Wytyczyli nowe drogi (część 1)

Cezery Obracht-Prondzyński
Wytyczyli nowe drogi (część 1)
Nie moŜna opisać i zrozumieć fenomenu regionalizmu kaszubskiego bez uwzględnienia dorobku
i myśli kręgu osób, które zwykliśmy nazywać ruchem młodokaszubskim. Ruch ten pojawił się na
przełomie XIX i XX wieku i na zawsze odmienił kulturę kaszubską, wypracował nową formułę
ideową regionalizmu, wreszcie – stworzył pierwsze instytucje kaszubskie.
Czas, czyli kontekst historyczny
O Młodokaszubach wiemy juŜ bardzo duŜo. Mamy naukowe i popularne biografie oraz bardzo wiele
szkiców i artykułów poświęconych najwybitniejszym postaciom w tym środowisku – są biografie
Aleksandra Majkowskiego, Jana Karnowskiego, ks. Leona Heykego, Franciszka Sędzickiego. Dobrze
opisano najwaŜniejsze ich przedsięwzięcia – pismo „Gryf”, Koło Kaszubologów w Pelplinie, dzieło
Izydora i Teodory Gulgowskich, Muzeum Pomorsko-Kaszubskie w Sopocie. Wydano najwaŜniejsze dzieła
Młodokaszubów, które do dziś stanowią największe dokonania w literaturze kaszubskiej. Przeprowadzono
teŜ bardzo wiele akcji upamiętniających – są pomniki, tablice, obeliski, okolicznościowe medale, dziesiątki
seminariów i konferencji. Ale jednocześnie ciągle uderza powierzchowność wiedzy o ich Ŝyciu i myśli,
sprowadzającej się najczęściej do swoistych zaklęć typu „trójca Młodokaszubów” i „co kaszubskie, to
polskie”… Tymczasem aby zrozumieć to, kim dzisiaj jako społeczność kaszubska jesteśmy, musimy
dogłębnie poznać i przemyśleć dokonania pokolenia, które wytyczyło nowe drogi ruchu kaszubskiego
ponad sto lat temu.
Zacznijmy od uświadomienia sobie czasu i kontekstu historycznego, w jakim dochodzi do pojawienia się
tegoŜ ruchu. Prof. Gerard Labuda omawiając syntetycznie główne przyczyny „odŜycia ducha narodowego
na Pomorzu Gdańskim, w tym równieŜ na Kaszubach” w II połowie XIX wieku, wskazywał na
wzmoŜone migracje ludności, równieŜ niemieckiej, pruską akcję kolonizacyjną i opór przeciw niej,
Kulturkampf, połączony z walką z językiem polskim w Kościele i szkole, rozszerzenie prawa wyborczego,
wciągnięcie nowych grup ludności w Ŝycie publiczne (proces demokratyzacji słuŜący aktywizacji warstwy
chłopskiej) i wreszcie narodziny rodzimej inteligencji polskiej. Tym jednak, co było specyficzne dla
Pomorza i co wyróŜniało ten region spośród innych ziem zaboru pruskiego, była „kwestia kaszubska”.
Zmiany społeczne, polityczne, demograficzne, edukacyjne etc. doprowadziły do pojawienia się
specyficznego i nowego środowiska, które zwykliśmy określać ruchem młodokaszubskim. Główne
dylematy z nim związane G. Labuda przedstawiał następująco: „a) ruch młodokaszubski był dziełem
młodej inteligencji kaszubskiej, wobec tego powstaje pytanie, w jakim stopniu wyraŜał on stan
świadomości pozostałych warstw społeczności kaszubskiej; b) ruch młodokaszubski, podtrzymując
zasadniczą ideę Ceynowy odradzania świadomości narodowej Kaszubów przez pielęgnowanie
pierwiastków rodzimych, nie usuwał potencjalnej dwutorowości, iŜ to odrodzenie mogło rozwijać się
zarówno w kierunku podtrzymywania tradycyjnej wspólnoty politycznej, kościelnej i kulturalnej
z polszczyzną, jak teŜ w kierunku własnej odrębności kulturowej (w takim przypadku stawał się on, chcąc
nie chcąc, elementem gry w szerszym konflikcie polsko-niemieckim); c) ruch ten, co było niemoŜliwe do
uniknięcia, sprowadzając kwestię odrębności języka kaszubskiego do dziedziny rozwaŜań »czysto
teoretycznonaukowej«, zamykał oczy na oczywisty fakt, Ŝe zagadnienie tej odrębności stało się od razu
faktem natury politycznej w określaniu przynaleŜności narodowej w urzędowych statystykach rządu
pruskiego”.
Kim byli ci ludzie?
Zwykle krąg Młodokaszubów sprowadza się do trzech, czterech osób… Tymczasem było to środowisko
znacznie szersze i mocno wewnętrznie zróŜnicowane. Wystarczy sięgnąć do najwaŜniejszego dokumentu
1
opisującego proces narodzin tego środowiska, czyli do Mojej drogi kaszubskiej Jana Karnowskiego
i prześledzić przypisy biograficzne opracowane przez wydawcę tych wspomnień prof. Józefa
Borzyszkowskiego, aby stwierdzić, Ŝe było to kilkadziesiąt osób, nie zawsze zresztą mających korzenie
kaszubskie, ale zafascynowanych kulturą kaszubską.
Zwykło się teŜ mówić, Ŝe była to grupa „młodej inteligencji”. Jednak sami Młodokaszubi odŜegnywali się
od myślenia wyłącznie w kategoriach pokoleniowych. I rzeczywiście – były wśród nich osoby starsze
nawet o kilka dekad od A. Majkowskiego, nie mówiąc o J. Karnowskim czy ks. Heyce. Przykładem moŜe
być prezes Towarzystwa Młodokaszubów, urodzony w Rabacinie pod Bytowem w 1856 r. ks. Ignacy Cyra.
Albo Roman Janta-Połczyński z śabiczyna (ur. 1849), poseł kaszubski, działacz społeczny i gospodarczy,
osoba wspierająca i „Gazetę Gdańską”, i „Gryfa”, sygnatariusz Odezwy w sprawie załoŜenia organizacji
młodokaszubskiej, przewodniczący zebrania załoŜycielskiego Towarzystwa Młodokaszubów oraz prezes
Towarzystwa Muzeum Kaszubsko-Pomorskiego w Sopocie.
Tym, co łączyło cały krąg młodokaszubski, było jednak pewne wspólne doświadczenie biograficzne.
Pamiętać trzeba, Ŝe choć były to osoby wywodzące się z róŜnych kręgów społecznych (z dominacją
warstw ludowych: gburów, rzemieślników, drobnomieszczaństwa), to z drugiej strony niemal wszyscy
przeszli podobny proces kształcenia, zaliczając przede wszystkim klasyczne gimnazjum niemieckie oraz w
większości przypadków studiując na niemieckich uniwersytetach. To doświadczenie biograficzne i droga
kształcenia są o tyle waŜne, Ŝe ówczesny system oświatowy był nastawiony na „tworzenie” oddanego
obywatela państwa prusko-niemieckiego, ale jednocześnie był to system dający bardzo dobre
wykształcenie i otwierający ogromne szanse społecznego awansu. KaŜdy, kto kończył gimnazjum
z maturą, a szczególnie uniwersytet, mógł liczyć na moŜliwość zrobienia znakomitej kariery, czy to
w rozrastającym się aparacie państwowym, czy w kwitnącej gospodarce. A pamiętajmy, Ŝe Niemcy końca
XIX i początku XX wieku to kraj przeŜywający ogromny rozwój w kaŜdym wymiarze. Gospodarka
niemiecka stawała do rywalizacji z potęgami ówczesnego świata, głównie Wielką Brytanią, postęp
technologiczny i modernizacja przemysłu budziły wielkie poczucie dumy. Gwałtownie rozwijały się
ośrodki miejskie, na czele z Berlinem, będące naocznym dowodem Ŝywotności społeczeństwa
niemieckiego i miejscem, gdzie najlepiej wyczuwało się puls cywilizacyjnej rewolucji. Państwo działało
sprawnie i było otaczane prawdziwym kultem. A niemiecka sztuka, literatura, muzyka i filozofia uznawane
były za szczytowe wytwory ducha ludzkiego. KaŜdy młody człowiek, kształcąc się w gimnazjum
i szczególnie na uniwersytecie, zderzał się z tą rzeczywistością, która była atrakcyjna, uwodziła i dawała
ogromne moŜliwości osobistego i zawodowego rozwoju. Za jedną cenę – narodowej asymilacji! Był to
bowiem okres rozbudzania nacjonalistycznych emocji, których efektem końcowym była I wojna światowa.
Dokonanie innego wyboru Ŝyciowego było w istocie aktem niezwykle heroicznym, szczególnie w sytuacji
osób wywodzących się z biednych rodzin. Ludziom tym pozostawały w zasadzie cztery drogi kariery
(pomijając moŜliwość odziedziczenia gospodarstwa rolnego), mogli zostać lekarzem, adwokatem,
księdzem czy teŜ ekonomistą w dopiero rozwijającym się sektorze polskich instytucji gospodarczych.
śadna z nich nie była usłana róŜami i w porównaniu z ofertą, którą mogło złoŜyć młodemu człowiekowi
państwo niemieckie, było to doprawdy niewiele. A mimo to właśnie takiego wyboru Młodokaszubi
dokonywali. Przesłanką zaś do tego były ich wybory ideowe i narodowe.
Polskość – szansą Kaszubów na przetrwanie
Przywołany wyŜej kontekst historyczny jest bardzo istotny dla zrozumienia dokonanego przez
Młodokaszubów świadomego wyboru na rzecz polskości. Pamiętajmy bowiem, Ŝe na Pomorzu nie było
równowagi między kulturą niemiecką a polską. Ta pierwsza dominowała bezwzględnie – język niemiecki
był nie tylko językiem administracji, edukacji, Ŝycia gospodarczego i politycznego. Dominował teŜ w Ŝyciu
codziennym, a przede wszystkim był językiem awansu społecznego. Z kolei kultura polska była daleka,
często bardzo słabo znana, w wielu wypadkach mało zrozumiała. A język polski wypierany był nie tylko
2
z Ŝycia publicznego, ale w końcu nawet z nauczania religii, co zresztą doprowadziło do słynnego strajku
szkolnego. Młodokaszubi mieli pełną świadomość atrakcyjności kultury i cywilizacji niemieckiej i siły jej
oddziaływania asymilacyjnego. Pisali o tym po wielokroć. Wiedzieli więc, Ŝe jeśli nie podejmie się Ŝadnej
skutecznej przeciwakcji, to Kaszubi w krótkim czasie zostaną całkowicie zasymilowani, tak jak się to stało
na Pomorzu Zachodnim. Wybierają więc świadomie orientację polską, widząc w kulturze polskiej szansę
(choć nie gwarancję) na przetrwanie w Ŝywiole niemieckim. Wybór był dokonywany w sytuacji, gdy nikt
nie wiedział, Ŝe za kilkanaście lat Polska odzyska niepodległość (choć o tym marzono), gdy naleŜało się
liczyć z przykrymi konsekwencjami – szykanami, ograniczeniem moŜliwości zaspokojenia aspiracji
Ŝyciowych, czasami wręcz więzieniem lub zmuszeniem do emigracji. Warto podkreślić, Ŝe niemal wszyscy
Młodokaszubi przeszli przez tajne kółka samokształceniowe, czyli przez ruch filomacki. Oni uczyli się
Polski potajemnie, nielegalnie, ryzykując swoim losem, a wielki proces filomatów w Toruniu w 1901 r. był
przestrogą przed tym, co moŜe spotkać kaŜdego angaŜującego się w takie działania.
Trudny wybór
Oczywiście, relacje kaszubsko-polskie w ówczesnych realiach Prus Zachodnich wcale nie były takie proste.
Część polskich działaczy narodowych, zwłaszcza konserwatywnych, przyjęła z niechęcią pojawienie się
nowego aktora na scenie publicznej. Aktora w dodatku od razu bardzo aktywnego, Ŝywiołowego,
pomysłowego i głośnego. A pamiętajmy, Ŝe inicjatywy Młodokaszubów były róŜnorodne: pismo „Gryf”,
które było zjawiskiem unikatowym, prezentującym bardzo wysoki poziom intelektualny i edytorski,
wystawa historyczno-etnograficzna w Kościerzynie, muzeum w Sopocie, twórczość literacka pisana
w języku kaszubskim, aktywność publicystyczna. Młodokaszubi nie kryli się ze swoimi aspiracjami, a swoje
postulaty wyraŜali wprost, wykorzystując wszelkie wówczas dostępne kanały komunikacji, przede
wszystkim prasę. Charakterystyczne przy tym, Ŝe z większym zainteresowaniem i otwartością spotkali się
w Poznaniu czy Warszawie niŜ na Pomorzu. Tu oskarŜenia pod ich adresem poszły tak daleko, Ŝe doszło
do głośnego procesu A. Majkowskiego z pelplińskim „Pielgrzymem”, w którym rozgoryczony twórca
„Gryfa” przed pruskim sądem musiał udowadniać, Ŝe nie jest odszczepieńcem zdradzającym sprawę
polską.
Trzeba w tym miejscu podkreślić, Ŝe kwestia relacji kaszubsko-polskich miała dla Młodokaszubów
znaczenie zasadnicze. W ich myśleniu zawsze wyraźne było napięcie między przekonaniem o konieczności
ochrony własnej kultury (zwłaszcza języka), będącej podstawą poczucia odrębności, a z drugiej strony
przekonaniem o silnej więzi z narodem polskim. Łączność z Polską była dla nich sprawą fundamentalną,
centralną – w realiach rozbiorowych bez wyboru na rzecz polskości Kaszubi byli ich zdaniem skazani na
zatracenie. Ale pamiętać trzeba, Ŝe wcale nie był to wybór oczywisty, a tym bardziej najłatwiejszy, nie tylko
z powodów przywołanych wyŜej. Oto bowiem Młodokaszubi doskonale zdawali sobie sprawę
z toŜsamościowego rozbicia społeczności kaszubskiej, z labilności postaw narodowych, a przede
wszystkim z gwałtownie postępującej asymilacji w kulturze niemieckiej, która wówczas jawiła się jako
niezwykle atrakcyjna, nośna… I wcale nie była odbierana przez przeciętnych Kaszubów jako obca. Tym
trudniejsze stawało zadanie przed nimi, tym większe wyzwanie.
3