania: skromny chód, wejrzenie i postawa, wstrzemięźliwość przy stole, nie
zabieranie głosu w dyskusji itp. Wiedzy i inteligencji od dziewczyny nie wymagano, a
wręcz sobie nie życzono.
Tak się przedstawiało typowe, tradycyjne wychowanie panien13. Nie generalizujmy
jednak. Był znaczny odsetek kobiet dalekich od owego wzorca. Nieliczne jednostki z
zamożnych domów odebrały wysokie wykształcenie klasyczne, poznały kilka języków
(w tym łacinę i grekę), znały dzieła starożytnych mistrzów i potrafiły prowadzić
uczone dysputy – jak pani chorążyna wołyńska (schyłek XVI w.), autorka przekładów
ewangelii i pism apostolskich z języka greckiego. Podziwiano takie kobiety i sławiono
ich intelekt, ale mało który z pochlebców chciał mieć wykształcone córki. Do bardziej
światłych niewiast należały i panny z kręgów dworskich, wykształcone nie w
naukach humanistycznych, lecz poprzez obcowanie z tzw. wielkim światem, z ludźmi
o wysokiej kulturze i ogładzie, z poetami, uczonymi, urzędnikami i żołnierzami,
wreszcie ocierające się o politykę, a nierzadko same próbujące wywierać na nią
wpływ (ach, te intrygantki!). Umieszczenie córki we fraucymerze możnej i dostojnej
pani było szczytem ambicji bogatego szlachcica, we fraucymerze królowej – ambicją
magnata. Lecz myliłby się ten, kto chciałby sądzić, że ambicjom ojca przyświecała
chęć ofiarowania córce lepszego wykształcenia. Po prostu panny respektowe miały
największe szanse doskonale wyjść za mąż.
Ale była jeszcze jedna, dużo większa grupa niewiast wyłamujących się z tradycyjnego
modelu wychowania. Dziewczęta, które urodziły się i wzrastały w dzikich, odludnych,
niebezpiecznych okolicach, np. na pograniczu moskiewskim albo na ziemiach
południowo-wschodnich, nieustannie zagrożonych bandyckim napadem. Tam, gdzie
ojciec i bracia nie rozstawali się z rusznicą, gdzie bramę na noc podpierano kołkami,
a straże nieustannie wypatrywały napastników, nie było dobrego klimatu dla
delikatnych, kruchych, stepowych kwiatuszków w rodzaju Heleny Kurcewiczówny.
13
Dzięki królowym francuskim od połowy XVII wieku (dokładniej: od drugiego ożenku
Władysława IV z 1645 r.) na dworach magnackich upowszechniać się zaczął nowy model
wychowania. Doceniono kobietę w życiu towarzyskim, wymagać od niej poczęto umiejętności
konwersacji, dowcipu, błyskotliwości, wykwintnych manier i pewnego obycia z kulturą
humanistyczną. Panny z dobrych domów zaczęto uczyć pisania, francuskiego i etykiety. Śladem
dworów magnackich poszły wkrótce co ambitniejsze rodziny szlacheckie. Tak więc druga
połowa XVII wieku to zawzięte spory między tradycjonalistami a zwolennikami nowej mody, z
wolna torującej sobie drogę na prowincję.
46
Tam wiele szlachcianek uczyło się jeździć konno niczym Amazonki, strzelać z broni
palnej, a nierzadko nawet robić szablą. Uczyły się wytrzymałości na trudy, odwagi w
obliczu niebezpieczeństwa i zdecydowania w działaniu. Nie żeby owe umiejętności
miały uratować pannie życie, jeśli już przyszło co do czego – bo skoro bracia i
czeladź nie potrafili jej obronić, to sama niewiele już mogła poradzić – ale umiejąc
zadbać o siebie, przynajmniej nie przeszkadzała „swoim” podczas bitwy, nie
wymagała męskiej opieki. A to już mogło przeważyć szalę na jej korzyść. Bo zupełnie
inaczej broni się dworu, w którym trzecia część zbrojnych mężów zamiast walczyć
przy palisadzie musi uspokajać lamentujące niewiasty, niż kiedy owe niewiasty
spokojnie podają strzelcom fachowo naładowane rusznice. Tego rodzaju panny14
stawały się później doskonałymi żonami dla osiadłej na niebezpiecznych ziemiach
szlachty, wymarzonymi towarzyszkami życia dla stepowych żołnierzy, a dzisiaj
stanowią świetny materiał dla Swawolnych Kompanii.
Podsumowując...
Małe dzieci raczej niewiele obchodzić będą Panów Braci, tym bardziej, że rzadko
dopuszcza się je do życia towarzyskiego, a i sami rodzice mało zajmują się nimi
osobiście. Co najwyżej raz i drugi można spostrzec je w ogrodzie, bawiące się pod
czujnym okiem opiekunki. Ale od czasu do czasu i one mogą trafić się w dyariuszach.
W tle – np. w dalekiej podróży z rodziną. W scenariuszu – np. jako kula u nogi
podczas wojennej zawieruchy. Wreszcie w samym centrum dyariusza – np. ciężko
chore dziecko, które trzeba wieźć do sanktuarium, by wybłagać dlań cud
uzdrowienia. Tylko ruszyć głową, a koncept się znajdzie.
Starsze dziewczęta, pilnie strzeżone w pokojach panieńskich, również nieczęsto
wychodzą do gości, a jeśli już, to wobec obcych zachowują skrajną nieśmiałość –
zdybana w korytarzu panienka dygnie i przywita się uprzejmie, z oczętami
spuszczonymi ku ziemi, po czym stanie niczym słup soli, nie odzywając się ani
słowem. Zagadnięta, odpowie krótko i grzecznie, a czmychnie przy pierwszej okazji.
Nie jest jednak aż tak źle w przypadku znajomej panienki, z którą można już pogadać
jak z człowiekiem. Nieraz też pan ojciec pozwoli statecznym młodzieńcom15 zabrać
panienkę na spacer lub konną przejażdżkę – byle nie we dwójkę, tylko w większym
towarzystwie.
Starsi chłopcy natomiast to najwdzięczniejszy element do wykorzystania na sesjach.
Każdy szlachcic chętnie przedstawi gościom swoich synów, chwaląc się ich
dzielnością, krzepą i rycerskim sercem. Gdzie tylko mieszka jaki rozrodzony ród
szlachecki, tam w okolicy grasują wyrostki na małych konikach, hałaśliwe i utrapione
niczym czambuły tatarskie. Wybornie znają teren, rwą się do wielkich czynów,
14
Nie muszą koniecznie być to dziewczyny z pogranicza. Rzadko, bo rzadko, ale panny
wychowane „po męsku” zdarzały się i w spokojnych regionach. Miałem niegdyś w Kompanii
taką dzieweczkę z Mazowsza. Matka umarła wydając ją na świat, a że w domu nie było innej
niewiasty, żadnej ciotki ani babki, a jedynie ojciec i trzech braci, to czegóż mogli ją nauczyć,
jeśli nie siodła i szabli, zwłaszcza że sami nie umieli nic więcej?
15
Młodzieży z zaprzyjaźnionych, okolicznych dworów pozwalano na dosyć bliskie kontakty, na
wspólne wycieczki, a nierzadko panny podejmowały znajomych w swoich pokoikach (przeciw
czemu grzmieli kaznodzieje). Obcych, przyjezdnych gości, takich jak Swawolne Kompanie, z
reguły trzymano na duży dystans, dopuszczano do rozmów z pannami tylko w obecności kogoś z
domowników, ale wszystko zależało od sytuacji. Jeśli wraz z Kompanią przyjeżdża poważny,
stateczny jegomość albo serdeczny przyjaciel rodziny, jego kredyt zaufania przenosi się także na
towarzyszy podróży – niewykluczone, że pozwolą wówczas młodzieży przenieść się do osobnej
izby, zwłaszcza, jeśli starsi mają ważne sprawy do omówienia.
47
popisują zręcznością i odwagą, mogą więc oddać niemałe usługi jako przewodnicy,
wywiadowcy, informatorzy i pomocnicy do wszystkiego. Czy to podpalić stóg dla
odwrócenia czyjejś uwagi, czy wleźć na drzewo i wyglądać przeciwnika, czy pognać
gdzie z wiadomością, nie ma to jak przejęty swoją rolą chłopiec. Ale z drugiej strony,
wyrostki nieraz będą i przeszkadzać, naprzykrzać się, figle płatać, a co gorsza, pilnie
śledzić wszelkie poczynania – zwłaszcza te, przy których lepiej nie mieć świadków.
I to by było na tyle, Mości Panowie i Panie. Po co to wszystko? Raz, aby wypełnić
pewną lukę w świecie; dwa, aby Pan Brat mógł lepiej wyobrazić sobie dom rodzinny
i dzieciństwo; trzy, aby dać okazję pogrania sobie młodzieżą szlachecką, czy to
żakami w mieście, czy też urwisami znanymi w całej okolicy. Co wypisawszy dla
wiadomości Starostów i Graczy, kłaniam się i polecam usługi na przyszłość,
przypominając jeszcze, że w sferze kontaktów międzyludzkich nie ma uniwersalnych
schematów. Zawsze i wszędzie istniały wyjątki, odbiegające od powszechnego modelu
w obie strony, i to nieraz bardzo daleko! W praktyce nie było jednakowych rodzin
ani jednakowych sposobów wychowywania dzieci. Tak więc czytajcie uważnie
przypisy – i bądźcie elastyczni.
Bibliografia
J. St. Bystroń „Dzieje obyczajów w dawnej Polsce”, PIW 1976
J. Kitowicz „Opis obyczajów”, Wrocław 1950
Z. Kuchowicz „Człowiek polskiego baroku”, Łódź 1992
Z. Kuchowicz „Obyczaje staropolskie”, Łódź 1975
J. Ochmański „Historia Litwy”, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk - Łódź 1982
J. Topolski „Polska w czasach nowożytnych. Od środkowoeuropejskiej potęgi do utraty niepodległości
(1501-1795)”, Poznań 1994 (artykuł ukazał się pierwotnie w Portalu #9)
48
O Sapieżyńskiej klątwie
Autorstwa Roberta Nadziemskiego
ok 1630. Wojewoda brzeski książę Mikołaj Sapieha popada w ciężką depresję.
Wszelkie dotychczasowe jego rozrywki i zajęcia, to jest łowy, które kochał
nade wszystko, oraz dyplomacja, przestają dawać mu satysfakcję. Wojewoda
we dworze jeno siedzi i dniami całemi śpi, słowa żywego do żony swej nie mówiąc,
ni wydaniem córek swych się nie martwiąc. Nikt nie wie, jak mu pomóc. Ani żona,
ani córki, ani bracia, ani też przyjaciele. Ród mieszkający w Kodniu traci
poszanowanie i reputację: przywódca rodu tchórzem się stał. Zrozpaczona rodzina,
ufając, że to jakaś tatarska klątwa, usiłowała ją zdjąć. Najlepsi medycy z
Rzeczypospolitej zjeżdżali i nic poradzić nie mogli. Po dramatycznym polowaniu w
roku następnym, na którym wojewoda mało ze strachu nie umarł, udało się
przyjaciołom przekonać Mikołaja do pielgrzymki do Rzymu. Ten nie oponował wiele,
sił ni ochoty nie mając, i w końcu wyruszył. Na pielgrzymkę wyjechało sześć wozów
ze służbą i ochędóstwem, kolasa z wojewodą, mała teleżka z pięknym końskim
rzędem dla wojewodzińskiego konia i bryka bernardyńskiego kanonika
Boćkowskiego. Noclegi i wikt organizował rękodajny Sapiehy, Hornowski. W drodze
wojewoda spotkał biskupa Cesariniego z Rieti, znanego mu wcześniej z poselstwa do
Rzymu. Pogawędził z nim Mikołaj, o swym kłopocie opowiedział i nie pocieszony
przez niego do Stolicy Apostolskiej ruszył. W Stolicy Stolic panowały rozruchy,
których przyczyną były wysokie podatki i nieludzka działalność poborców. Z ich to
przyczyny papież Urban VIII przeniósł się wraz z kardynałami do Zamku Świętego
Anioła.
R
Pierwszego dnia po przybyciu Mikołaj Sapieha spotkał się z kardynałem de
Torresem, protektorem Rzeczypospolitej w Watykanie. Rozmowa ta była bardzo
ważna dla Mikołaja Sapiehy. Uwierzył bowiem w celowość swej pielgrzymki do
Rzymu, gdzie będzie mógł ujrzeć święty obraz Madonny Gregoriańskiej, zwanej też di
Guadelupe, będący wierną kopią figury Matki Bożej, wyrzeźbionej ręką świętego
Łukasza Ewangelisty. Dnia następnego Sapieha obraz ów ujrzał. Cud nastąpił i klątwa
zniknęła! Wojewoda rozpromieniony wielce Matce Najświętszej podziękowania
składał i udał się na rozmowę z kardynałem Francesco Barberinim. Chciał mu
bowiem przekazać prośbę do papieża. A wielka była jego duma, albowiem Sapieha
zażyczył sobie, by Urban VIII święty obraz Madonny Gregoriańskiej przekazał w jego
ręce.
Barberini długo odwodził butnego i dumnego księcia od wyłożenia prośby papieżowi.
Skończywszy rozmowę, wojewoda postanowił wykraść obraz z Watykanu i zawieźć
do swego Kodnia.
Celem realizacji swego dumnego planu rozmówił się z zakrystianem papieskim
Baptystą Corbino, podłym hazardzistą, który w zamian za opiekę polskiego księcia i
300 dukatów zdecydował się wyciąć święty obraz z ram. Sapieha jednak, widząc
podłość zakrystiana, postanowił wyruszyć do Rzeczypospolitej bez niego. Sapieha
wykorzystał czas, w którym papież wybrał się na polowanie, a pierwsza odsłona
obrazu miała mieć miejsce za co najmniej dwa tygodnie. Książę rozgłosił więc, że
49
wybiera się do Castel Gandolfo na polowanie z papieżem. A tak naprawdę ruszył
spokojnie ku granicy.
W Bracciano jednak miało miejsce cudowne wypędzenie diabła z opętanego, które
stało się za przyczyną bliskości świętego obrazu. Mnisi szybko ruszyli do Rzymu,
chcąc podziękować Bogu przed obrazem Madonny Gregoriańskiej. Sapieha,
zorientowawszy się, że jego dumna kradzież zostanie zauważona szybciej niż to
planował, nakazał szybką jazdę ku granicy. Po czterech dniach wyjechał już z
Państwa Kościelnego, a po czterech niedzielach wyjechał z ziem włoskich. Dalsza
podróż przez tureckie terytoria była już prosta. Do Kodnia zajechał jeszcze przed
dniem Matki Boskiej Siewnej.
Obraz zawieszono w Kodniu dnia 15. września 1631 roku, po czym wysłano do
papieża list z przeprosinami. Nuncjusz Diotallo larum na Zygmuntowskim dworze
podniósł. Król jednak nic uczynić nie mógł. Tylko sejm mógł Sapiehę postawić przed
sąd, jako że zbrodnia poza granicami Rzeczypospolitej popełniona została. Siłą obrazu
król odebrać nie mógł, bo innowiercza szlachta, a i nie tylko, larum by podniosła, że
król na szlachtę nastaje i na jej wolności. Patowa iście sytuacja trwała do czasu, gdy
rozwścieczony zuchwałością Sapiehy papież Urban VIII nałożył na wojewodę klątwę
kościelną. W międzyczasie obraz kodeński w Rzeczypospolitej zasłynął z cudów.
Wojewoda poważnie przejął się klątwą papieża i nałożoną ekskomuniką. Cierpiał, bo
nie mógł oglądać świętego obrazu, do którego tak wielką miłością zapałał. Rodzina
tymczasem dyskutowała nad rozwiązaniem problemu. Uradzono nawet, że wyślą do
papieża list z alternatywą: albo Ojciec Święty klątwę zdejmie, albo wszyscy
Sapiehowie wiarę zmienią. Oddanie obrazu nie wchodziło bowiem w rachubę. Gdy i
ten pomysł zarzucono, w tajemnicy postanowiono cichcem wykraść obraz i oddać go
nuncjuszowi, narażając się tym samym na szalony gniew Mikołaja. Ten jednak obraz
z opresji uratował, gdyż przypadkiem znalazł się (potajemnie, ze względu na klątwę)
w kościele, gdy spiskowcy próbowali cichcem wykraść obraz z ołtarza.
Szczęśliwie, jak się później okazało, pojechał Sapieha na sejm w 1634 roku. Miano na
nim rozmawiać o projekcie ślubu nowego króla Władysława Wazy z księżniczką
Elżbietą, córką księcia Fryderyka, palatyna reńskiego, która niekatolickiej wiary była.
Sapieha, mimo że wyklęty, wyraził sprzeciw swój przeciw heretyczce. Oratio wygłosił
niezwykle dobitnie, po czym pozostawił królowi wolną rękę. Król, słysząc mowę
Mikołaja Sapiehy, zrezygnował na razie ze ślubu, co wielce ucieszyło nie tylko
nowego nuncjusza apostolskiego, Viscontiego, ale i samego papieża. Papież, po
Viscontiego suplikach, klątwę z Sapiehy zdjął, pozwolił pozostać świętemu obrazowi
w Kodniu i poprosił Mikołaja Sapiehę o pielgrzymkę do Rzymu. Szczęśliwy Sapieha
natychmiast wyruszył do Rzymu, pieszo i w pokutnym ubraniu (acz wozy
wojewodzińskie w ślad za nim podążały).
I tak oto do Polski trafił drugi ze świętych wizerunków figury Matki Bożej, rzeźbionej
ręką Łukasza Ewangelisty.
Od Autora:
Do spisania tej prawdziwej historii posłużyła książka Zofii Kossak pt.: ''Błogosławiona
wina'' (Instytut Wydawniczy PAX, W-wa 1996)
50
Ślachetne zdrowie...
Autorstwa Jana Kazimierza "argiana" Argasińskiego
rzecz o chorobach i ich leczeniu
astanawiałeś się kiedyś, Starosto, jak by Panowie Gracze zareagowali na
zakaźną chorobę swego towarzysza? Co by było, gdyby zamiast z kolejnym
infamisem przyszło im uporać się z tajemniczą epidemią? Jeśli nie wiedziałeś,
jak spowodować, aby Panowie Gracze przestali pić na umór i swawolić z każdą
napotkaną w karczmie dziewką; jeśli nie wiedziałeś, jak stworzyć niebagatelną postać
zżeranego chorobą, nienawidzącego świata magnata; jeśli chciałbyś urozmaicić grę,
wprowadzając jako BNa albo nawet gracza medyka lub szarlatana... to ufam, że ten
tekst będzie ci przydatnym.
Z
Ludzie żyjący w XVII-wiecznej Rzplitej wielką zwykli przywiązywać uwagę do spraw
zdrowia. Było ono otoczone troską jako jedna z wartości największych i
najcenniejszych. Kto wtedy marzył o jakiejkolwiek karierze, drżał i martwił się wielce
o swoje dobre samopoczucie. Działo się tak dlatego, że zdawano sobie powszechnie
sprawę z oczywistego faktu - zdrowie to podstawa wszelkiego działania. Od stanu
zdrowia zależało utrzymanie fortuny, możliwość pomnażania jej, dochodzenia do
wysokich urzędów, zdolność sprawowania pieczy nad majętnościami i dbania o
własne interesy. Od stanu fizycznego zależała też ogromnie ważna sprawa jaką było
posiadanie potomstwa, które mogłoby przejąć po śmierci rodziciela nazwisko i zarząd
nad posiadłościami, aby te nie przepadły. Strach przed niemocą potęgował stan
ówczesnej wiedzy (lub może trafniej - niewiedzy) na tematy medyczne i częste
postrzeganie zachorowań w kategorii Bożej kary czy nagrody. Jeśli zrozumiemy te
czynniki, to nie powinna nas zastanawiać troska, z jaką dbano o sprawy kondycji i
lęk, z jakim obawiano się chorób.
Skąd się brały choroby?
Choć obawa o utratę sił witalnych towarzyszyła ludziom powszechnie i na każdym
kroku, nie znaczy to bynajmniej, że stan higieny i wiedza w temacie profilaktyki
znajdowała się na wysokim poziomie - wręcz przeciwnie. Znacznie większa niż dziś
ilość dolegliwości męczyła mieszkańców dawnej Rzeczypospolitej, a i umieralność na
pospolite i niegroźne dziś choroby była wysoka. Przyczyn takiego niewesołego stanu
rzeczy było kilka.
Pierwsza z nich to niewłaściwa dieta. Wielu ludzi nie odżywiało się w należyty
sposób - niższe warstwy społeczne cierpiały z powodu niedożywienia i braku
rozmaitości posiłków, natomiast bogata szlachta zapadała na dolegliwości
spowodowane obżarstwem i pijaństwem.
Drugą z przyczyn jest brak znajomości elementarnych zasad higieny. Praktyki takie
jak mycie rąk po wykonaniu pracy, gotowanie wody czy częste zmienianie szat ciału
najbliższych było naszym przodkom obce. Chlubne wyjątki w tej dziedzinie zdają się
jedynie potwierdzać regułę.
51
Nie bez wpływu na kondycję społeczeństwa było pospolite występowanie
roznoszących bardzo groźne nieraz zarazy zwierząt - szczurów czy owadów żyjących
na skórze, włosach czy przedmiotach codziennego użytku, takich jak skóry zwierząt i
pościele.
Wszyscy wiemy, jak szlachta lubiła pić. Ta namiętność do trunków niejednego pana
brata pozbawiła nie tylko majątku, ale także zdrowia. cała litania różnorodnych
chorób związana była właśnie z nadmiernym piciem.
Chorób ważniejszych wymienienie
Społeczeństwo Rzplitej w XVII wieku było nękane przez całą gamę różnorodnych
chorób. Najbardziej zabójczymi spośród nich były te zakaźne, jak na przykład dżuma,
ospa, zimnica - te schorzenia były u nas znane już od średniowiecza. Zakaźne bakcyle
najbardziej upodobały sobie co większe zbiorowiska ludności - oddziały wojska, które
w czasie swoich ruchów przenosiły je z miejsca na miejsce. Typowymi chorobami
wojska były tyfus i dur plamisty. Owa "gorączka węgierska" przetrzebiła mocno nasze
oddziały podczas kampanii węgierskiej roku 1683. Zaś "zgniła febra z petociami" czyli tyfus plamisty największe żniwo zbierał wśród ludności miejskiej. W panteonie
groźnych chorób ważne miejsce zajmuje gruźlica. W pierwszej połowie XVIII wieku
w Warszawie suchoty były drugą, zaraz po ospie, przyczyną ilości zgonów. Tego
typu choroby zrównywały wszystkie stany, umierali na nie zarówno ludzie majętni
jak i uliczna biedota. Jeśli chodzi o ludzi najuboższych to, jak było już wyżej
mówione, cierpieli oni na choroby spowodowane niedożywieniem i głodem. Szerzyły
się więc - szkorbut, wole, choroby oczu czy krzywica. Natomiast nadmierne objadanie
się i picie u najbogatszej szlachty powodowało miażdżycę, kamicę, choroby wątroby i
podagrę, a więc głównie dolegliwości spowodowane zaburzeniami przemiany materii.
W XVII wieku rozpowszechniła się przywleczona do nas z zachodu choroba
"obyczajowa" zwana "chorobą francuską" lub krótko - "francą". Ogólnie zwykło się
wtedy mianem tym określać wszystkie choroby weneryczne, również te mniej groźne
jak wrzód weneryczny czy rzeżączka. Najgroźniejsza z nich była jednak kiła. Była to
choroba o bardzo trudnych do ukrycia i niezwykle nieprzyjemnych objawach. Na
ciele chorego tworzyły się cieknące ropą rany i guzy, w późniejszych stadiach
cierpiącym na "francę" ludziom odpadały nosy, odstające kawałki skóry. Odbywający
swe podróże po Polsce La Fontaine tak pisał w swym diariuszu:
"Miałem sposobności widzieć po szpitalach w różnych krajach mnóstwo chorych
wenerycznie, jednak w tak wysokim stopniu jak w Warszawie w lazarecie u św.
Łazarza, gdzie tylko sami weneryczni leczeni bywają, nie zdarzyło mi się zauważyć
niczego podobnego. Chorzy bez kości czaszkowych, bez oczów, bez nosa,
podniebienia, języka zapełniają izby"
Kolejnym rozpowszechnionym natenczas schorzeniem była podagra. Cierpiącym na
nią ludziom pojawiały się na dłoniach i nogach ciemne, sinawe i ropiejące guzki.
Powodowało to upodobnianie się chorych kończyn do zwierzęcych szponów. Bywało,
że ciężko chorzy nie byli w stanie wzuwać zwykłych butów i zakładali miast nich
wielkie skórzane lub futrzane buciory, tworząc tym widok bardzo osobliwy.
Wszędzie można było spotkać choroby skóry; masowo widać było na ciele
otaczających ludzi mniejsze lub większe ich znamiona. Bardzo rozpowszechniony był
gnilec czyli szkorbut.
52
Zupełnie inną, acz równie ciekawą historią były często występujące zaburzenia
psychiczne. Tak naprawdę to cierpiała na nie znaczna część społeczności
szlacheckiej. Na dworach i we dworkach można było zaobserwować przypadki
neurastenii a także epilepsji, zwanej wtedy "wielką niemocą". Natomiast z histerią i
nerwicą można było się spotkać na każdym kroku. Jest dziś udowodnione, że
choroby o chronicznym przebiegu, szczególnie zaś te ograniczające mobilność i
aktywność fizyczną, wpływają bezpośrednio na choroby umysłu jak na przykład
melancholie, depresje. Chorzy bywali więc rozdrażnieni, agresywni a nieraz okrutni.
Jako ciekawostkę można podać, że wielu ludzi doszukiwało się genezy swych
dolegliwości wmawiając sobie kołtun czy wapory. (opisu których zaniecham
ponieważ był o nich pisał JWP Mochocki w swych gawędach)
"Gdy nie masz siły i świat niemiły"
czyli choroby a życie obyczajowe.
Jest rzeczą oczywistą, że powszechne występowanie większych lub mniejszych
dolegliwości musiało rzutować na sferę obyczajową życia szlachty. Zobaczmy
niektóre przykłady takiego oddziaływania.
Było tak, że dość spore rzesze ludzi cierpiały na wole proste czy kretynizm, można
było spotkać karły z kończynami jak szpony oraz zwisającymi podgardlami. Było
wielu jąkających się, głuchych, ślepych czy zezowatych. Również schorzenia
spowodowane chorobami gośćcowymi powodowały inwalidztwo. Nie byli rzadkością
ludzie w młodym wieku chodzący o kulach i laskach.
Nieraz z powodu ogromnego rozprzestrzenienia drobnych chorób i braku działań
leczniczych, ludzie zmieniali się w sposób niesamowity i przerażający. Wymieniany
już gościec powodował zniekształcenia kończyn, kiła powodowała ropiejące rany, a
najgroźniejsza z chorób XVII wieku - ospa - pozostawionych przy życiu ludzi
okraszała bliznami i zeszpeceniami na skórze. Do tego dodać można niezliczoną ilość
drobnych zaburzeń skórnych, których nawet nie dostrzegano, oraz częste blizny i
oszpecenia wyniesione z wojen i pojedynków - obcięte nosy i uszy etc. Przy tylu
nakładających się zjawiskach człowiek dziś uważany za szpetnego mógł wtedy
wyglądać na wcale gładkiego.
Masowe występowanie chronicznych i powodujących cierpienia chorób było
przyczyną nie tylko zmian w psychice chorujących, ale także miało wpływ na
ówczesną obyczajowość. Na przykład na zabawy jakimi bawili się panowie bracia z
najzamożniejszych rodów. Umęczeni podagrą, gośćcem lub kamicami nie byli zdolni
do brania udziału w rozrywkach fizycznych. Powoli zarzucano wyczynową jazdę
konną, łowy na grubszego zwierza czy tradycyjne turnieje. Towarzystwo zaczęło
rychło gnuśnieć i lenić się. Tendencja do ułatwiania i „uwygadniania” sobie życia
doprowadziła, że w XVIII miast szabli i konika ulubioną zabawką szlachty stały się
karty.
Chorobą, która znacznie wpłynęła na obyczaje, była owa nieszczęsna "franca".
Chociaż jej XVII-wieczna odmiana była łagodniejsza i prawdopodobieństwo jej
wyleczenia dużo większe niż w XVI wieku, spowodowała ona pewien strach przed
miłosnymi szrankami. W rękopisie z XVIII wieku możemy przeczytać:
"A często po dukatów i po czasu stracie
Francy jaśniewielmożnej dostaniem w zapłacie"
53
Najczęstszą przyczyną zarażeń chorobami wenerycznymi były swawole czynione w
czasie zajazdów i napadów. Choroby tego typu dotykały osoby należące do każdego
ze stanów - biedni nie mogli liczyć na leczenie, natomiast kuracje, jakie drogo opłacali
bogaci, bardzo rzadko dawały jakieś efekty. W wyższych sferach zarażenia zdarzały
również w wyniku korzystania z usług kobiet lekkich obyczajów, a także z powodu
rozwiązłego nieraz prowadzenia się dworaków. Nie możemy jednak powszechności
występowania kiły wyolbrzymiać. Pomimo że w pamiętnikach spotykamy dość częste
świadectwa występowania tej wstydliwej niemocy, to jednak do Zachodu było nam
pod tym względem daleko.
Niesamowite i bardzo smutne stany wycieńczenia chorobami przedstawiają często
biografie magnatów utrwalone w modnych natenczas pamiętnikach. Na przykład
znany Radziwiłł "Sierotka", dzielny w czasach młodości wojownik pod buławą
Batorego, człowiek który pielgrzymował go Jerozolimy, z latami stał się praktycznie
zupełnym inwalidą. W 1612 roku tak pisał:
"Słuch ten dawno już utraciłem, wzrok też mi znacznie ginie, a nade wszystko
pamięć, a nawet mówię z wielką trudnością (...) i stałem się prawie
półczłowiekiem"
Również uchodzący za bardzo urodziwego i ruchliwego król Władysław IV wraz z
upływem lat stawał się coraz bardziej przytłoczony nawałem różnych, przynoszących
wielkie cierpienie dolegliwości. Nękała go kamica, podagra i kiła. Olbrzymia otyłość i
liczne związane z nią choroby przyczyniły się do tego, że całe dnie spędzał w fotelu
lub łożu, co powodowało, że jego stan mógł się tylko pogarszać.
Życie nie rozpieszczało na koniec i króla Jana III Sobieskiego. Podobnie jak
Władysławowi, dokuczała mu chorobliwa tusza i powodowane nią wielkie cierpienia.
Usiłując temu zaradzić, władca chwytał się wszelkich możliwych sposobów,
poczynając od sprowadzania lekarzy a kończąc na radzeniu się wszelakiej maści
szarlatanów i magów.
Rzecz o tem jak się przodkowie nasi leczyli.
Powszechność wszelakich, bardziej lub mniej dokuczliwych schorzeń powodowała
popyt na ludzi zajmujących się owych schorzeń leczeniem. Jak pisze Jan Stanisław
Bystroń: "Lekarzy było dość dużo, ale pożal się Boże, co to byli za lekarze." Tak
naprawdę aby zostać konowałem nie trzeba było kończyć żadnej szkoły ani
legitymować się żadnymi dokumentami. Leczyć mógł każdy, jedynym kryterium było
znalezienie pacjentów. Namnożyło się więc wszelkiej maści szarlatanów - ludzi
sprytnych, cyrkowo zręcznych i posiadających jak się zdaje o niebo więcej zdolności
aktorskich niż jakiejkolwiek wiedzy medycznej. Ludzie łatwo ufali jeżdżącym od
miasta do miasta przebierańcom, szczególnie jeśli byli oni cudzoziemcami. Oczywiście
zdarzali się ludzie wykazujący naukowe i praktyczne podejście do walki z chorobami,
byli to jednak zwykle sprowadzani przez bogatych magnatów zagraniczni lekarze,
których usługi były zbyt drogie dla przeciętnego człowieka. "Wypożyczani" i polecani
przez magnatów znachorzy często dorabiali się pokaźnych majątków. Taka sytuacja
dawała olbrzymie pole do popisu sprytnym, orientującym się chociażby w ludowym
zielarstwie, ambitnym ludziom.
O szkolnictwie medycznym i aptekach powiem ledwie słów kilka, bo to na całe inne
gadanie temat. Sytuacja wydziałów medycznych na uczelniach Rzeczpospolitej
przedstawiała się niezbyt ciekawie. Na przykład na krakowskiej alma mater wydział
ten w XVII wieku praktycznie nie istniał. Nie było pieniędzy, brakło wykładowców,
54
wreszcie zainteresowanie takimi studiami było nikłe. Ponieważ nikt nie wymagał
uprawnień, nie powinien dziwić fakt, że wielu ludzi wolało prowadzić
improwizowaną praktykę. Jeśli kto chciał uczyć się na którejś z prestiżowych,
zachodnich uczelni, musiał liczyć się z wielkimi kosztami takiej edukacji, które
niekoniecznie musiały przełożyć się później na zyski. Lekarzy w pełni
wykształconych było niewielu. Dominowały praktyki indywidualne, prowadzone
metodą prób i błędów, bez kosztownego i żmudnego studiowania na uniwersytecie.
Wytworzył się system trochę na kształt rzemieślniczego - mistrz brał ucznia, który
mu pomagał i zdobywał wiedzę, którą zdołał uzyskać jego opiekun a potem
usamodzielniał się i przekazywał swoje doświadczenia kolejnemu uczniowi.
Specyficznym rodzajem lekarza był cyrulik zwany także chirurgiem. Tacy medycy
specjalizowali się w opatrywaniu ran, nastawianiu kończyn czy leczeniu złamań.
Potrafili oni robić własne medykamenty, łagodzące ból i przyśpieszające gojenie się
ran. Naiwnością byłoby twierdzić, że cyrulicy ograniczali się tylko do sobie
wyznaczonej dziedziny. Tak naprawdę zajmowali się oni również leczeniem
"zwykłych" chorób, radząc sobie często nie gorzej od kolegów od chorób
wewnętrznych.
Praktyki takie zostały przez nich zaniechane dopiero pod koniec XVIII wieku,
bynajmniej nie z własnej woli. Rozdziału kompetencji dokonano ustawowo. Jednak
przez cały wiek XVII kto chciał, mógł eksperymentować na ludziach wedle woli i
sumienia.
Bardzo ważną rolę w lecznictwie pełnili aptekarze. Działo się tak, że udzielali oni
bezpośredniej pomocy chorym praktycznie aż do XX w. Mieli oni tą przewagę, że
orientowali się dobrze w ziołach i różnych innych specyfikach. Bywało nawet, że
prowadzili samodzielną praktykę lekarską. Budziło to gorące sprzeciwy lekarzy,
szczególnie po tym, jak zyskali oni osobowość prawną i stało się formalnie jasne, kto
jest lekarzem, kto aptekarzem, a kto znachorem. Niemniej jednak, jak było napisane,
aptekarze zawsze posiadali zaufanie ludzi, którzy chętnie się ich radzili i równie
chętnie za porady płacili.
Pomocy medycznej udzielali również zakonnicy. Każdy klasztor praktycznie miał
własnego ojca, który zajmował się lecznictwem i zielarstwem. Nie posiadał on zwykle
wykształcenia w tym kierunku, jednak w ciągu wielu mnisich pokoleń wiedza,
stopniowo zdobywana metodą prób i błędów, musiała być dość pokaźna. Papież
oficjalnie zabraniał prowadzenia praktyki osobom wyświęconym, jednak ludzie mieli
zaufanie do braciszków, wzmocnione przekonaniem o Bożej pomocy i często
przychodzili po radę i ratunek. Zdarzało się, że zakonnicy nieśli chorym posługę
zakładając szpitale, w których udzielano pomocy potrzebującym. Często ludzie starsi
osiadali przy klasztorach, łącząc potrzebę duchową z ciągłą pomocą medyczną.
Patrzono na takich "rezydentów" życzliwym okiem gdyż niejednokrotnie zapisywali
oni swe majątki na rzecz zgromadzenia, pod którego opieką znaleźli schronienie.
Jako swego rodzaju ciekawostkę można podać, że wcale często leczeniem ludzi w
zajmował się... kat. Okazuje się, że umiejętne torturowanie wymagało nie lada
umiejętności. Kat z pewną praktyką musiał znać się na ludzkiej anatomii i
zachowaniach organizmu całkiem nieźle, mógł więc zdobytą wiedzę wykorzystać i
dla dobra pacjenta. Znachorskiego kolorytu dopełniały barwne postacie szarlatanów,
magów, cudotwórców, którzy leczyli zaklęciami, tajemnymi zwojami i talizmanami.
Popularność jarmarcznych uzdrowicieli była zadziwiająca. Zdarzało się nawet, ze
55
sławnych magików zapraszano na dwory szlacheckie, aby czyniąc swoje gusła
uwolnili jego mieszkańców od chorób.
W zwykłym ziemiańskim dworku najważniejszą rolę odgrywały jednak kobiece
apteczki. Matka przekazywała córce wiedzę na temat znajdujących się w niej
specyfików, ziółek a nieraz i talizmanów czy "magicznych proszków".
Tak naprawdę więc w XVII wiecznej Rzeczypospolitej leczył kto chciał i jak umiał.
Byli pośród lekarzy uczciwi, wykształceni medycy i ludzie posiadający konkretną
wiedzę praktyczną, ale nie brakowało wszelkiej maści dziwaków, nieuków,
cudacznych szarlatanów sprzedających Judaszowe Srebrniki jako lekarstwo.
Temat bynajmniej nie został w tym tekście wyczerpany, informacji jest jeszcze wiele.
Zainteresowanych odsyłam do literatury fachowej. Ten zaś artykuł niechaj posłuży
uświadomieniu, że Panom Graczom poza kozacką czernią i tatarskimi ordami mogą
zagrażać również takie niebezpieczeństwa, jak choroby związane z brakiem higieny,
rozwiązłym życiem, czy chociażby samym przebywaniem w nieodpowiednim
towarzystwie.
Bibliografia
Jan Stanisław Bystroń "Dzieje Obyczajów w dawnej Polsce. Wiek XVI-XVIII." tom 1
Zbigniew Kuchowicz "Obyczaje staropolskie XVII -XVIII w
56
Kobiety w
Rzeczpospolitej
Autorstwa Nenny
amiestnik osadził konia, aż kopyta wryły się w piasek gościńca, i rękę
podniósł do czapki zmieszany i nie wiedząc, co ma mówić: czy witać, czy o
raroga się dopominać? Zmieszany był jeszcze i dlatego, że spod kuniego
kaptura spojrzały nań takie oczy, jakich jak życie swoje nie widział, czarne,
aksamitne, a łzawe, a mieniące się, a ogniste, przy których oczy Aniusi Borzobohatej
zgasłyby jak świeczki przy pochodniach. Nad tymi oczami jedwabne ciemne brwi
rysowały się dwoma delikatnymi łukami, zarumienione policzki kwitnęły jak kwiat
najpiękniejszy, przez malinowe wargi, trochę otwarte, widniały ząbki jak perły, spod
kapturka spływały bujne, czarne warkocze...
N
Helena Kurcewiczówna („Ogniem i Mieczem”)
Wdzięcznice wszelkie i panny nadobne
Istnieje na Rzeczypospolitej rodzaj istoty strasznej, wolności każdego szanującego się
Sarmaty zagrażającej. W skórze kobiety takowy demon siedzi i tylko czeka ofiary
gotowej złapać się w zdradzieckie sidła. Są li panny na dworach przędące nici, sukna
zdobiące, a do niczego prócz tego i tańca wcale niezdatne. A chude to takie niczym
plon po suszy zebrany. Co bogatsza czy ładniejsza wdzięczy się, patrzałkami trzepoce
i przy byle okazji rumieńcem oblewa, z wstydliwości domniemanej niby. Iście
niezwyciężeni rycerze zawierzają tym wdziękom i za nos się wodzić pozwalają. Dla
najmilejszej, tudzież jedynej i najpiękniejszej czynią rzeczy niesłychane - niczym
Kmicic, co dla swej Oleńki gotów był najlepszych druhów ostawić. Nawet i sam
Bohun ze Skrzetuskim w parze gotowi byli całym narodom i sobie wzajemnie się
postawić dla miłości pewnej dziewki. Czy urok jakowyś diabelski rzuciła, czy tylko
urodą kusiła, nie bez powodu Kościół kobiety nasieniem Szatana w owych czasach
zwał. Czy to z czystej przekory, czy z chęci dokuczenia potrafiły takie omotać pana,
że na życie gotów był dla niej ślubować a potem wdzięczyły się do jego druha
jakowegoś i ze śmiechem obserwowały, jak do łbów sobie skaczą i niczym psi
ujadają. Wzdychają tedy tacy: „Jak tatarska orda bierzesz w jasyr corda!” lub „Tyś
jest specjał nad specjały”. Intrygami dworskimi najchętniej panny się parają, a także
gdy potrzeba, zdarzy się, że wzorem diablic z Francyji, posłużą się nożem i bez litości
zamordują. Ale same w pogardzie mają, kędy rycerz przy damie krew czyjąś przeleje.
Trzeba się ich strzec, bo nic dobrego z nich nie będzie, a władzę mają ogromną.
Takie to, gdy się w pobliżu znajdą, tak omotać umieją, że człek zupełnie głowę traci.
Tedy to i czujność maleje, ale też i fantazja.
Była swojego czasu w Rzplitej pewna szlachcianka urodziwa, Marysia Zarzycka.
Miała ona w spadku po mężu piękny dworek. Mąż umarł kiedy ona młodą była, i z
tą śmiercią też nie wiadomo dokładnie, jak się zdarzyło. Mówią, że zginął postrzelon
na polowaniu, ale inni powiadają inaczej. Otóż dlaczego: Marysi z bogactwa się
zupełnie w głowie pomieszało i zaczęła okropieństwa czynić. Wabiła panów zacnych
57
i szlachetnych do swego domu, kusiła i do swego łoża ciągnęła, a kędy taki pan
zasnął po iście upojnej i gorącej nocy, wielce skruszon, że zgrzeszył bez ślubu, ona
niczym wampir jakiś mordowała bez litości sztyletem. Zdarzało się też, że
potrzebowała czegoś na dworze magnackim czy nawet królewskim. Tak się
wdzięczyła do wysoko postawionych panów, tak kształty spod kusych francuskich
sukien okazywała, że już rycerze o nią do oczu sobie skakali. Aż kres temu położył
pewien szlachcic ze Śląska, tak pannę Marysię wziął w obroty, że się wreszcie
uspokoiła, ucichła a nikogo więcej nie głupiła.
Ale to przykład, choć prawdziwy, nieco zbyt drastyczny dla niektórych. Osobom
bojaźliwym wystarczy spojrzeć na karty „Ogniem i Mieczem” na poczynania małej, a
ślicznej złośnicy, Anusi Borzobohatej. Cóż ona czyniła z panem Zagłobą, czy z panem
Charłampem! Nie z miłości bynajmniej, ale dla zwykłej uciechy. Panny nadobne choć
uciesze służą, i kiedy spokojne aniołami bywają, trzebać z takimi ostrożnie
postępować, nie ślubować pochopnie ani się w usługi niepotrzebnie nie oddawać,
gdyż mogą okazać się strasznymi.
Wojowniczki domniemane
Pewien szlachcic Litewski, herbem Wakonia się pieczętujący, okrutnie chciał mieć
syna i posłać go do zakonu na służbę Bogu. Chciał też, żeby syn był wielkim
rycerzem i w wyprawach krzyżowych swojej chwale się przyczynił. Niestety, planom
tym przeszkodził zły los. Żonka wydała na świat tylko córkę, sama przy tym zmarła
w gorączce. Ojciec tedy w wielkiej żałości wychował dziewczynkę sam, w wierze w
Boga, Pana niebios. Nauczył jej też wiedzy rozmaitej. Inni mówili, że na rozum mu
padło. Ale on głupio robił swoje, a co dziwniejsze, osiągnął co chciał. Dziewczyna,
chcąc poznać świat, o którym z książek czytała, wyruszyła z domu. Widziała po
drodze krzywd wiele zadanych mieczem i ślub uczyniła, że będzie bronić ubogich.
Wierna Ojczyźnie i zasadom Pisma Świętego, wypełniała swój ślub ku pamięci
świętej Panienki imieniem Wanda, co to tradycji chcąc strzec, Niemca nie chciała. I o
niej wieść w kraj jako o kimś wielkim niosła. Wsławiła ci się wieloma czynami.
Oj, coraz gorzej na świecie, kobiety lepsze od mężczyzn się rodzą. Żeby to była
jedyna, ale i inni panowie z pragnienia chwały tak dzieci poczęli wychowywać. Tedy
w trosce o dobrą przyszłość dziecięcia na nauki je posyłają. Uczą się dziewczyny
łaciny, języków, w piśmie i świecie są obeznane. Najczęściej od rodziciela swego
tajniki jazdy konnej poznają oraz w sztuce wojennej się ćwiczą. Tak powstaje kobieta
– wojownik, nie suknie francuskie, a koszulę i żupan wdziewająca. Podróżuje w
przebraniu i imienia swego z reguły nie wyjawia, że poznać nie możesz czy chłop,
czy baba tylko ubrana inaczej. W abstynencji i wierze katolickiej ściśle taka żyje i na
nic się nie przydaje jeno na wojaczkę.
Siejące strach władyki
„...z rodziny wątpliwego pochodzenia, była to kobieta surowa, popędliwa a
energiczna, którą jeden mąż w ryzie utrzymać umiał. Po jego śmierci zagarnęła w
żelazne ręce rządy w Rozłogach. Służba drżała przed nią – dworzyszczowi bali się jej
jak ognia, sąsiadom dała się wkrótce we znaki. W trzecim roku swych rządów po
dwakroć zbrojno najeżdżała Siwińskich w Browarkach, sama przebrana po męsku,
konno przywodząc czeladzi i najętym Kozakom. Gdy raz pułki księcia Jeremiego
pogromiły watahę Tatarów swawolącą koło Siedmiu Mogił, kniahini na czele swoich
ludzi zniosła ze szczętem kupę niedobitków, która się aż pod Rozłogi zapędziła. W
58
Rozłogach też usadowiła się na dobre i poczęła je uważać za swoją i swoich synów
własność.”
Kurcewiczowa („Ogniem i Mieczem”)
Iście czynu kobiety, nie żadnymi sztuczkami się parające, a od ręki żądne władzy.
Silnej osobowości damy, umysły wielkie, gdyż inaczej ciężko by było w ryzach swą
czeladź utrzymać. Ciężki z nimi żywot wiodą mężowie, jeśli się jacyś zdarzą. Poradzą
sobie takie w każdym wypadku, umieją nawet i armią dowodzić, a i o gwardię swoją
często się starają. Często są to Kozacy opłaceni, czasem też własne dzieci, a rzadko
już czeladź zalękniona, którą owe zastraszyć bez trudu mogą. Dorobiwszy się tego,
czego chciały, zwykle szaty bogate oblekają i także, co śmiesznym niemal się wydaje,
tyją. I tak nawet wyglądem potęgę sugerując, wzór dla wojaków stanowią. W piśmie i
językach nieobeznane, zwykle prostaczki, samozwańcza szlachta herbu własnego,
czyli nic nie znaczące. Dziw tedy, że takie bezprawne władczynie takiż postrach
wśród mężów budzą. Uchronić przeto się można tylko chyba księciem panem, jeśli
ma się wsparcie jego oraz książęce wojska w pobliżu. Albo wojaczką, zważmy jednak,
iż taka ma swoją armię w zanadrzu. O wiele lepiej wdać się w łaski takiej pani,
słowami pochlebstw i uznania. W świat wieści o takich – bywało – też szły, choć
nieczęsto.
Zdarzyło się w Rzplitej, ze dama pewna taką fantazyję wyborną miała, że zaskarbiła
sobie posłuszeństwo i przychylność innych, czy też zastraszyła i to samo osiągnęła.
Własną chorągiew w wojnie z Rusią wystawiła. Była ci to baba popędliwa, surowa, a
energiczna i silna jakoby mąż jaki. Często przebrana po męsku wyprawiała się ze
swoją czeladzią w celu zdobycznym na Kozaków. Pewnego razu na takiej wyprawie
poległa. A wielka to była kobieta!
Wiedźmy.
„Towarzysz, którego zwano Horpyną, a który w istocie był przebraną po kozacku
olbrzymią dziewką, popatrzył w gwiaździste niebo i odrzekł:
- Niedaleko. Będziemy przed północą. Miniemy wraże uroczyszcze, miniemy Tatarski
Rozłóg, a tam już zaraz Czortowy Jar. Oj, źle by tam przejeżdżać po północku, nim
kur zapieje. Mnie można, ale wam źle by było, źle!”
Horpyna Dońcówna (Ogniem i mieczem)
Dziewki parające się sztuką diabelską i uroki rzucające, mieszkające w lasach i
jaskiniach wszelakich. Niczym Bohunowa Horpyna wróżeniem się parają, a także na
ziołach zwykłe się znać i na wszelkie dolegliwości maści mają. Czarownice
prawdziwe nocami na sabatach harcują, a czasem człowieka jakiego napadną i
bogom starym krew jego ofiarują. Takie to w Brytanii na stosach palono, jednakże u
nas, dzięki tolerancji, żyć im Najjaśniejszy Pan, Król Nasz, pozwala. Ustrzec się ich
można jedynie chyba podróżując traktem a nie lasem i bez wahania broń wyciągając,
bo silne to niebywale, a że niezbyt zwinne, to i łatwo ubić.
Wizerunek czarownicy każdy szlachcic wynien znać. A już na pewno historię Tekli
Zebrzynówny. Jędzą ci była i na okrainnych porohach się kręciła. Znała li się na
ziołach, na magii, zaklęciach i urokach wszelakich, a i ponoć nekrofilię po nocach
uprawiała. Onegdaj spotkał ją tedy szlachcic krakowski, kędy rodzinę na Ukrainie
odwiedzić jechał. Wystraszon wielce myślał, że to diabeł, belzebub jaki, i ją ustrzelić
chciał. Zrazu się spostrzegł, że to nie czort, a baba; bez różnicy w sumie, więc raban
59
podniósł, a tymczasem Tekla uciekła. No i w akcie zemsty czarami jakimiś ubiła
chłopa.
Są wszędzie wokół nas. Posłużą się nam lub zaszkodzą, zależnie od nastroju, jak i
ilości komplementów, jakie owym damom poczynimy. Każdy szanujący się pan Gracz
winien różne typy niewiast znać je i mieć się zawsze na baczności. Panie Graczki zaś
niechaj wiedzą, jak się takimi typami i ich cechami posługiwać.
60
Zborowskich sprawy
Autorstwa Adryana Boreyko
Borgować, a nie płacić, czynić co chcieć, a karania nie przyjmować,
gwałt poczynić i z tego się chełpić, nabożnym być a zabijać,
nałgać a nie przeprosić, obiecać a nie uczynić,
pożyczyć a nie wrócić, przyrzec a nie sprawdzić,
ubić i jeszcze skarżyć, wydrzeć a gwałtu wołać,
źle czynić, a wstydu nie mieć"
Ambroży Grabowski Starożytności historyczne (satyra XVI )
anowanie Króla Rzeczypospolitej Obojga Narodów Stefana Batorego nie obyło
się bez konfliktów, które wstrząsnęły Rzeczpospolitą. Jednym z takich
konfliktów, które o mało co nie doprowadziły do wojny domowej, była walka
pomiędzy dwoma obozami: zwolennikami "tłustego" rodu Zborowskich, a osobami
popierającymi Króla i Jana Zamoyskiego.
P
Zwada ta wzięła swój początek w cztery dni po koronacji pierwszego Króla Henryka
Walezyusza tj. 25 II 1574 A.D., podczas zabaw wydanych na cześć nowego króla. W
sieni zamku wawelskiego Samuel Zborowski, syn Marcina z Wielkopolski, herbu
Jastrzębiec, napadł na kasztelana wojnickiego Jana Tęczyńskiego, raniąc przy tym
śmiertelnie czekanem kasztelana przemyskiego Andrzeja Wapowskiego. Jako że za
Samuelem ujęła się szlachta, a prawdopodobnie przypadkiem zabił on kasztelana,
nowo obran król skazał go 10 III 1574 A.D. na banicję. Jak wiemy z kart historii, pod
osłoną nocy z 18 na 19 III 1574 A.D. z kraju zbiegł król Henryk Walezy - cała
Rzeczpospolita odczuła żal, gniew, zaskoczenie i wstyd. Po haniebnej ucieczce,
pozostały tylko lżące Królowi satyry i całej ojczyźnie naszej, zaś kraj bez króla
pogrążył się w anarchii, narastały spory, walki pomiędzy szlachtą. Od 10 X 1574 A.D.
do 12 w Krakowie trwał wielki tumult religijny (który de facto ciągnął się już od 17
lat i co jakiś czas wybuchał z mniejszą lub większą siłą), łupiono zbór luterański i
kalwiński zwan Brogiem, linczowano protestantów. Dopiero powrót szlachty z
przeglądu pospolitego ruszenia pod Proszowicami, pod przywództwem Andrzeja
Zborowskiego, marszałka nadwornego pozwolił na stłumienie walk- pięciu żaków
dzień później ścięto. W tymże samym czasie Samuel Zborowski bywając poza
granicami kraju, w Siedmiogrodzie na dworze Stefana Batorego, wielce przyczyniał
się do Jego sukcesu - jako jeden z pierwszych, nakłaniał go do ożenku z Anną
Jagielonką i kandydowania do tronu(Jan Zamoyski także miał wiele do powiedzenia
w tej materii); by potem pamiętnego dnia 26 III 1576 A.D. (lub 23 IV 1576) przybyć z
nim do Krakowa. Przyszły król przybył poprzez Karpaty na tureckim rumaku, w
kołpaku futrzanym z piórem czaplim, mając ze sobą 500 rycerzy siedmiogrodzkich z
lamparcimi skórami w złocistych zbrojach i 1000 zahartowanych hajduków. Jan
Tęczyński zwołał 8000 szlachty na tę okoliczność, zaś król wypowiedział swe
pamiętne słowa: "Przyjechałem tu aby rządzić, nie chcę być Królem ni glinianym, ni
malowanym"16. Kilka dni potem tj. 1 V 1576 A.D. Stefan Batory pojął za żonę
Jagielonkę i obydwoje zostali ukoronowani przez biskupa kujawskiego Stanisława
16
nie gliniany i nie malowany - non fictus, non pictus
61
Karnkowskiego. Jak później miano mawiać: tron objął właściwy człowiek na
właściwym miejscu.
Rozeszła się kiedyś pogłoska po Rzplitej, że Król Stefan Batory rozgrabił dobra
zgromadzone w tykocińskim zamku. Posłowie zażądali spisów, z tychże
pieniędzy. Jan Zamoyski odrzekł tylko:
"Oto Wam szlachetni posłowie król jegomość liczbę czyni, jadł w piątek ryby, a
w sobotę grzyby"
Jan Zamoyski obejmował najwyższe godności: 1576 - podkanclerzy; 1578 - kanclerz
wielki koronny; 1581 - hetman wielki koronny, by nie wymieniać już licznych
starostostw. Kanclerz wykorzystując swe wpływy, zdolności krasomówcze, jeździł po
kraju agitując szlachtę do zgody na wysokie podatki. Podatki te zbierane były na
wojnę z Carem Iwanem IV Groźnym, którą to formalnie wypowiedzono na piśmie 29
VI 1579 A.D. Nastał okres zbijania fortuny, także tej politycznej Zamoyskiego,
otrzymywał nadania królewskie, darowizny, dzierżawione starostwa, by potem
dołączyć łupy wojenne i oszczędności (obejmując ojcowiznę Jan Zamoyski miał kilka
wsi, schodząc z padołu ziemskiego miał ich już sto kilkadziesiąt, kilka miast nie licząc
dożywotnich królewszczyzn!). Zamoyski popierał jak i król różnowierców, był
zwolennikiem tolerancji, odwiecznym wrogiem Habsburgów, dziś określa się go jako
jednego z pierwszych przedstawicieli magnatów w Polsce. Wszystko to wielce
nieprzypadało do serca Zborowskim, rodowi który wielce przysłużył się Rzplitej.
"Skórę by dał z siebie łupić: uczyniłby to gdyby się alchimia taka naleźć mogła,
coby pieniądze z niej kuto"
Jan Zamoyski o królu Stefanie Batorym
Tymczasem zaś, po pierwszej kampanii moskiewskiej Zborowskich znów pominięto w
przydzielaniu tytułów, tak więc ich gniew narastał. Samuel Zborowski, chcąc się
zrehabilitować ruszył za glejtem w drugiej kampanii moskiewskiej wraz z braćmi:
Janem i Andrzejem i Krzysztofem. Tymczasem ku zaskoczeniu wszystkich,
rozsierdzony brat Krzysztof poprzysiągł wierność za 1000 talarów potajemnie
Riazanowowi, posłowi Iwana Groźnego i to nie tylko w swoim, ale i Samuela
imieniu!!!
"Urosła ta uraza stąd - że zlożone od Mieleckiego w czasie w wojny najwyższe
dowództwo król kanclerzowi oddał, inni bowiem weterani wojskowi,
mianowicie Zborowscy, pominięcie swoje w takowym godności wojennym
szafunku ciężką poczytywali krzywdę. Więcej bolało ich to, że wszystkie
dostojeństwa, a zwłaszcza te, na które ster ogólnego rządu polega rozdawane
były podle woli Zamoyskiego"
kronikarz Piasecki Paweł
Kampania za kampanią przynosiły zwycięstwa, jednakże gdy 1581 A.D. zmarła głowa
rodu Zborowskich-Piotr, hamujący poczynania całego rodu wcześniej (starosta
sandomierski, potem krakowski) , 2 III 1581 A.D. objął po nim starostostwo nie kto
inny jak Zamoyski !!! Kanclerz stawał się potentior, potentia potentssimi17. Pomimo iż
wcześniej Zborowscy odczuwali niechęć do Zamoyskiego, teraz ich gniew już krańca
nie miał. Zawarli oni na trawie Zborowskiej spisek, by króla zdetronizować, zaś
Zamoyskiego obalić na rzecz cesarza lub arcyksięcia. "Si Deus nobiscum, quis contra
nos"18 - mawiali. Należy wspomnieć iż konflikt nie był na tle religijnym - Samuel,
gorliwy obrońca i protektor kalwinów i pozostali protestanci nie mieli przeciwko
17
18
potentior, potentia potentssimi- siłą silniejszy od najsilniejszych
Si Deus nobiscum, quis contra nos - Gdy Bóg z nami, któż przeciwko nam
62
sobie tylko katolików, lecz i innych protestantów popierających politycznie Króla i
Zamoyskiego.
"Ci kalwinie przebrzydli, ów jako ma po sześć palców u nóg, a tamci luterskie
gusła odprawiają"
12 VI 1583 A.D. 41- letni dwukrotny wdowiec Zamoyski związał się jeszcze mocniej z
królem, biorąc sobie za żonę młodziutką, różanoustą księżniczkę siedmiogrodzką
Gryzeldą Batorównę. Krzysztof Zborowski po ślubie pozornie przeprosił tylko króla
za lżenie mu, zaś brat Samuel udał się z Austrii na Sicz, tam pobudził Kozaków do
wielu wypraw na tureckie zamki wywołując naprężenie pomiędzy Turcją, a RZoNem. Wielce to źle wpłynęło na wizerunek Króla, który zaraz po wstąpieniu na tron
pisma słał do Turcji o respektowaniu wspólnych granic. Samuel potem upamiętniony
został w wielu dumkach kozackich jako symbol wolnej kresu nie znającej duszy
polskiej (a uczynił to nawet nie kto inny jak sam J. Słowacki). W kraju
Zborowszczycy (bo tak nazywano ówcześnie zwolenników Zborowskich) poczęli
drukować pamflety, satyry, paszkwile i odpisy na Zamoyskiego i króla. W tym też
samym czasie, Krzysztof z Samuelem wymieniał liczną korespondencję, a w listach
tych zwano króla: baalem, bałwanem, tyranem i węgierskim psem. Jeden z nich
zawierający aluzję zamordowania króla na polowaniu, został przechwycony i stanowił
corpus delicti19 podczas sejmu walnego w Warszawie). Z nieznanych bliżej przyczyn (
de facto miało dojść do zamachu???) sam Samuel stawił się w Piekarach u swej
siostrzenicy, wdowy Katarzyny Włodkowej20. Majętności te znajdowały się na terenie
starostwa podległego Janowi Zamoyskiemu, więc ten wysłał silny poczet Stanisława
Żółkiewskiego, wraz z: Janem Tomaszem Drohojewskim, Mikołajem Urowieckim,
Wojciechem Wybranowskim (dowodzącym piechotą wybraniecką- sic!) i ich ludźmi
by pochwycić warchoła. Nocą z 12 na 13 V 84 A.D. ujęto Samuela praktycznie bez
żadnego oporu- padł tylko jeden trup i uwięziono go w baszcie Senatorskiej. Wnet po
jego aresztowaniu wstawił się za nim Stanisław Szafraniec, Zamoyski jednak tylko mu
odpisał:
"Com jako urzędnik uczynić powinien, uczyniłem. Jako że prawo uczynione
przeciw
wszystkim, nie wszystkich dolega, traci ono, jaką by miało mieć moc swoją bo
jakożby to miało być srogość prawa skoro jednych ma dotykać, drugich
ochraniać nie prawo to jużby było."
Nazajutrz 26 5 1584 A.D. po odpowiedzi na list ścięto warchoła Samuela
Zborowskiego w pobliżu Lubranki. Wcześniej Zamoyski spytał jeszcze Króla o zdanie,
on odpowiedział: "Należy postąpić z banitą wedle prawa i nie zwlekać z wykonaniem
wyroku". Samuel urósł do miary ponurego symbolu anarchii i warcholstwa polskiego.
Samuel był może i warchołem, może i dopominał się należytych mu tytułów, był
jednak patriotą i przywiązany był do własnej ziemi polskiej (prosił pod Wielkimi
Łukami króla, by ten anulował jego banicję), a tego nie można już powiedzieć o
Krzysztofie i Andrzeju, którzy to dopiero poczeli rozpętywać zawieruchę na cały kraj.
Egzekucję przeprowadzono zbyt szybko, zbyt niezręcznie, zaś wieść przetoczyła się
głośnym echem po Rzplitej, co zaowocowało umocnieniem się opozycji
Zborowszczyków - Zamoyski stał się wedle ich opinii tyranem i okrutnikiem, królowi
19
corpus delicti- dowód rzeczowy
Katarzyna Włodkowa - J. Komuda podaje w swym opracowaniu "Warchołowie i pijanice" 7/8
99 MiM iż zwała się ona Elżbieta, ja teraz sam nie jestem już pewien, spisywałem "Zborowskich
Sprawy" na przełomie 1998/99 roku i korzystałem z wielu opracowań, więc nie jestem w stanie
dotrzeć sedna sprawy.
20
63
zaś zarzucano pomniejszanie roli zasług wojennych Zborowskich, a samo ścięcie
Samuela było jakoby aktem zemsty na adwersarzu politycznym. Mawiano wtedy:
"A co z kasztelanem Sladkowskim, co to 600 burd i kryminałów wzniecił, a nic
mu się dzieje, jakże to, toż to non licet21, toż to hetman mawia że prawa się
trzyma, a Sladkowskiego nie pojmuje? Prawa niczym pajęczyna, bąk się
przebije, a na muchę wina !"
W tej sytuacji królowi i hetmanowi pozostało tylko piętnować szerzące się po kraju
warcholstwo- pozwali więc na sejm w Warszawie Krzysztofa i Andrzeja... Myśleć by
mógł kto, iż historia Zborowskich zakończyła się, a to jednak był dopiero początek
końca Zborowskich.
"Samuel nadawał się jedynie na tuzinkowego dowódcę chorągwi jazdy"
Paweł J Jasienica
W Proszowicach, w Małopolsce zwołano sejmik, Krzysztof Zborowski przybył już
dzień wcześniej 6 XI 1585 A.D., licząc że pozyska szlachtę. Obtoczył pikami i bronią
palną kościół parafialny, w którym miały odbyć się obrady, wewnątrz ustawił
cynową trumnę swego brata. Gdy zebrała się już większość Zborowszczyków
Krzysztof przed trumną wypowiedział lżącą mowę, w której Zamoyskiego zwał i
cezarem Borgia i machiavielistą. Wysuwał żądanie, by oskarżyć króla o laesa
maiestatas22 i przesłuchać w obecności sejmu.
Tu jako jeden z domu Zborowskiego przed Bogiem Ojcem i tym Ołtarzem
przysięgam iż, nie ogładając się ni nacz, ni na żadne dobro ojczyzny tej Korony,
która mi macochą a nie matką jest, wszelakimi sposoby zamordowania brata
mego mścić się nad nieszlachetnym nieprzyjacielem nie przystanę.
fragment mowy Krzysztofa Zborowskiego w Proszowicach
Mikołaj Firlej, wojewoda krakowski, wódz innowierstwa małopolskiego, marzący też
o koronie oraz Piotr Myszkowski zaproponowali Krzysztofowi, aby odwołać się do
sądów, niedane im było jednak skończyć mowę. Sytuacja zdawała się wymykać spod
kontroli- nikt nie był pewien co wydarzyć się może kolejnych dni. 7 XI 1585 A.D.
Szlachta przybyła na seymik nadzwyczaj licznie, a podział na obozy był aż nadto
wyraźny. Zwolennicy króla niedopuszczeni do kościoła, musieli obrać swego
marszałka na cmentarzu kościelnym. 8, 9 XI 1585 A.D. atmosfera stawała się coraz
gorętsza - Zborowszczycy walili stale w kościelne dzwony czyniąc obstrukcjęzagłuszając wszelakie argumenty. Wreszcie przybył ze swymi ludźmi Stanisław
Stadnicki, zasłużony wielce żołnierz w kampaniach moskiewskich ("dyabłem" dopiero
miał się stać). Podobnie jak i jego wujaszkowie, zaraz w kościele przystąpił do
wygłaszanie mów wszetecznych i zdradliwych lżących królowi i hetmanowi.
"Umysły stanu rycerskiego skazili, że imię króla, jakoby Rzecząpospolitą
ucisnąć chcego, nienawistnym się stało, na sejmikach wojewódzkich, które sejm
walny poprzedzać zwykły, nic po myśli króla nie ustalono i wszystkie obrady do
zamącenia spokojności krajowej zmierzały"
kronikarz Piasecki Paweł
Sejmik ten nie był już sejmikiem, na którym kilku podpitych waszmościów się
srodze posiekło- tu następowała schisma23 kraju !!! Przeciwko przywódcy
mniejszości, czyli zwolenników króla, Spytkowi Jordanowi wymierzono broń i
21
22
23
non licet - nie wolno, nie godzi się
laesa maiestatas- obrazę majestatu
schisma- z gr.rozłam
64
w takie napięte sytuacje obfitował cały sejmik. Jednakże wszyscy byli zgodni co
do tego, że Zamoyski przekroczył swe prawa wjeżdżając do majętności
siostrzenicy Włodkowej, łamiąc w ten sposób Neminem Captivabimus24.
Prawdopodobnie ten fakt sprawił, iż 10 XI 1585 A.D. wewnątrz kościoła wybrano
posłów: z jednej strony zwolennik antytrynitaryzmu Mikołaj Kazimierski, z
drugiej Spytek Jordan. Oczywiście pośród Zborowszczyków nastąpił kolejny
podział na tych, którzy chcieli paktować i zwolenników poselstwa. W końcu w
największym trudzie udało się namówić rywalizujące grupy, by podjeły wspólną
rezolucję i dokonały wyboru pisarza dla spisania instrukcji. Koniec, końców
tylko jeden punkt, dwudziesty z trzydziestu siedmiu dotyczył Zborowskich,
zalecał złożenie w sejmie protestu przeciw naruszeniu posiadłości wdowy
Włodkowej, oraz sprawiedliwego przesłuchania dla Zborowskich.
15 I 1586 A.D. w Warszawie zwołan był sejm, Król przybył już trzy dni
wcześniej, z południa w towarzystwie wojewody Konstantego Ostrogskiego i
kanclerza Zamoyskiego z półtoratysięcznym oddziałem piechoty. Krzysztof
Zborowski nadciągał wraz z własnym wojskiem, zatrzymał się jednak
dowiadując się, jakie siły gromadzą się w Warszawie. Arcybiskup lwowski
odprawił Mszę Świętą z okolicznościowym kazaniem, następnie nowo obrany
Marszałek Seymu złożył deklarację lojalności. W końcu po omówieniu
wewnętrznych i zewnętrznych opinii i problemów bieżących; po tym jak senat
przedstawił swoje votum25 wystapił Hetman i Kancelerz w jednej osobie.
Zamoyski wyjaśnił jak i dlaczego stracono Samuela Zborowskiego, Kanclerz
podkreślił też, że działał w dobrej wierze:
"Ja prawa słucham, prawa się trzymam i od niego nie odstąpię".
Zaprezentował też na aulum26 posłów przechwyconą korespondencję Zborowskich,
ów bluźnierczy corpus delicti (ów dokument odgrywa dosyć ważną rolę w moim
dyariuszu, drukowanym w Portalu 9). Dopiero 26 I 1586 A.D. powrócono do spraw
Zborowskich (co wcale nie świadczy o tym, iż atmosfera seymu była mniej gorąca
niźli seymiku proszowickiego), kasztelan gnieźnieński Jan Zborowski wyjaśnił, że jego
brat Krzysztof gębę ma niewyparzoną i łatwo się oczyści z zarzutów, o ile otrzyma
gwarancję że nie zostanie aresztowany. 18 II 1586 A.D. zamiast Krzysztofa
Zborowskiego pojawił się znany krzykacz sejmikowy Kazimierski Mikołaj i rzekł:
"Jego Pan jest chory i nic nie wiedział o żądaniach Seymu i jest za granicami
RzON.
Król na to tedy: - Tace Nebula27.
Co zaś Kazimierski odrzekł wie chyba każdy:
"Nie jestem błaznem, lecz obywatelem, który obiera królów, i obala tyranów"
Później na czele nielicznego grona sprzeciwiał się większości uchwał. Protestację
przyjęto- sejm się rozszedł. 28 II 1586 A.D. Kazimierski począł wygłaszać zjadliwą
mowę przeciw Zamoyskiemu, lecz ten wyrwał mu karty z tekstem. Sejm został
zerwany. Wszyscy posłowie prócz Kazimierskiego ucałowali dłoń króla, odśpiewali
Te Deum Laudamus i udali się do podskarbiego po należne koszta, tłumnie poczęto
opuszczać przyszłą stolicę. Pozostały sesje pieczętarskie, gdzie uchwalone teksty
poddawano redakcyjnej obróbce, a w jednym z tychże tekstów spisane było, iż
24
25
26
27
Neminem Captivabimus- Prawo Nietykalności
votum - ślubowanie
aulum - wobec zgromadzonych
tace nebula- milcz błaźnie
65
prokurator Jędrzej Rzeczycki zaocznie skazał Krzysztofa na banicję i infamię,
konfiskatę dóbr, a Andrzeja odroczono. W trzy miesiące później Król spisał
testamenty i dopiero gdy 12.XII 1586 A.D. zmarł w Grodnie, a Zamoyski zostawał
dyktatorem w Rzplitej Zborowscy znów dali znać o sobie. Domagali się ukarania
hetmana za bezpodstawne ścięcie Samuela i ograniczenia jego władzy. Należało
jeszcze obrać Króla, Zamoyski myśląc o sobie namawiał do popierania kandydatury
Piasta, Zborowszczycy ogłaszali swoim stronnikom kandydaturę arcyksiecia
Maxymiliana Habsburga, brata miłościwie panującego cesarza Rudolfa II (skąd się
pojawiła w owym okresie wielka ilość talarów z podobizną Rudolfa II nie trzeba
chyba pisać...).
"Gdzie dwóch się bije, tam trzeci korzysta"
jak głosi przysłowie, spór też zwyciężyła Anna Jagielonka, wprowadzając na dwór
potomka jednego z Jagielonów po kądzieli. Zborowszczycy podczas elekcji, wraz z
Stanisławem Górką próbowali porwać prymasa - Zamoyski przyodzian w żałobę
wraz ze swymi ludźmi, otoczył w porę klasztor bernardynek, w którym znajdował się
prymas. Mimo iż Zborowszczycy, wspomagani przez filar krajowego prawosławia,
kniazia Konstantego Ostrogskiego stanęli z chorągwiami gotowymi do boju, a
mieszczanie Warszawy pozamykali bramy, do bitwy nie doszło- po zachodzie słońca
obie strony rozeszły się. Polityczne zwycięstwo odniósł jednak Zamoyski,
nieobciążony odpowiedzialnością za próbę użycia siły- neutralna szlachta poczęła
sprzyjać kandydaturze Zygmunta III Wazy. 9 VIII 1587 A.D. obrano króla Wazę, w
odpowiedzi Zborowszczycy 12 VIII 1587 A.D. obrali sami sobie arcyksięcia
Maxymiliana !!! 28 IX 1587 A.D. arcyksiążę ruszył z Ołomuńca z 4000 piechoty, 2000
jazdy i 8 działami w stronę polskiej granicy, lecz Zamoyski uprzedził arcyksięcia,
wyruszył nie oczekując na szwedzkiego królewicza i od 8 IX 1587 A.D. czekał na
niego w Krakowie. 7 X 1587 A.D. wojska arcyksięcia stanęły pod Olkuszem, po kilku
dniach dołączyli do nich Zborowszczycy- ich liczba wzrosła do 8500. Zamoyski
wycofał się do Krakowa, pozostawiając małe załogi w zamkach: rabszyńskim pod
Olkuszem i olsztyńskim pod Częstochową.
Gdy arcyksiąże Maxymilan podszedł pod Rabsztyn, zwrócił się do dowódcy
zamku Gabriela Hołubka (a właściwie Hawryły) ponoć w te słowa:
- Dobrze ci to wynagrodzę, jeśli oddasz zamek !!!
Hołubek, kozak zaporoski, wielce zasłużon żołnierz, o którym mawiano że jest
"człekiem złej gęby", odrzekł mu, chwilę potem argumentując swe słowa salwą
armatnią:
- Jużci więcej zdradziec w Polsce niema, wszyscy u Ciebie !!!
Maxymilan ruszył zrazu na Kraków.
Gdy arcyksiąŜę dotarł juŜ pod Kraków, Zamoyski miał o 2500 mniej Ŝołnierzy, jednakŜe stało
za nim 5000 mieszczan stojących na murach krakowskich. By uniemoŜliwić przeciwnikowi
zdobycie kwater i Ŝywności Zamoyski palił okoliczne wsie. 16 X 1587 A.D. w Krakowa
rozległy się pierwsze huki armat. ArcyksiąŜę niedoświadczony w bojach (częściej Turcy go
bijali, niŜ on ich) stanął w opactwie mogilskim i słał uniwersały po Polsce tejŜe treści:
"Aby ze wszystkich miast i miasteczek, tak i wsi tak naszych królewskich jak i
inszych duchownych, pańskich i szlacheckich,... ...z każdego domu osobę
potężną z rydlem i siekierą wyprawili i do popisu jako najrychlej do Mogiły
stawili."
Kanclerz umacniał fortyfikacje miejskie, Hawryłło w tym czasie przechwycił 34 wozy
z żywnością, pieniędzmi, winem i przy pomocy obrońców Olsztyna likwidował
mniejsze oddziały arcyksięcia. Dopiero gdy do samozwańczego króla dołączył
66
Stanisław Górka, wojewoda poznański z 650 osobami i 8 działami uderzył na Kraków.
Krzysztof Zborowski przekupił Niemców krakowskich zamieszkujących Garbary, by
przepuścili żołnierzy arcyksięcia. Pod osłoną dymu ze zgliszcz i mgły nocą z 23 na 24
XI 1587 A.D. żołdacy wkradli się na Garbary, jednakże i to nic nie pomogło - 1500
żołnierzy Maxymilliana poległo, wzięto 100 jeńców, 8 dział, 2 sztandary, liczne wozy z
żywnością i sprzętem wojennym. Rozsierdzeni mieszczanie nie okazali żadnego
miłosierdzia niemieckim zdrajcom z Garbar - zdrajców wybito do nogi. 27 XII 1587
A.D. uroczyście koronowano nowego króla Zygmunta III Wazę. Kilkanaście dni
potem Zamoyski ruszył do granic kraju w ślad za arcyksięciem pod Byczynę.
Kanclerz wiódł ze sobą 3700 jazdy i 2300 piechoty, arcyksiążę dysponował 2900
piechoty, 2600 jazdy i 8 działami. Niezwykle krwawą bitwę przeżyło około 5000
zwolenników Zamoyskiego, 2700 ludzi Maxymilana (w bratobójczej walce zginęło 800
Zborowszczyków). Poległ Gabriel Hołubek, zaś Stanisław Żółkiewski odniósł ciężką
ranę. Gdy okrążono miasto, w którym schronił się arcyksiążę, Zamoyski skreślił
pismo do Maxymiliana:
"Żądamy oddania się Waszej Książecej Mości w niewolę. Zapewniamy godne
Waszej Książecej Mości urodzeniu traktowanie. Polskim stronnikom ręczę
bezpieczeństwo aż do sądów seymowych, zaś do króla wstawię się coby ich dóbr
nie konfiskowano. Oddać też musicie nam, nieprawnie na Spiszu zajętą
Lubowlę."
Tak też, 24 I 1588 A.D. wojna domowa dobiegła końca- Arcyksiążę więziony był z
należytymi honorami (był nawet na chrzcinach córki Zamoyskiego), wszystkich
Polaków uwolniono. Panowanie króla Zygmunta rozpoczęło się lepiej niż
poprzedniego króla. Pisano wtedy :
"Polacy do wojny z Austrią wprawdzie nie tęsknią, lecz nikt się tu jej nie lęka"
Jak zaś się kończą Zborowskich sprawy ? Ot, dopiero konstytucja A.D.1591 oczyściła
braci z oskarżenia o zamach stanu. Do tego czasu braciszkowie - pludracy kryli się
przed ciążącym na nich wyrokiem.
Summa totius opusculi czyli dziełka całego podsumowanie.
Do czegóż konieczny tenże traktacik, może kto z Panów Braci spytać ???
Primo: SEYMY. Opisy sejmu i sejmiku mogą być tłem do fascynującej biesiady
przepełnionej dylematami moralnymi. SK spełnią się ambicje społeczne (tytuły)
romantyczne (córkę i pół ręki) czy materialne (dutki...dutki...). Ułatwi im to pewnien
możny jeśli wesprą go szabelką, słowem czy czymkolwiek innym, podczas sejmu/
sejmiku. Cóż z tego skoro zostaną oskarżeni o "zdradę", "przekupstwo" etc. Jeśli poprą
magnata, znienawidzi ich szlachta; jeśli nie przyjmą propozycji, długo jeszcze nie
spełnią się ich dążenia...
Secundo: CORPUS DELICTI. Pozwala na opracowanie wspaniałej kampanii opartej o
owe Corpus Delicti: SK (popierająca Zamoyskiego i Króla) może je przechwycić, od
pocztowego Zborowskich przybywającego od Krzysztofa Zborowskiego na Niż do
Samusia. Jeden ze Zborowszczyków z pocztu niosącego list, ucieknie i zbierze wielu
stronników ścigających SK. Czy SK dotrze do na czas do Krakowa, by dostarczyć
hetmanowi lub królowi owe zdradzieckie listy ??? Kampania może trwać kilka,
kilkanaście biesiad, niechże choć jednym przykładem będzie karczma, ostatnie
stajanie przed Krakowem, SK już pewno myślą o zaszczytach, jakimi obdaruje się ich
na Wawelu. A tutaj w karczmie, gości też dwóch Zborowszczyków, PG oczywiście nic
o nich nie wiedzą, wyczerpani pościgiem muszą w niej zagościć. Zborowszczycy już
67
wiedzą o skradzionych listach, nic im nie stanie na przeszkodzie by zatruć pożywienie
SK... Czy uda im się dotrzeć z pianą na ustach do Krakowa, a może wyczują trutkę...
Nie trzeba pisać, jakie nagrody mogą czekać na Wawelu na PG, który dostarczy
corpus delicti... Owe corpus delicti to po prostu wielka, gigantyczna czarna sakwa, o
której tyle pisano w DP i MiM'ach, przeznaczona dla PG, którzy wykazali się już
większą ilością sukcesów.
Tertio: BITWY. Byczyna lub przedmieścia Krakowa- Garbary, zgliszcza, dymy,
dudniące harmaty i poszukiwania zdrajców to wspaniała kanwa dla PG lubiących
rąbać. A może ktoś wysadzi kolubryny Maxymiliana, na długo przed tym niż uczynił
to pewien aktor w pewnym filmie ( możliwe że była to jakaś książka o obronie
Częstochowy, chyba "Powódź" czy jakoś tak ???).
Quarto: Jest bardzo dobrym opracowaniem i może się zawsze przydać.
Quinto: MY ZBOROWSZCZYCY. A gdyby tak PG odgrywali rolę Zborowszczyków???
Zasłużonych wielce w bojach moskiewskich, pomijanych w obdzielaniu tytułami,
pałających żądzą zemsty, zrozpaczonych po utracie Samuela- symbolu wolności
szlacheckiej. Szukających sposobu na sejmikach, by przeciągnąć innych na swą
stronę, przemierzając tam i nazad kraj, donosząc listy samym Zborowskim. A może
PG zechcieliby wystąpić jako niemiecka szlachta brukowa z Garbar, mającą wpuścić
Arcyksięcia na przedmieścia???
68