Stosunki międzynarowe wykłady

Pojęcie stosunków międzynarodowych
a) dziedzina stosunków międzyludzkich;
b) dyscyplina naukowa, która bada tę sferę stosunków międzyludzkich;
Pojawiły się na pewnym etapie rozwoju stosunków międzyludzkich – warunki:
-
musiały powstać państwa;
-
musiała być pewna ilość państw i jednocześnie musiał pojawić się czynnik
intensyfikacji kontaktów (internacjonalizacja duchowej i materialnej sfery
Ŝycia społecznego);
I pierwszy nurt/pierwsza teza o początku stosunków międzynarodowych:
między 500 r. p.n.e. a 200 r. n.e. – powstanie państw, licznych i kontaktów między
państwami, ten krąg obejmował róŜne regiony i kontynenty; problem – brak władzy
centralnej, państwa rozpadały się wraz ze śmiercią władcy;
II drugi nurt/druga teza o początku stosunków międzynarodowych:
Średniowiecze XIV – XV w. powstały państwa narodowe, trwałe z mocnymi tendencjami
dośrodkowymi, powstają trwałe stosunki między państwami, stosunki międzynarodowe;
nazwa dyscypliny – bo to narody tworzyły państwa;
Rzymianie stworzyli system prawa regulujący stosunki między róŜnymi nacjami, między sobą
a innymi – „Ius gentium”; w XVII w. państwa narodowe zaczynają wchodzić ze sobą w
stosunki, problem nazwania tych stosunków, Richard Zouche – skoro Rzymianie mieli taki
system prawny to teraz naleŜy go wprowadzić (odtworzyć) – „Ius inter gentes” – między
duŜymi grupami ludzi; Jeremy Bentham – XVIII w. „International law” – prawo/stosunki
międzynarodowe – nazwa historyczna. mimo Ŝe są to stosunki międzypaństwowe;
Jako dyscyplina stosunki międzynarodowe mają około 100 lat; jest to bardzo złoŜony układ
bardzo złoŜonych stosunków; róŜne definicje stosunków międzynarodowych:
-
w ujęciu socjologicznym: są to stosunki społ. między wielkimi grupami, które
swoim zasięgiem wykraczają poza granice państw;
1
-
definicje podmiotowe – wymieniają uczestników tych stosunków: są to relacje
pomiędzy państwami, narodami, organizacjami międzynarodowymi, ruchami
międzynarodowymi, przedsiębiorstwami transnarodowymi;
-
definicje przedmiotowe – kwestia rodzajów działalności ludzkiej będącej
przedmiotem stosunków międzynarodowych (wymiany międzynarodowej): są
to relacje pomiędzy państwami i innymi uczestnikami w zakresie politycznym,
militarnym, prawnym, ekonomicznym, kulturalnym, naukowym itp.;
-
definicje ideologiczne np. marksistowskie: walka klas, unicestwienie;
stosunki międzynarodowe – całokształt stosunków i więzi politycznych, ekonomicznych i
kulturalnych pomiędzy państwami, ugrupowaniami państw, narodami, organizacjami
międzynarodowymi (zwłaszcza rządowymi), siłami i ruchami działającymi na arenie
międzynarodowej;
relacje między centrami siły i jej peryferyjnymi ogniwami porządkują stos. międzynarodowe;
siły to np. przedsiębiorstwa transnarodowe; ruchy – potęŜne, dynamiczne grupy ludzi;
stosunki międzynarodowe – transgraniczne interakcje w środowisku poliarchicznym;
3 podstawowe płaszczyzny stosunków międzynarodowych:
1) polityczna,
2) ekonomiczna,
3) kulturalna.
Typy stosunków międzynarodowych
Bierzanek – typy stosunków międzynarodowych:
1) grecki;
2) rzymski;
3) rodziny chrześcijańskiej;
4) klasyczny;
5) współczesny;
2
ad. 1)
Bierzanek - upatrywał genezę stosunków międzynarodowych od staroŜytności, bo to w
staroŜytnej Grecji powstały tzw. państwa-miasta, organizmy stosunkowo trwałe (istniały
kilkaset lat), istniała większa liczba tych państw, utrzymywały one ze sobą oŜywione
kontakty, tam powstały pierwsze instytucje, które przetrwały do dziś (np. dyplomacja),
zawierano umowy, tam rozwinęła się zasada świętości umów (na posłów wybierano
kapłanów, bo nikt nie mógł ich zabić – kara boska, nikt nie mógł ich oskarŜyć o złą wolę),
przysięgało
się
w
umowach
na
bogów;
tam
powstał
mechanizm
stosunków
międzynarodowych i pojęcia obowiązujące do dziś jak np. demokracja;
przeciw teorii Bierzanka – bo były to stosunki wewnętrzne greckie, pomiędzy Grekami (ten
sam język, wyznania), te stosunki nie wychodziły poza obszar Grecji południowej, nie
zawiązano stosunków pozagreckich, więc nie mogły to być stosunki międzynarodowe;
ad. 2)
model hegemoniczny stosunków międzynarodowych, Rzym miał interesy bardzo szerokie,
międzykontynentalne (Europa, płn. Afryka, Azja), Rzym – imperium, miał kontakty z
państwem Partów (dzisiejszy Iran), utrzymywano mechanizm równowagi, Armenia –
królestwo przetargowe między Rzymem a Partą (raz ci raz ci), instytucja poselstw, bogaty
ceremoniał przyjęcia, całkowicie wykształcona zasada świętości umów, wzbogacono umowy;
przeciw – Ŝe to były stosunki z plemionami, a nie z jednostkami terytorialnymi centralnie
zarządzanymi;
ad. 3)
niektórzy twierdzą, Ŝe stosunki międzynarodowe powstały w średniowieczu (rozwinęły się w
późnym średniowieczu), powstały państwa na trwałych, twardych fundamentach, państwa
narodowe; utrzymują ze sobą stałe polityczne, kulturalne i gospodarcze stosunki; powstaje
wspólnota myśli, chrześcijaństwo – spoiwo dla róŜnych narodów; zachodnie chrześcijaństwo
– bardzo silne; powstaje uporządkowany mechanizm stosunków międzynarodowych, nie ma
państw suwerennych (podległość cesarzowi), ale powstaje rodzina państw chrześcijańskich –
porządkują ją cesarstwo i papiestwo, jest to wspólnota państw (narodów) oparta na wspólnych
wartościach; papieŜ porządkował kwestie religijne, walka między papiestwem a cesarstwem,
reguły dotyczyły tylko państw chrześcijańskich, nie barbarzyńców, przynaleŜność do tej
rodziny chroniła państwo, juŜ państw nie niszczono, zawierano umowy międzynarodowe,
kontakty na wszystkich płaszczyznach, objęło to znaczną część Europy i trwało do wojny 30letniej, do pokoju westfalskiego potem
3
ad. 4)
mamy państwa suwerenne, z suwerenną władzą, systematycznie rośnie liczba państw,
stosunki międzynarodowe wychodzą poza kontynent europejski, w latach 70/80-tych XVIII
w. włącza się w nie USA, kolonie zaczynają tworzyć państwa (Peru, Meksyk, Boliwia,
Ekwador), kontakty z Azją, na arenę międzynarodową wchodzą nieliczne państwa
afrykańskie (nieskolonizowane lub w miarę autonomiczne), stosunki międzynarodowe
obejmują cały świat, wykształca się dyplomacja, 1815 r. Kongres Wiedeński – Regulamin
Wiedeński – reguluje dyplomację, 1818 r. – protokół akwizgrański, powstają organizacje
międzynarodowe, Hugo de Grott „O prawie wojny i pokoju księgi 3”, prawo
międzynarodowe zaczyna regulować stosunki międzynarodowe, powstaje mechanizm
utrzymania pokoju (równowagi sił), pojęcie państw – mocarstw: Francja, Rosja, Niemcy,
Wielka Brytania, Austro-Węgry (+ USA), szczególna rola Wielkiej Brytanii – wyspa, bardzo
silna flota, ruchy narodowo-wyzwoleńcze; w okresie I wojny światowej – koniec typu
klasycznego;
ad. 5)
według większości od 1918 r., II wojna światowa – dogrywka pierwszej; niektórzy twierdzą,
Ŝe współczesne stosunki międzynarodowe zaczęły się w 1945 r.; w I wojnie światowej upadł
wiedeński ład pokojowy – cechy charakterystyczne:
1) gwałtowny wzrost liczby państw (1918 r. – 38 państw, 1939 r. – 69/75 państw, dziś
193 państwa, a około 240 jednostek terytorialnych);
2) powstały uniwersalne organizacje międzynarodowe (Liga Narodów, później ONZ);
3) gwałtowny wzrost liczby organizacji międzynarodowych (ok. 1200 – rządowych,
7000 – 9000 pozarządowych);
4) ruchy o charakterze międzynarodowym;
5) przedsiębiorstwa transnarodowe – nowy uczestnik stosunków międzynarodowych;
6) prawo międzynarodowe – rozszerza swój zakres;
7) coraz więcej szczegółowych umów;
8) prawo lotnicze, kosmiczne, dzielone morza;
9) nowe koncepcje bezpieczeństwa zbiorowego, kooperatywnego;
10) ugrupowania państw w świecie (państwa: wysoko rozwinięte, rozwijające się, w
okresie transformacji);
11) linie podziałów;
12) problemy globalne;
4
13) broń jądrowa, broń masowego raŜenia;
14) prawa człowieka i ich ochrona (grupowo i jednostki);
15) nowe zagroŜenia (terroryzm, przestępczość zorganizowana);
16) procesy integracyjne – przekazywanie przez państwa elementów suwerenności;
problem określenia jaki mamy ład
Kukułka – początek stosunków międzynarodowych wiąŜe z późnym średniowieczem; typy
stosunków międzynarodowych toŜsame z formacjami międzynarodowymi (ustroje) (teorie
marksistowskie); czyste typy stosunków międzynarodowych:
1) typ feudalny;
2) typ kapitalistyczny;
3) typ socjalistyczny;
4) typ antyimperialistyczny;
pomiędzy typami czystymi – typy pośrednie:
1) feudalno – kapitalistyczny (przełom XVII i XVIII w.);
2) kapitalistyczno – socjalistyczny;
Nauka o stosunkach międzynarodowych
1) powstanie, rozwój i funkcje nauki o stosunkach międzynarodowych:
dyscyplina/dziedzina wiedzy badająca stosunki międzynarodowe pojawiła się po I wojnie
światowej; kształtowała się stopniowo – pierwsze objawy zainteresowania to przełom XVI i
XVII w., wiązane z filozofią i historią (nurt historyczny – odnotowuje fakty); dzięki pewnym
wydarzeniom elity dostrzegły potrzebę zdobycia wiedzy o zapobieganiu wojnom, konfliktom;
po wojnach napoleońskich – ruchy pacyfistyczne; 1817 r. -
powstaje Towarzystwo
Pacyfistyczne Na Rzecz Poparcia Wiecznego i Powszechnego Pokoju (Wlk. Brytania),
pytanie: jak zachować pokój? – udało się go utrzymać do 1914 r. – I wojna światowa to
wielka poraŜka, wojna zupełnie inna niŜ dotychczas znane, wcześniej ginęli Ŝołnierze i
nieliczni cywile, teraz wojna światowa, wojna techniki, powszechny pobór – kilka milionów
rezerwy, dobrobyt kapitalizmu – ogromny wzrost demograficzny, rozwój techniki – bardzo
szybka produkcja broni, moŜna było te masy ludzi uzbroić, produkcja masowa, zmiana w
psychice ludzi, olbrzymie straty zwłaszcza wśród ludności cywilnej, potrzeba stworzenia
5
organizacji, która utrzymałaby pokój, potrzeba badania interesów państw, ich zamiarów,
stosunków między nimi, by zapobiec konfliktom, historia i prawo nie wystarczyły, potrzeba
nowej dyscypliny - stosunków międzynarodowych, w Wersalu Wielka Brytania i USA
postanowiły badać te stosunki, decyzja o utworzeniu placówek badawczych, potrzeba
specjalistów od stosunków międzynarodowych;
1919 r. – College Walijski – pierwsza katedra stosunków międzynarodowych, cykl
kształcenia specjalistów z zakresu stosunków międzynarodowych (Aberystwyth, Wlk.
Brytania);
1920 r. – Królewski Instytut Spraw Międzynarodowych (Wlk. Brytania) = CHATHAM
HOUSE – pierwsza placówka badająca stosunki międzynarodowe;
1920 r. – Rada Stosunków Międzynarodowych w Nowym Jorku – te same cele, czasopismo
„Foreigners”;
1920 r. – WyŜsza Szkoła Polityki „Hochschule főr Politik” (Berlin);
1920 r. – Ośrodek Polityki Zagranicznej (Francja);
W XIX w. zorientowano się, Ŝe potrzeba nowej nauki. Coraz bardziej krwawe konflikty i
wojny; postanowiono tworzyć struktury - gwaranty pokoju (Liga Narodów);
Przesłanki do utworzenia nowej nauki:
-
idee pacyfistyczne;
-
I wojna światowa;
-
utworzenie Ligi Narodów;
-
wzrastające współzaleŜności państw;
ruchy pacyfistyczne – zaczęły się w Wlk. Brytanii; zaczęli je badać: David Davies i Montegue
Burton;
Francja/ParyŜ – Andrew Carnegie
Wersal – ustalono, Ŝe potrzeba specjalistów w tej nowej dziedzinie (Bryt. i Amerykanie);
Komitet Współpracy Naukowej Ligi Narodów – późniejsze UNESCO, inspirował środowiska
badawcze w celu prowadzenia badań nad stosunkami międzynarodowymi;
6
stosunki międzynarodowe pojawiły się podczas I wojny światowej, a ukształtowały się po II
wojnie światowej;
jaki jest przedmiot nauki o stosunkach międzynarodowych?:
1) społeczność międzynarodowa (charakter hist.-prawny);
2) (teoria) pole stosunków międzynarodowych;
3) polityka międzynarodowa;
4) poglądy marksistowskie – badanie najwaŜniejszych elementów ideologii marksist.;
ad. 1) po I w.ś.; przedmiotem badań jest społeczność międzynarodowa, którą trzeba zbadać by
wprowadzić do niej zasady prawa, moralności i polityki; trzeba wprowadzić prawo do syt.
międzynarod.;
ad.2) przede wszystkim badacze ameryk. (Quincy Wright, Richard Snyder), uŜywali pojęcia
pole stosunków międzynarodowych; badania prowadzone terytorialnie i analitycznie, badania
stosunków gosp. i polit.;
ad. 3) przede wszystkim Francuzi (Jean Baptist Duroselle), polityka międzynarodowa –
wypadkowa polityk;
ad. 4) wywarły wpływ bo komunizm istniał w 15 państwach; socjalizm – kapitalizm;
Rozrost pola badawczego:
1) wojna i pokój;
2) powołanie rządu światowego;
3) źródła wojen i konfliktów zbrojnych;
4) kwestie ekonom. – elementy integr.;
5) kwestie kulturowe;
róŜnorodność pojęć; od lat 80-tych ustalony przedmiot (pole) badań;
Quincy Wright – pierwszy próbował zdefiniować:
- stosunki międzynarodowe – bazują na 23 dyscyplinach, m.in.: prawo międzynarodowe,
nauka
o
wojnie,
historia
międzynarodowa,
handel
międzynarodowy,
polityka
międzynarodowa, psychologia społ.;
Kanon stosunków międzynarodowych:
7
-
polityka międzynarodowa;
-
gospodarka międzynarodowa;
-
prawo i organizacje międzynarodowe;
-
historia dyplomatyczna;
-
geografia polityczna;
określenie najwaŜniejszych uczestników, badanie przestrzenne;
metody proste: historia, prawo, socjologia;
metody złoŜone
Francja:
historia, prawo (Sorbona – kształcenie wyŜszych urzędników adm. pod opieką rządu),
politologia;
od 1962 r. nauka o s.m. we Francji staje się dyscypliną bardziej niezaleŜną, następuje
instytucjonalizacja dyscypliny – powstają instytuty specjalizujące się w s.m.;
Ośrodek Polityki Zagr. – jednostka samodzielna od 1965 r.;
od 1962 r. – wykładano s.m. przy wydziałach humanist. – na prawie, historii, a takŜe na
ekonomii;
od lat 70-tych – studia o s.m.:
1972 r. – przy franc. resorcie obrony – Fundacja Studiów Obrony Narodowej;
od 1992 r. Fundacja Studiów Obrony Narodowej w Instytucie WyŜszych Studiów Obrony
Narodowej;
1973 r. – powstaje w Resorcie Spraw Zagr. – Centrum Analiz i Przewidywania;
1979 r. – Ośrodek Polityki Zagr. – sprywatyzowany – Francuski Instytut Stos. Międzynar.
s.m. we Francji wykształcają się w odrębną dziedzinę w latach 70-tych;
1945 r. – polemologia – nauka o wojnie;
8
Raymond Aron, Jean – Baptist Duroselle;
RFN:
po II w.ś. wolniejszy rozwój nauki o s.m. niŜ po I w.ś.
I nurt
Badania Wschodu – najstarszy nurt, koncepcje niem. rozszerzenia wpływów na Wschód, ale
by móc to zrobić trzeba było znać Wschód;
Instytuty badawcze badające wszystko na wsch. od Niemiec;
II nurt
Nauki Polit. – lata 60-te, badania: Berlin, Monachium, Frankfurt nad Menem; (w ich ramach
nauka o s.m.);
III nurt
Badania nad Pokojem i Konfliktami – po 1970 r.;
1966 r. – Związkowy Instytut Naukowy Studiów Wschodnich i Międzynarodowych w
Kolonii;
1980 r. – krąg studiowania s.m. – instytucja grupująca badaczy s.m. w Niemczech, jednoczył
środowisko zajmujące się s.m.;
1986 r. – Urząd Badań Pokojowych w Bonn;
NRD – Instytut Stos. Międzyn. w Lipsku;
Niemcy wyzwolili się spod wpływu kurateli anglo-saskiej w badaniach nad s.m. w latach 70tych., potem juŜ mieli własną szkołę;
Inne kraje – przeszłość historyczna, zainteresowania indywidualnych badaczy;
kraje skandynawskie
Szwecja – polityka niezaangaŜowania, neutralności, inny punkt widzenia, zajmują się
pewnymi wycinkami, elementami s.m. – badania nad pokojem i konfliktami;
Międzynar. Instytut Badań nad Pokojem i Konfliktami – Sztokholm (SIPRI);
Oslo – Instytut Pokoju;
1933 r. – pierwsza ameryk. publikacja o teorii s.m.;
w Polsce – 1978 r.;
9
ZSRR:
brak politologii, bo ideologia marksistowska – Ŝe będzie tą dziedzinę badała marksistowska
teoria rozwoju społecznego, badano np. światowy proces rewolucyjny, układ wielkich grup
społ. – kapitaliści i klasa robotnicza, walka klasowa – burŜuazja, a światowy proletariat, kraje
podzielone na socjalistyczne, kapitalistyczne i 3-go świata; nie rozwijano placówek
badawczych, nie tworzono instytutów – bo był wywiad;
do 1954 r. – nie rozwijały się badania nad tak jak w innych krajach (do śmierci Stalina);
1954 r. – pierwszy miesięcznik „Stosunki Międzynarodowe” (Amerykanie publikowali od
1922 r.);
1956 r. – Instytut Gospodarki Światowej i Stosunków Międzynarodowych – do końca lat 80tych, badania w oparciu o kanony teorii marksistowskiej;
w nauce o stosunkach międzynarodowych – walka z kapitalizmem, propaganda
antykapitalistyczna;
w latach 70-tych nieśmiałe wycieczki do socjologii, prawa międzynarodowego, nie było
oddzielnych katedr stosunków międzynarodowych , zmiany dopiero w pierestrojce, przełom
w latach 90-tych;
Jugosławia – badania nad stosunkami międzynarodowymi, dobrze rozwinięte szczególnie
badania nad Ruchem NiezaangaŜowania, kwestie bezpieczeństwa w Europie Środkowej;
Polska – tradycja, potrzeby, racja stanu, specjaliści od kwestii powstańców w prawie
międzynarodowym i od kwestii społeczeństw tworzących państwa;
pod zaborami ośrodki we Lwowie i w Krakowie – politologia i w jej ramach badania nad
stosunkami międzynarodowymi; od 1915 r. badania takŜe w Warszawie;
po 1918 r. – były badania, szczególnie w ośrodku wileńskim, tam od 1930 r. Instytut
Naukowo-Badawczy Europy Wschodniej – Wilno (Wysłouch, Świaniewicz);
Lwów 3 letnie Studium Dyplomatyczne przy Wydziale Prawa, kształciło przyszłych
funkcjonariuszy słuŜby dyplomatyczno – konsularnej;
Szkoła Nauk Politycznych w Warszawie;
po II w.ś. pierwsze instytuty zajmujące się stosunkami międzynarodowymi;
1945 r. – Poznań – Instytut Zachodni;
10
1947 r. – Polski Instytut Spraw Międzynarodowych w Warszawie przy Ministerstwie Spraw
Zagranicznych, instytut ten był naukowym zapleczem Ministerstwa Spraw Zagranicznych;
Instytut Śląski w Opolu
problematyka niemiecka
Śląski Instytut Naukowy w Katowicach
Instytut Bałtycki w Gdańsku – lata 70-te;
Lublin – Międzyuczelniany Zakład
Ośrodek Studiów Wschodnich – 1990 r.
europeistyka i badania nad integracją europejską;
Czynniki wpływające na stosunki międzynarodowe
Systematyka kryteriów wpływających na stosunki międzynarodowe:
1) czasu;
2) przestrzeni;
3) struktury;
4) dynamiki i intensywności oddziaływań;
ad. 1) czynniki:
1) historyczne;
2) aktualne;
3) potencjalne;
ad. 2) czynniki:
1) narodowe;
2) państwowe;
3) międzynarodowe – zasięg:
a) lokalne (2-3 państwa);
b) subregionalne (np. Bałkany, kraje skandynawskie);
c) regionalne (większa grupa państw np. Europa Zach.);
d) kontynentalne;
e) globalne;
ad. 3) czynniki:
11
1) obiektywne (te które ludzkość posiada, np. obszar, klimat, zasoby);
2) subiektywne (te które tworzy człowiek, np. idee, doktryny, religie, programy);
ad. 4) czynniki:
1) warunkujące (mają wpływ pośredni, działają wolniej: geogr., demogr., narodowy,
ideolog., religijny);
2) realizujące (mają wpływ bezpośredni, większa dynamika: ekonom.-tech., militarne,
org.-społ., osobowościowy);
Bierzanek – czynniki wpływające na stosunki międzynarodowe:
1) geograficzny;
2) demograficzny;
3) ekonomiczny;
4) militarny;
5) narodowy;
6) religijny;
7) postępu w nauce i technice;
8) opinii publicznej;
9) prawa międzynarodowego;
10) decyzyjny;
11) subiektywny (wpływ jednostki na s. m.);
moŜe teŜ być np. ekologiczny;
I CZYNNIKI GEOGRAFICZNY:
najwcześniej
zauwaŜony,
najbardziej
doceniany,
zaliczany
do
grupy
czynników
obiektywnych i warunkujących;
-
obszar terytorialny;
-
połoŜenie geogr.;
-
ukształtowanie terenu;
-
dostęp do morza;
-
klimat;
-
zasoby surowców;
-
rodzaje gleby;
-
nasycenie wodą;
12
-
kształt linii brzegowej;
W przeszłości b. duŜy wpływ czynnika geogr.; cywilizacje i państwa powstawały tam, gdzie
sprzyjający klimat, gleby (Egipt, Chiny, Babilon, Indie);
Warunki geogr. wpływały teŜ na politykę państw (np. Anglia, Francja, Włochy, Hiszpania,
Portugalia – łatwy dostęp do morza; Panama – kanał, Japonia – odległość od innych,
ksenofobia); Wlk. Bryt. – flota; Rosja – imperium terytorialne – ochrona tego co zdobyte
przez kolejne podboje; Chiny – Wielki Mur, fortyfikacje – izolacja;
Powstały potęgi:
1) morskie – Anglia, USA, Japonia;
2) lądowe – Niemcy, Rosja;
Herodot z Halikarnasu ok. 485 – 425 p.n.e. – opisał tereny, które znał, wnioski: łączył
terytorium z zachowaniem ludów i polityką państw;
wiek XVIII – badania dodatkowe, byli prawnikami, filozofami, nie prowadzili odrębnych
badań nad stosunkami międzynarodowymi;
Monteskiusz – zwrócił uwagę na pewne związki między geogr. a polityką państw; 1748 r. –
„O duchu praw” – 2 księgi:
1) „O prawach w ich związku z naturą klimatu”;
2) „O prawach w ich związku z naturą ziemi”;
Jacques Turgot – traktat „ O geografii politycznej”;
NIEMCY:
wiek XIX – wzrost potęgi Niemiec, interesują się wpływem geografii na politykę;
Georg Hegel – 1830 r. „Geograficzne podstawy historii świata“;
Friedrich Ratzel (geograf, antropogeograf i etnograf, prof. uniwersytetu w Lipsku, 18441904); w geografii szukał uzasadnienia dla ekspansji polityki niem., 1897 r. „Geografia
polityczna”; 1901 r. – „Przestrzeń Ŝyciowa” – ta praca dot. przesuwania granic w Europie, w
13
oparciu o jego koncepcje – wytyczne niem. polityki zagr.; zachęcał do ekspansji; przyznawał
pierwszeństwo geografii – geografia kształtuje politykę;
Rudolf Kjellen – państwo jako struktura, w której rozwija się społeczeństwo, traktował
państwo jako obiekt terytorialny; „Państwo jako forma Ŝycia”;
Karol Haushoffer – czasopismo „Zeszyty geograficzne” – 1924-44; uŜywał terminu
geopolityka i stworzył kierunek badań – geopolityka – uzasadniał rewizję granic; geopolityka
– nauka partyjna; w 1933 r.
– narodowa nauka społ.-polit. = geopolityka; „Marsz na
Wschód” – Haushoffer przejął to hasło i zmienił jego znaczenie od Juliana Klaczko (Polak);
Fritz Hesse – prawo rosnących przestrzeni, Niemcy muszą się rozrastać teryt. by być potęgą;
determinizm geogr. – nurt badań przyznający geografii prymat w tworzeniu s.m.; połoŜenie
geogr. i klimat decydują o historii narodu; w nauce hitlerowskiej doszedł tu jeszcze element
rasowy; celem państw faszystowskich było zdobywanie przestrzeni;
FRANCJA:
Napoleon – „polityka państwa tkwi w geografii”;
badania:
Victor Cousin – prezentował determinizm, ale Francuzi nigdy nie poszli tak daleko jak
Niemcy;
pismo „Herodot” – w 1982 r. zmiana nazwy na „Przegląd geogr. i geopolit.”;
WIELKA BRYTANIA:
Halford MacKinder – wpływ czynnika geogr. na s.m. przez pryzmat obszarów kluczowych;
są obszary na ziemi, które jak opanujesz to będziesz panował nad światem; punkt
strategiczny, z którego moŜesz atakować, ten punkt według niego to łącze Azji i Europy;
uwaŜał, Ŝe to Rosja stanie się wielkim imperium, bo to ona miała to łącze;
Huntington – wpływ klimatu na s.m.;
Wheeler – cykle klimatyczne; gdy cykl ciepły – rodzą się ludzie wybitni; gdy cykl zimny –
nie rodzą się ludzie wielcy; złe warunki kształtują w ludziach hart, organizację, męstwo,
odwagę;
rozwój nauki i techniki – weryfikacja wpływu czynnika geogr.;
II CZYNNIK MILITARNY
14
duŜe znaczenie, w praktyce nie wyeliminowany z Ŝycia międzynar.; siła – stały element s.m.;
w ramach siły – szczególna rola siły militarnej państwa, potencjał wojskowy – róŜny
charakter: lądowe, morskie, powietrzne; siła militarna – waŜny instrument polityki zagr.
(zwłaszcza mocarstw); państwa małe i średnie podnoszą swój prestiŜ siłą militarną; po I w. ś.
około 200 konfliktów zbrojnych nie licząc interwencji zbrojnych;
czynnik militarny – wywołał w swych skutkach nowe, długotrwałe negatywne zjawisko –
wyścig zbrojeń, doprowadził do militaryzacji polityki; wzrost zainteresowania problemami
rozbrojeniowymi; doktryny polit. przekształcają się w doktryny polit.-strategiczne; broń
masowa
–
zmiana
charakteru
wojen;
siła
–
element
utrzymywania
reŜimów
niedemokratycznych; siła militarna – uŜywana w róŜnych formach: przez istnienie,
demonstrację, groźbę uŜycia, samo uŜycie;
pomimo zakazu uŜycia czy nawet groźby uŜycia siły (art. 2 pkt. 4 Karty NZ) – siła jest
stosowana, liczba aktów jej uŜycia nie maleje;
przeciwnicy jej uŜycia zwracają uwagę, Ŝe:
1) siła nie jest w stanie rozwiązać Ŝadnego problemu globalnego;
2) niesie groźbę zniszczenia cywilizacji;
3) posiadanie broni jądrowej nie gwarantuje osiągnięcia celów polit.;
4) koszta zbrojeń destruktywnie wpływają na gospodarkę;
5) uŜycie siły destabilizuje państwo, które jej uŜywa;
6) jej stosowanie obniŜa prestiŜ państwa;
7) konflikty zbrojne odwracają uwagę od prawdziwych problemów społ.;
8) agresja jest zakazana, dozwolona tylko wojna obronna;
9) aneksja jest zakazana;
Państwo w stosunkach międzynarodowych
państwo (pojęcie którego uŜywamy w s.m.) jest przejęte z prawa międzynarodowego
publicznego; państwo – organizacja terytorialna, zamieszkała przez określoną ludność,
posiadającą władzę najwyŜszą; terytorium, ludność, rząd;
15
na siódmej konferencji panamerykańskiej w 1933 r. w Montevideo dodano 4 cechę: państwo
to organizacja terytorialna, zamieszkała przez określoną ludność, posiadającą władzę
najwyŜszą + organizacja zdolna do obrotu międzynarodowego;
inne definicje podkreślały trzeci element – władzę najwyŜszą – Ŝe jest suwerenna;
państwo – najwaŜniejszy, najbardziej wpływowy, najbardziej dynamiczny uczestnik s.m.;
to państwa podejmują zasadnicze decyzje na arenie międzynarodowej (podpisują umowy,
powołują organizacje, nie mają nad sobą Ŝadnej innej władzy);
państwo – funkcje:
1) mediator między sferą zew. i wew. działania;
2) element porządkujący funkcjonowanie społeczności;
3) główny element ładu międzynarodowego;
4) jedyny dysponent środków przymusu;
5) w ramach państwa zachodzą najwaŜniejsze procesy mające wpływ na s.m.;
6) dba o poziom cywilizacyjny społ., dba o porządek wew.;
7) element tworzenia toŜsamości, ludzie identyfikują się z nim;
Suwerenność:
1) cecha przynaleŜna tylko państwu;
2) cechą suwerenności jest pierwotność tzn. Ŝe rodzi się sama z siebie, jest tworzona od
dołu, nikt jej nie nadaje;
3) jest cechą władzy najwyŜszej;
4) oznacza niezaleŜność od Ŝadnej innej władzy;
5) władza suwerenna najwyŜsza = całowładność i samowładność
a) całowładność – tzn., Ŝe władza suwerenna obejmuje całe terytorium oznaczone
granicami, realizowana jest w ramach całego terytorium, obejmuje całą
ludność; granicą tej władzy jest granica państwa;
granica państwa – płaszczyzna prostopadła do linii granicznej, oddzielająca terytorium
państwa od innych państw lub obszarów posiadających odmienny status międzynarodowy;
granice: lądowe, morskie, powietrzne (do 90-100 km dalej przestrzeń kosmiczna – tam prawo
kosmiczne);
16
granice lądowe – 3 etapy wyznaczania:
1) opis (góry, rzeki itp.); talweg – środek nurtu rzeki;
2) delimitacja (naniesienie linii granicznej na mapie szczegółowej);
3) demarkacja (wbijanie słupów granicznych);
granica lądowa – teoretycznie do jądra ziemi; praktycznie – jak daleko środki techniczne
pozwalają;
b) samowładność – władza suwerenna najwyŜsza niezaleŜna od Ŝadnej innej
władzy;
granicą suwerenności jednego państwa jest suwerenność (granica suwerenności) drugiego;
kiedyś 3 podstawowe prawa państwa:
1) „ius legationis” – prawo do wysyłania i przyjmowania poselstw;
2) „ius tractatuum” – prawo do zawierania umów międzynarodowych;
3) „ius ad bellum” – prawo do wojny;
dziś zostały dwa: w 1928 r. pakt Brianda-Kellogga – odebrano państwu prawo do wojny;
kiedyś państwa naleŜały do władców; suwerenem był władca, później głowa państwa pełniła
swą rolę z woli suwerena – narodu;
Rodzaje suwerenności:
1) suwerenność prawno-międzynarodowa – nie moŜe podlegać ograniczeniom;
2) suwerenność polityczno-międzynarodowa – PRL miało ją ograniczoną;
jeŜeli pewne decyzje są podejmowane dobrowolnie, to nie ma mowy o ograniczaniu
suwerenności, chyba Ŝe państwo działa pod naciskiem;
Prawa Zasadnicze Państwa są dziś sankcjonowane przez normy prawa międzynarodowego
publicznego;
Prawa Zasadnicze – związane z państwem od momentu jego powstania:
1) prawo do istnienia;
2) prawo do niezawisłości;
3) prawo do równości;
4) prawo do obrotu;
17
5) prawo do czci;
ad. 1) ma je kaŜde państwo, co raz powstało powinno istnieć;
ad. 2) kaŜda powstała jednostka terytorialna ma prawo do samodzielnego decydowania o:
a) ustroju polit. państwa;
b) systemie gosp.;
c) języku państwowym;
d) relacjach państwo – grupy wyznaniowe;
e) kulturze;
ad. 3) z punktu widzenia prawa międzynarodowego publicznego wszystkie państwa są równe;
ad. 4) nikt nie moŜe ograniczać państwa w jego działalności zew. jeŜeli jest ona zgodna z
prawem;
ad. 5) kaŜde państwo wymaga szacunku, dlatego ma prawo do decydowania np. o nazwie (jest
ona wtedy zastrzeŜona);
od 1984 r. do 1994 r. powstało 28 nowych państw (ruchy separatystyczne, rozpad państw
istniejących); były ZSRR dziś z tego 15 nowych państw;
Przyczyny sukcesów separatystów:
1) proces osłabiania państw – nie są w stanie przeciwstawić się ruchom
separatystycznym;
2) państwo broniąc integralności terytorialnej nie moŜe uŜyć siły na duŜą skalę;
3) osłabienie państwa przez procesy umiędzynarodowienia;
4) przynaleŜność do organizacji międzynarodowej – przekazywanie części suwerenność
np. UE; oddawanie części uprawnień za rozwój gosp. (walka – podniesienie poziomu
Ŝycia); wytworzenie toŜsamości narodowej;
5) bezpieczeństwo wymaga wiązania się z innymi organizacjami np. NATO;
rozwój wymaga współpracy; struktury – zazwyczaj organizacje międzynarodowe,
przedsiębiorstwa transnarodowe – wymykają się kontroli państwa; tworzenie struktur z jednej
str. ogranicza suwerenność państwa, ale z drugiej daje moŜliwość przetrwania;
18
Klasyfikacje – róŜne kryteria
Zasady ogólne prawa – państwa:
1) cywilizowane;
2) niecywilizowane;
Dostępność do morza:
1) nadbrzeŜne;
2) archipelagowe (np. państwo połoŜone na kilku/kilkunastu wyspach – czy wody
między nimi naleŜą do państwa?);
3) śródlądowe;
4) połoŜone niekorzystnie;
Kryterium ustrojowe:
1) kapitalistyczne;
1) rozwinięte;
2) socjalistyczne;
2) nierozwinięte;
3) 3-go świata;
Prawo (kto reprezentuje państwo w s.m.):
1) jednolite – tylko rząd centralny;
2) złoŜone – części składowe mają prawo działać w s.m.;
nie ma to przełoŜenia na układ etniczny/narodowościowy w danym państwie;
państwa trwale neutralne (coś innego niŜ neutralność i niezaangaŜowanie)
państwo moŜe osiągnąć ten status dzięki własnym dąŜeniom i zgodzie społeczności
międzynarodowej; musi takie państwo spełniać pewne warunki i obowiązki:
1) nie moŜe uczestniczyć w konfliktach zbrojnych;
2) nie moŜe uczestniczyć w sojuszach wojskowych, nie moŜe zawierać umów
naruszających trwałą neutralność;
3) nie wolno udostępniać swojego terytorium do przemarszu obcych wojsk i budowania
tam baz wojskowych obcych państw;
4) obowiązek obrony – musi mieć armię;
pierwszym takim państwem – Szwajcaria (kształtowało się to od XVI w.) od 1815 r.;
19
Belgia – kiedyś teŜ trwale neutralna; od 1830 r. – bo mogła być terytorium spornym między
Francją, Niderlandami i Niemcami do 1914 r.; Belgowie nie wrócili juŜ do stanu trwałej
neutralności, teraz Belgia broni się przez umieszczanie na swoim terytorium np. siedziby
dowództwa NATO, instytucji UE i ONZ;
Austria – trwale neutralna od 1955 r., broni się tak samo jak Belgia;
Turkmenistan – autorytarne państwo trwale neutralne;
kraje de facto neutralne to np. Watykan;
Ze względu na pozycję państwa w stosunkach międzynarodowych:
1) mocarstwa uniwersalne (światowe); cech:
a) przewaga militarna; supermocarstwo – podkreślenie potencjału militarnego
(mogłoby wygrać z resztą świata poza tym drugim supermocarstwem);
b) musi mieć własne ugrupowanie (grupa państw działająca na arenie
międzynarodowej tak jak chce tego supermocarstwo);
c) globalne oddziaływanie (polityczne, militarne, ekonomiczne, ideologiczne);
2) mocarstwa (średnie); cechy:
a) potencja militarny niewspółmiernie mały do supermocarstwa;
b) potencjał gosp., cywilizacyjny, ludnościowy, kulturalny o wiele wyŜszy niŜ
potencjał przeciętnego państwa;
c) np. Rosja, Francja, Chiny, Wielka Brytania;
3) mocarstwa selektywne:
a) sektorowe: państwo posiadające istotny/światowy potencjał w jakiejś
dziedzinie; np. Japonia, Niemcy (oba państwa przegrały II w.ś., nie są w
stałym składzie Rady Bezpieczeństwa ONZ, nie mają aŜ tak silnych armii);
b) regionalne: państwo, które wywiera istotny wpływ w granicach regionu,
niekiedy moŜe dominować; np. Meksyk, Brazylia, Argentyna, Libia, Irak,
Izrael;
4) państwa średnie (rola wiodąca w subregionie); np. Polska;
5) państwa małe
a) rozwinięte, np. Belgia i Holandia;
b) rozwijające się;
c) nierozwinięte – Trzeciego Świata;
20
6) karłowate (mini państwa);
Państwo w stosunkach międzynarodowych - państwa karłowate i inne organizacje państwowe
Stolica Apostolska – papieŜ i jego urząd oraz urzędy kurii rzymskiej;
-
centrum władzy kościoła katolickiego;
-
bardzo stary uczestnik stosunków międzynarodowych – od średniowiecza;
w IX w. papieŜe stali się suwerenem państwa kościelnego, które stanowiło podstawę
terytorialną działań papieŜa, doszła ludność;
w momencie jednoczenia się Włoch – wcielone w Królestwo Włoch; od 1880 r. – straciło
element terytorialny i ludnościowy, został papieŜ i jego podmiotowość prawnomiędzynarodowa i polityczno-międzynarodowa; nikt nie kwestionował tej podmiotowości
papieŜa tzn. stolicy apostolskiej i jego urzędu;
1929 r. – na mocy traktatów laterańskich – otrzymał podstawę terytorialną działania, powstało
Państwo – Miasto Watykan (0,4 km2 i niektóre obiekty sakralne w Rzymie);
1980 r. – obszar ten zamieszkiwało 830 osób (obywateli Watykanu);
Mamy 2 podmioty:
-
Stolica Apostolska;
-
Państwo – Miasto Watykan;
Na czele Stolicy Apostolskiej i Państwa – Miasta Watykanu stoi papieŜ, który nierozerwalnie
łączy te dwa podmioty; waŜniejsza jest Stolica Apostolska, bo Państwo – Miasto Watykan
słuŜy jako podstawa terytorialna dla realizacji swoich celów (dla funkcjonowania) Stolicy
Apostolskiej; jest to terytorium niezbędne by Stolica Apostolska mogła wykonywać swoje
zadania; Watykan nie ma celów politycznych, a Stolica Apostolska je ma; Stolica Apostolska
(Watykan?)
posiada
ius
contrahendi
–
prawo
do
zawierania
traktatów,
umów
międzynarodowych;
dwoistość w stosunkach międzynarodowych – jako strona moŜe wystąpić Stolica Apostolska i
Państwo – Miasto Watykan;
Stolica Apostolska ma ius legacionis – prawo do wysyłania i przyjmowania poselstw –
Watykan tego prawa nie posiada;
Stolica Apostolska – strona konwencji genewskiej, konwencji wiedeńskiej, o prawie
traktatów, członek organizacji międzynarodowych;
21
Watykan nie prowadzi działalności dyplomatycznej, ale jest członkiem kilku organizacji
międzynarodowych, np. Międzynarodowego Związku Telekomunikacyjnego, podpisał kilka
konwencji;
Nigdy do tej samej organizacji nie naleŜały, nie naleŜą i nie będą naleŜały, ani tej samej
konwencji nie podpisały i nie podpiszą oba tzn. Stolica Apostolska i Państwo – Miasto
Watykan, zawsze albo jedno, albo drugie; w róŜnych sytuacjach brana jest pod uwagę
podmiotowość tylko jednego z nich;
Stolica Apostolska występuje w stosunkach międzynarodowych w dwojakim charakterze –
raz jako Stolica Apostolska, a raz jako Państwo – Miasto Watykan;
Suwerenny Zakon Kawalerów Maltańskich
powstał w 1060 r. jako zakon rycerski; w XII w. nabył podmiotowość ówczesnego prawa
narodów na zasadzie funkcjonującej jednostki o charakterze państwowym;
do 1522 r. mieli wyspę Rodos, tam było ich państwo; potem przenieśli się na Maltę i tam
rezydowali do 1798 r. (główne zadanie – walka z islamem);
w 1802 r. – Anglia nie zwróciła Malty zakonowi i dlatego przeniósł się on do Rzymu, tam ma
swoją siedzibę od 1834 r.; instytucje i władze zakonu znajdują się w Rzymie od 1868 r. i
traktowane są jako naleŜące do obcego państwa, ale nie straciły podmiotowości prawno –
międzynarodowej;
suwerenność zakonu – wtórna, nadana; 50 państw utrzymuje z nimi stosunki; zakon naleŜy do
10 organizacji międzynarodowych;
zakon jest zakonem religijnym, rycerskim, arystokratycznym i międzynarodowym; ma
eksterytorialne posiadłości w Rzymie; otrzymał obiekt sakralny na Malcie wraz z przyległymi
budynkami – i tam teraz będzie rezydował;
zakon własne:
wydaje paszporty (głównie dyplomatyczne);
nadaje tytuły;
nadaje prawa własności;
nadaje odznaczenia;
wydaje znaczki pocztowe;
bije własną monetę;
prowadzi odrębną rejestrację samochodów;
22
Na czele zakonu stoi Wielki Mistrz, posiada tytuł i honory kardynalski i eminencyjne;
Zakon posiada na terenie innych państw własne struktury administracyjne: przeorstwa,
stowarzyszenia narodowe; a takŜe ambasady, legacje, delegatury (Francja, Belgia, RFN,
Szwajcaria), przedstawicielstwa (równieŜ w Polsce);
Zakon prowadzi akcje humanitarne i charytatywne (ponad 400 ośrodków); zrzesza 12 tysięcy
kawalerów i dam z tego 3 tysiące z Włoch; trzon stanowią arystokraci (nawet 4 pokolenie
szlachectwa), dalej mamy polityków, finansistów, przemysłowców, intelektualistów – duŜe
kontakty i moŜliwości finansowe oraz wolontariuszy;
Wielki Mistrz i Wielki Kanclerz traktowani są jak głowy państw;
przy organizacjach międzynarodowych są akredytowani przedstawiciele zakonu;
Wolne Miasto Gdańsk
klasyczna niesuwerenna organizacja terytorialna; znajdowało się pod kontrolą Ligi Narodów;
powstało po I w. ś. w wyniku ustaleń traktatu wersalskiego, w celu zapewnienia Polsce
dostępu do morza;
objęte polską granicą celną; Polska mogła korzystać z tamtejszych dróg wodnych, posiadała
kontrolę i zarząd nad siecią kolejową; posiadała tam pocztę, słuŜbę telefoniczną i
telegraficzną, prawo składowania amunicji;
Polska reprezentowała Gdańsk w stosunkach z zagranicą i wydawała Gdańszczanom
paszporty;
Andorra
na początku IX w. król Ludwik poddał ją pod kontrolę hiszpańskiego miasta Urgel, pod
zwierzchnictwo tamtejszego biskupa;
w XIII w. stała się współnym wasalem Hiszpanii i Francji;
jest to suwerenne księstwo parlamentarne, którego konstytucja została podpisana przez
prezydenta Francji i biskupa Urgel; w polityce zagranicznej jest reprezentowana przez Francję
i Hiszpanię; kondominium Francji i Hiszpanii; wpływy polityczne – Francja, wpływy fiskalne
– Hiszpania; od 1993 r. przyjęta do ONZ; zadanie rządu – dbanie o drogi;
Liechtenstein
członek: OBWE, EFTA, ONZ, Rada Europy;
w stosunkach międzynarodowych reprezentowany przez Szwajcarię
23
Monaco
monarchia dziedziczna; 1,9 km2; 32 tys. mieszkańców;
członek ONZ; Francja zatwierdza umowy międzynarodowe zawierane przez Monaco;
wybór następcy tronu – Watykan (decyduje o hierarchii dziedziczenia);
San Marino
republika od 1600 r.; 61 km2; 25 tys. mieszkańców; protektorat Włoch;
stosunki dyplomatyczne z około 30 państwami;
członek: OBWE, ONZ, Rada Europy;
Parapaństwa – nie uznawane na arenie międzynarodowej, np.. Naddniestrze (była republika
Mołdawska);
Sposoby powstawania państw:
1) poprawianie procesów historycznych (granice nie odpowiadają układom etniczno –
narodowościowym, a świadomość narodowa stale się rozwija); secesje – np. ZSRR;
2) rozpad państwa np. Austro-Węgry;
3) na terytorium nie podlegającym Ŝadnej innej władzy;
państwo moŜe powstać bez wytyczonych granic;
-
problem uznania państwa;
-
problem uznania rządu;
teoria deklaratywna – uznanie nie jest konieczne, by państwo zaistniało;
teoria konstytutywna – uznanie jest niezbędne;
jeŜeli państwo jest sprawne, efektywne, spełnia swoje funkcje to trzeba je uznać, nawet jeśli
powstało nielegalnie – taka zasada;
W stosunkach międzynarodowych od zawsze były próby realizacji stosunków
międzyludzkich za pomocą zasad i zwyczajów, a nie siłą.
RóŜnice między polityką wew. w państwie a społecznością międzynarodową:
-
normy międzynarodowe nie są nadawane przez władzę zwierzchnią;
24
-
nie ma ustalonej hierarchii norm;
-
normy międzynarodowe tworzą pośrednie relacje między podmiotami, a w
prawie wew. te relacje mają charakter bezpośredni, oparty na podległości (są
sankcjonowane inaczej niŜ normy międzynarodowe);
-
skuteczność norm międzynarodowych zaleŜy od dobrej woli państw (w duŜej
mierze);
-
o stopniu trwałości norm międzynarodowych decyduje zgodność podmiotów
(dobra wola państw), im większa zgodność tym większa trwałość norm
międzynarodowych;
Normy w stosunkach międzynarodowych (w środowisku międzynarodowym):
1) moralne;
2) polityczne;
3) prawne;
ad. 1) najwcześniejsze oparte o systemy religijne; skuteczność oddziaływań wartości
religijnych – wpływ na przestrzeganie norm moralnych;
normy moralne nie znają wartości pośrednich;
wartości ideologiczne mówiły co jest moralne, a co nie;
XX w. – zachwianie norm moralnych;
kodeksy moralne:
-
uniwersalny charakter;
-
perfekcjonistyczne (wysoka poprzeczka);
-
absolutyzujące (rygorystyczne przestrzeganie, nie ma wyjątków);
kodeksy moralne:
a) kręgów cywilizacyjnych;
b) poszczególnych państw;
wiele grup norm moralnych, ale istnieją normy moralne o zasięgu globalnym;
ich oddziaływanie jest stosunkowo mniejsze od norm politycznych i prawnych, ale nie byłoby
stosunków międzynarodowych bez norm moralnych;
ad. 2) normy polityczne:
-
są konkretniejsze i realniejsze od moralnych;
-
tendencja do maksymalizacji wymogów;
-
zaczęły się kształtować w XIX w., rozwój w XX w.;
-
ogniwo pośrednie między normami moralnymi a prawno-międzynarodowymi;
25
-
przedmiotowe i czynnościowe, bo pozwalają regulować działania państw na
arenie międzynarodowej;
-
pozwalają tworzyć wspólne systemy wartości politycznych;
-
osłabiają je zmiany orientacji w polityce zagranicznej;
-
większa siła sankcji za ich łamanie (np. brak poparcia dyplomacji
konferencyjnej);
-
szereg systemów norm politycznych, które działają w ramach grup państw (np.
3-go świata, wysoko rozwinięte) – wtedy róŜnice w ocenie róŜnych zjawisk;
ad. 3) normy prawne:
-
najwyŜszy rodzaj norm międzynarodowych;
-
najwaŜniejsze normy w stosunkach międzynarodowych;
-
tworzą prawo międzynarodowe publiczne;
prawo międzynarodowe publiczne – system zasad i zespół norm regulujących stosunki
między państwami, państwami a innymi podmiotami prawa międzynarodowego oraz między
tymi innymi podmiotami;
prawo międzynarodowe prywatne – dział prawa cywilnego, kaŜde państwo ma swój system
prawa międzynarodowego prywatnego;
najwaŜniejsze to mieć podmiotowość prawno-międzynarodową;
zasady – ogólne wskazówki, mające trwały charakter np. zasada pokojowego załatwiania
sporów;
prawo międzynarodowe – powstawało od staroŜytności, dziś 2 podstawowe źródła prawa
międzynarodowego publicznego:
1) zwyczaj międzynarodowy;
2) umowa międzynarodowa;
zwyczaj międzynarodowy powstaje w wyniku jednolitej praktyki państw uznawanej jako
prawo; trzeba odróŜnić prawo od grzeczności; zwyczajowe prawo dyplomatyczne
skodyfikowane dopiero w 1815 r., a potem w 1961 r.;
waŜne aby nie było sprzeciwu w momencie tworzenia normy zwyczajowego prawa
międzynarodowego (moŜe być zgoda lub milczenie); norma prawa międzynarodowego
zwyczajowego ma znaczenie powszechne, obowiązuje całą społeczność międzynarodową
(umowa obowiązuje tylko jej strony); tam gdzie jest luka, gdzie nie ma konkretnej regulacji,
tam obowiązuje prawo zwyczajowe; kaŜdy nowopowstały kraj przyjmuje wszystkie normy
prawa zwyczajowego;
26
prawo międzynarodowe powstaje w wyniku woli państw; orzeczenia trybunałów
międzynarodowych są stosowaniem prawa (nie moŜna ich uznać za źródło prawa), sądy
międzynarodowe nie mają uprawnień do tworzenia prawa;
jako źródło prawa nie moŜe być stosowany:
-
precedens;
-
doktryna (poglądy prawników, naukowców itd.);
w stosunkach międzynarodowych istnieją róŜnego typu normy:
1) koordynujące działalność;
2) ius cogens – prawo nieodmienne;
ad. 1) większość norm, które regulują działalność państw na arenie międzynarodowej;
ad. 2) przyjęte i uznane przez społ. międzynarodową, bezwzględnie obowiązujące, od których
nie jest dopuszczalne Ŝadne odstępstwo i które mogą być zmienione tylko normą
powszechnego prawa międzynarodowego mającą ten sam charakter np.:
-
zakaz uŜycia siły w stosunkach międzynarodowych, z wyjątkiem przypadków
dozwolonych w Karcie NZ;
-
zakaz interwencji w sprawy wew. innych państw;
-
zakaz ludobójstwa;
-
zakaz zabijania jeńców wojennych (chyba, Ŝe ktoś morduje twoich jeńców);
-
zakaz handlu niewolnikami, kobietami i dziećmi;
powstanie niwej normy ius cogens uniewaŜnia/wygasza inne normy dotąd obowiązujące
(sprzeczne z tą nową);
te normy ograniczają państwa, ale są zgodne z interesem społeczności międzynarodowej;
System sankcyjny w ramach prawa międzynarodowego publicznego:
a) psychologiczne;
b) odwetowe;
c) zorganizowane przez organ międzynarodowy;
ad. a) potępianie, nota protestacyjna, opinia międzynarodowa, odrzucenie na arenie
międzynarodowej;
ad. b) retorsje – zgodne z prawem działania odwetowe (np. podniesienie ceł);
represja – niezgodne z prawem działanie, co ty nam to my tobie;
27
ad. c) zbiorowe działanie państw oddziałujące na inne państwo;
sankcje:
1) zorganizowane;
2) niezorganizowane;
ad. 1) przewidziane przez umowy międzynarodowe:
-
organizacyjne: ostrzeŜenie, zawieszenie, wykluczenie (np. z organizacji
międzynar.);
-
korygujące np. kara pienięŜna, cofnięcie pomocy;
-
środki przymusu bezpośredniego np. uŜycie siły;
ad. 2) reakcja opinii publicznej, ograniczenie ruchu turystycznego, kampania medialna; Rada
Bezpieczeństwa ONZ – odpowiada za podjęcie sankcji;
Karta NZ – 2 rodzaje sankcji:
a) bez uŜycia siły;
b) z uŜyciem siły;
ad. a) ograniczenia gospodarcze, komunikacyjne, embarga itd.;
ad. b) moŜe zastosować ONZ po decyzji Rady Bezpieczeństwa (1950 r. – Korea Płn., 1991 r.
– przeciw Irakowi, za aneksję);
W wyniku postępu w nauce i technice oraz współpracy państw – nowe formy i
struktury w stosunkach międzynarodowych (nowi uczestnicy):
1) przedsiębiorstwa międzynarodowe (transnarodowe);
2) ruchy międzynarodowe;
ad. 1) (korporacje wielonarodowe); przedsiębiorstwo międzynarodowe – spółka kapitałowa
prowadząca działalność gosp. w min. 2 krajach i tworząca zintegrowany międzynarodowy
syst. powiązań gosp. podporządkowany wspólnej strategii, genetycznie związana z krajami
rozwiniętymi; wg Zybilkiewicza korporacja to prawny i umowny mechanizm powołany do
tworzenia i prowadzenia biznesu dla zysku, uŜywa kapitału inwestorów, którym zarządzają w
ich imieniu dyrektorzy i urzędnicy;
trudno określić kiedy zaczęły powstawać np. Kompania Wschodnio-Indyjska od 1600 r. –
monopol handlu na określonym teryt., mogła teŜ na tym obszarze stosować tworzone przez
siebie prawo, miała własne wojsko i policję, grupa profesjonalnych menedŜerów;
okresy rozwoju korporacji:
28
1) po I w.ś. – korporacje producentów (proces wytwarzania);
2) po II w.ś. – korporacje finansowe;
3) dziś – korporacje marketingowe (np. Microsoft: po raz pierwszy notowany w 1986 r.,
w 1989 – 539 miejsce na świecie, wartość 3,3 mld $, 1997 r. – 5 miejsce, 148 mld,
1998 r. – 2 miejsce, 200 mld; 1999 r. – 1 miejsce, 407 mld);
wielkie korporacje:
a) nowoczesne produkty, produkują duŜo i szybko;
b) b. wysoko wykwalifikowana kadra;
c) siła ekonom. wykorzystywana do nacisków polit., cel – lepsza pozycja do
większych zysków;
d) b. aktywne, dynamiczne, bodźce do ekspansji:
-
poszukiwanie rynków zbytu;
-
poszukiwanie niŜszych kosztów produkcji;
-
chęć wykorzystania przewagi technolog.;
e) najbardziej zaawansowane technologie (elektronika, farmacja), wysoka jakość
usług, międzynarodowa kadra;
f) narodowy charakter przedsiębiorstwa macierzystego, krajowi akcjonariusze;
g) unowocześniają rynek: produkty, technologie, sposoby zarządzania;
struktura:
1) przedsiębiorstwo macierzyste – centrala org., siedziba;
2) filie i oddziały zagraniczne:
a) kryterium geograficzne;
b) kryterium – grupy towarowe;
c) kryterium mieszane;
1991 r. – produkcja 44 największych korporacji = 10% produkcji światowej;
1999 r. – na 22 najbardziej liczące się korporacje: 11 ameryk., 9 japońskich, 2 bryt.;
1000 największych korporacji: 494 ameryk., 135 japońskie, 108 bryt., 36 niem., 25 kanad., 23
włoskie, 22 holend., 16 szwedzkie, 13 belg.;
100 największych republik świata (ilość pieniędzy): USA, Japonia, Niemcy, Francja, W.
Bryt., Włochy, Chiny, Brazylia, Kanada, Hiszpania, Rosja, 25- General Motors, 27 – Polska
itd.; ogólnie: 52 korporacje, 48 – państwa;
Sprzeczność państwo-korporacja:
29
-
państwo broni syst. ekonom., ale jednocześnie chce pieniędzy na rozwój;
-
korporacje zatrudniają niŜszą i średnią kadrę z mieszkańców danego regionu,
kraju;
Pozytywne elementy korporacji:
-
napływ kapitału;
-
poprawa bilansu płatniczego;
-
zaawansowane technologie;
-
miejsca pracy;
-
podnoszą umiejętności produkcyjne i techniczne;
-
najnowsze zasady organizacyjne;
-
wyŜsze standardy płacowe;
-
wysokie wykształcenie, kwalifikacje;
Negatywne:
-
instrument neokolonializmu (brak kontroli, tylko zysk, nie liczą się ze społ.);
-
więcej kapitału zuŜywają niŜ przywoŜą;
-
transfer słabszej technologii niŜ w przedsięb. macierzystym;
-
nie interesują ich potrzeby regionu;
-
nie dopuszczają do najwyŜszych stanowisk;
-
wykorzystują luki podatkowe;
-
manipulują róŜnicami cen i stóp oprocentowania;
mają wpływy polit., tworzą wielki lobbing, musisz je przyciągnąć, nie mają podmiotowości
prawno-międzynarodowej;
ad. 2) ruchy międzynarodowe – formy działań masowych, często spontanicznych, o słabo
rozwiniętej strukturze org., ale cechach, które mobilizują wielkie grupy społ.;
funkcjonują w oparciu o róŜne wielkie grupy społ. (narody, grupy etniczne, religijne,
ideolog.), obejmują regiony, a nawet mogą mieć charakter globalny; czasem w ich ramach –
struktury narodowe grupujące zwolenników danego ruchu; potrafią zdobyć uznanie
międzynar., nawet większe niŜ państw, z którymi się konfrontują;
wielka rola w historii s.m.: ruchy narodowo-wyzw., ruchy partii polit. zdolnych do
oddziaływania na grupy społ. w róŜnych państwach;
30
są zdolne do wpływania na rządy albo ugrupowania państw; niektóre zachowują wielką
niezaleŜność w stosunku do państw, inne korzystają z inspiracji i sponsoringu;
ruch narodowo-wyzw. – b. silny mechanizm, dzięki niemu powstało wielu uczestników
państwowych; mogą pomóc stworzyć państwo np. ruch syjonistyczny (Izrael); panafrykanizm
– więzi, poczucie solidarności ludów afr.;
zrzeszenia partii polit. np. międzynar. ruch komunistyczny i robotniczy (w okresie apogeum,
w poł. lat 60-tych, ponad 90 partii komunist., 62 mln członków), miał własną wizję rozwoju
s.m. – światowe narody partii komunist.;
ruchy celowościowe np. obrońców pokoju, ekologiczne, neofeministyczne, inicjatyw
sąsiedzkich; ewolucja – od słabych do silnych, zorganizowanych; dyplomacja ludu – kontrola
nad władzami polit.;
31