komunikaty

KOMUNIKATY
Dwumiesięcznik "Zarządzanie Zasobami Ludzkimi" 6/2004.
Powielanie, przedrukowywanie oraz rozpowszechnianie bez wiedzy
i zgody Redakcji ZZL zabrobione.
Mariusz Strojny*
Pracownicy wiedzy – przegl¹d badañ
1
Geneza i istota pojêcia „pracownik wiedzy”
Peter F. Drucker ju¿ w 1959 roku, w ksi¹¿ce o znamiennym tytule „Landmarks of ToKomunikaty
morrow” wprowadzi³ pojêcie „pracownika wiedzy” (knowledge worker). Musia³o ono czekaæ prawie czterdzieœci lat, aby uzyskaæ nale¿ne mu miejsce w literaturze przedmiotu.
Wed³ug P. Druckera [1994, s. 6] pracownik wiedzy to: „Osoba, która w pracy wykorzystuje bardziej swój rozum ni¿ umiejêtnoœci manualne”. Mówi¹c natomiast jêzykiem
ekonomicznym: „jest to osoba, która wie jak alokowaæ wiedzê w celu produktywnego jej
wykorzystania”. Produktywne wykorzystanie wiedzy jest bowiem – wed³ug Druckera –
najwiêkszym wyzwaniem stoj¹cym przed zarz¹dzaniem. Z kolei F. Horibe [1999, s. XI]
definiuje pracowników wiedzy nastêpuj¹co: „S¹ to ludzie, którzy pos³uguj¹ siê bardziej
swoimi g³owami ni¿ rêkoma przy tworzeniu wartoœci”. F. Machlup [1998, s. 14], jeden
z pionierów studiów nad spo³eczeñstwem wiedzy (knowledge society), twierdzi, ¿e wy³aniaj¹cy siê nowy rodzaj pracowników (pracownicy wiedzy – przyp. autora) odpowiada
za: „ca³e spektrum dzia³añ – od przekazywania wiedzy po jej tworzenie”. Do pracowników wiedzy F. Machlup zalicza zarówno tych, którzy jedynie przakazuj¹ wiedzê (urzêdnicy i nauczyciele), jak i tych, którzy j¹ tworz¹ (badacze i naukowcy). Niektórzy autorzy
jeszcze bardziej rozszerzaj¹ znaczenie tego terminu, twierdz¹c, ¿e obecnie niemal „ka¿dy
* dr Mariusz Strojny jest zwi¹zany z miêdzynarodow¹ firm¹ konsultingow¹ KPMG, gdzie
pe³ni funkcjê g³ównego specjalisty ds. zarz¹dzania wiedz¹ na region Polski i Europy
Œrodkowo-Wschodniej; odpowiada m.in. za wdro¿enie globalnej platformy zarz¹dzania wiedz¹
KWorld
1 Niniejszy artyku³ powsta³ na podstawie: M. Strojny, „Przegl¹d badañ z zakresu zarz¹dzania
wiedz¹. Pracownicy wiedzy”, ekspertyza dla PFPK, Warszawa, 2003 (materia³ niepublikowany).
76
Komunikaty
jest pracownikiem wiedzy”, poniewa¿ prawie ka¿da praca ma zwi¹zek z przetwarzaniem
informacji i wykorzystaniem wiedzy w celu uzyskania po¿¹danego wyniku [Cortada,
1998, s. XIII]. Firma analityczna Gartner Group definiuje pracowników wiedzy jako:
„osoby, którym przedsiêbiorstwo ufa na tyle, aby pozwoliæ im na podejmowanie m¹drych
decyzji w ramach w³aœciwych dla nich obszarów dzia³alnoœci (domen)” [Tunick Morello,
Caldwell, 2001]. Dodatkowo wyró¿nia cztery cechy w³aœciwe pracownikom wiedzy:
c
dobrze rozumiej¹ w³aœciwy dla nich obszar dzia³alnoœci (domenê)
c
definiuj¹, wywieraj¹ wp³yw i pomagaj¹ kszta³towaæ w³aœciwy dla nich obszar
dzia³alnoœci
c
maj¹ dobre rozeznanie co do ludzi, informacji oraz potencjalnych zasobów w obrêbie swojej domeny
c
dysponuj¹ autorytetem, pozwalaj¹cym im swobodnie dzia³aæ w obrêbie w³asnej
domeny.
Przegl¹d badañ dotycz¹cych pracowników wiedzy
Obok Petera Druckera najwiêksz¹ rolê w badaniach nad pracownikami wiedzy odegrali
m.in.: Fritz Machlup, Marc Porat, M. R. Rubin i M. T. Huber oraz William J. Baumol.
Poni¿ej przedstawiono zarys ich prac i dokonañ w tym obszarze.
Badania P. F. Druckera
P. F. Drucker, oprócz popularyzacji pojêcia „pracownik wiedzy”, wniós³ istotny wp³yw
w popularyzacjê koncepcji spo³eczeñstwa wiedzy, a jego badania nad pracownikiem wiedzy mia³y szerszy kontekst gospodarczy i spo³eczny. Drucker utrzymuje, ¿e sukces jednostek, przedsiêbiorstw, jak i ca³ych krajów zale¿eæ bêdzie od ich zdolnoœci do przyswajania
i wykorzystywania wiedzy. Nie bêdzie ona jedynym Ÿród³em przewagi konkurencyjnej,
jak twierdzi P. F. Drucker [1997, s, 22], ale za to najwa¿niejszym. Konkurencja oparta
na wiedzy bêdzie zaciêta, ale te¿ bardziej sprawiedliwa i demokratyczna, ni¿ to mia³o
miejsce dotychczas. Wynika to ze specyfiki wiedzy, której nie mo¿na posi¹œæ na wy³¹cznoœæ, nie zna granic i mo¿e byæ wykorzystywana w kilku miejscach naraz.
W swojej teorii pracownika wiedzy i spo³eczeñstwa opartego na wiedzy Drucker
nawi¹zuje do filozofii K. Marksa, utrzymuj¹c, ¿e ju¿ nied³ugo zaniknie to, co stanowi³o
fundament ekonomii marksistowskiej, a mianowicie konflikt miêdzy prac¹ a kapita³em.
Marks twierdzi³ bowiem, ¿e konflikt pomiêdzy robotnikami a kapitalistami jest nieunikniony, poniewa¿ tylko ci ostatni posiadaj¹ narzêdzia pracy, takie jak maszyny i urz¹dzenia, posiadaj¹ przewagê nad pracownikami, których mog¹ w ka¿dej chwili zwolniæ, a na
ich miejsce zatrudniæ nowych. Pracownicy byli wiêc ca³kowicie uzale¿nieni od kapitalisty.
Drucker twierdzi, ¿e w spo³eczeñstwie opartym na wiedzy sytuacja ulega odwróceniu.
To pracownik (pracownik wiedzy) posiada wiedzê, któr¹ co wieczór zabiera ze sob¹
Komunikaty
77
do domu, a przedsiêbiorstwo bêdzie w³aœciwie funkcjonowa³o tylko pod warunkiem,
¿e rano pojawi siê on tam z powrotem. Zatem pracownik wykorzystuj¹cy wiedzê formalnie nadal jest zatrudniony i otrzymuje wynagrodzenie stosowne do wniesionego wk³adu
pracy (wiedzy?) ale, z drugiej strony, jest te¿ w³aœcicielem podstawowego narzêdzia pracy, które w razie zwolnienia mo¿e zaoferowaæ innej firmie. W spo³eczeñstwie przemys³owym to robotnik potrzebowa³ kapitalisty ¿eby prze¿yæ i utrzymaæ rodzinê – w spo³eczeñstwie opartym na wiedzy to przedsiêbiorstwa musz¹, chc¹c pozostaæ konkurencyjnymi i dalej siê rozwijaæ, przyci¹gaæ najlepszych pracowników i zapewniæ im takie warunki, aby zniechêciæ ich do pracy dla konkurencji.
Drucker przewiduje, ¿e do koñca naszego wieku liczba tego typu pracowników
w USA wyniesie ponad jedn¹ trzeci¹ wszystkich zatrudnionych w gospodarce. Dla porównania: liczba pracowników przemys³owych zmaleje do zaledwie jednej ósmej wszystkich zatrudnionych.
Badania F. Machlupa
Chocia¿ sam termin „pracownik wiedzy” zosta³ ukuty i spopularyzowany przez Druckera,
to pierwszym badaczem, który przedstawi³ konkretne dowody istnienia nowej grupy
spo³ecznej, by³ ekonomista z Princeton University Fritz Machlup. W latach 1950–1983
zajmowa³ siê on studiami nad tworzeniem, dystrybucj¹, wykorzystaniem i znaczeniem
wiedzy w gospodarce. W swojej s³ynnej pracy pt. „The Production and Distribution of
Knowledge in the United States”, wydanej w 1962 roku, zaprezentowa³ swoj¹ teoriê,
zgodnie z któr¹ g³ównym czynnikiem produkcji gospodarki amerykañskiej staje siê wiedza. F. Machlup przedstawi³ tam równie¿ szczegó³owe statystyki zatrudnienia w gospodarce Stanów Zjednoczonych i na tym tle zaprezentowa³ nowy typ pracownika, który
zajmuje siê tworzeniem, dystrybucj¹ b¹dŸ wykorzystaniem wiedzy. Grupê tak¹ okreœli³
mianem „pracowników produkuj¹cych wiedzê” (knowledge-producing workers) i przeciwstawi³ j¹ pozosta³ym grupom zawodowym. F. Machlup szacowa³, ¿e a¿ 31% si³y roboczej
w USA przed rokiem 1958 to pracownicy wiedzy (lub u¿ywaj¹c nazewnictwa Machlupa
„pracownicy produkuj¹cy wiedzê”). Twierdzi³, ¿e dzia³ania zwi¹zane z przetwarzaniem
informacji stanowi¹ 29% Produktu Narodowego Brutto (PNB) gospodarki amerykañskiej w 1958 roku. Zauwa¿y³ te¿, ¿e pomiêdzy 1947 r. a 1958 sektor ten wzrasta³ dwukrotnie szybciej ni¿ ca³a gospodarka. Inne wnioski, do jakich doszed³ F. Machlup, to:
c
liczba pracowników wiedzy w latach 1900–1959 wzrasta³a znacznie szybciej ni¿
pozosta³ych grup pracowniczych
c
udzia³ pracowników wiedzy w ogólnej liczbie zatrudnionych potroi³ siê w tym
samym okresie
c
udzia³ dochodów pracowników wiedzy w ca³kowitych dochodach zwiêkszy³ siê
jedynie w latach 50.
78
Komunikaty
Wyniki prac F. Machlupa zachêci³y innych badaczy do zajêcia siê tym zagadnieniem.
W œlad za F. Machlupem poszli m.in.: M. U. Porat, M. R. Rubin i M. T. Huber, W. Baumol oraz J. R. Schement i T. Curtis.
Badania M. Porata
W 1977 roku Departament Handlu opublikowa³ sponsorowan¹ przez siebie pracê doktorsk¹ specjalisty w dziedzinie informacji Marca Porata, w której poddano szczegó³owej
analizie gospodarkê narodow¹ Stanów Zjednoczonych oraz ustalono kryteria, pozwalaj¹ce okreœliæ przynale¿noœæ pracy lub jej czêœci i dochodu z niej p³yn¹cego do sektora informacyjnego, sektora produkcji dóbr albo jeszcze innego.
M. Porat, pos³uguj¹c siê danymi z 1967 roku, przeanalizowa³ oko³o 440 kategorii zawodowych w 201 bran¿ach, zidentyfikowa³ miejsca pracy zajmowane przez osoby wykonuj¹ce zawody zwi¹zane z informacj¹ i zestawi³ ich udzia³ w wytwarzaniu PNB. Zawody,
których klasyfikacja rodzi³a zbyt du¿e w¹tpliwoœci, zosta³y wykluczone z zestawienia.
Autor zaczyna od zdefiniowania „podstawowego sektora informacyjnego” (primary
information sector), do którego zalicza: produkcje komputerów, telekomunikacjê, druk,
œrodki masowego przekazu, reklamê, rachunkowoœæ i szkolnictwo, a tak¿e instytucje finansowe (banki, towarzystwa ubezpieczeniowe). Zgodnie z jego obliczeniami, w podstawowym sektorze informacyjnym, a wiêc w czêœci gospodarki produkuj¹cej, przetwarzaj¹cej i rozpowszechniaj¹cej dobra informacyjne i us³ugi, wytworzono 25,1% PNB
USA, a przedsiêbiorstwa wchodz¹ce w sk³ad tego sektora osi¹gnê³y dochody stanowi¹ce
43% wszystkich zysków osi¹gniêtych w tym czasie w gospodarce.
Drug¹ kategori¹ wyró¿nion¹ przez M. Porata by³ „drugorzêdny sektor informacyjny”
(secondary information sector), który obejmowa³ pracowników zajmuj¹cych siê przetwarzaniem informacji w firmach nieinformacyjnych. Pracownicy ci produkuj¹ dobra informacyjne i us³ugi przeznaczone do wewnêtrznego u¿ytku przedsiêbiorstw produkcyjnych.
Przyk³adowo, ta czêœæ ceny rynkowej samochodu, która zosta³a przeznaczona na B+R
lub na dzia³ania reklamowe niezbêdne do wprowadzenia samochodu na rynek, nie powinna byæ w statystykach zaliczana do sektora produkcyjnego, ale w³aœnie do drugorzêdnego sektora informacyjnego. Zgodnie z obliczeniami Porata stanowi³ on kolejne 21,1%
PNB.
W pracy M. Porata na szczególn¹ uwagê zas³uguje podzia³ wszystkich pracowników
wiedzy (Porat pos³uguje siê terminem informacja zamiast wiedza – przyp. autora) na piêæ
nastêpuj¹cych kategorii: producenci wiedzy, dystrybutorzy wiedzy, badacze rynkowi
i specjaliœci od koordynacji, pracownicy przetwarzaj¹cy informacje, pracownicy obs³uguj¹cy maszyny informacyjne.
Do pierwszej grupy zalicza naukowców i in¿ynierów oraz pracowników sektora prywatnego zwi¹zanych z tworzeniem wiedzy, m.in.: prawników, sêdziów, architektów, kon-
Komunikaty
79
sultantów, ksiêgowych. Do drugiej przede wszystkim nauczycieli, ale te¿ m.in.: bibliotekarzy, edytorów, pisarzy, autorów i prezenterów radiowych czy telewizyjnych, do trzeciej
brokerów, sprzedawców, przedstawicieli handlowych i niektórych pracowników administracji, do kolejnej sekretarki, ksiêgowych, recepcjonistów, korektorów itp. Wreszcie
do ostatniej kategorii zalicza wszystkich tych pracowników, którzy obs³uguj¹ maszyny
telekomunikacyjne lub elektroniczne. Wed³ug wyliczeñ – pracownicy zakwalifikowani
do jednej z wymienionych piêciu grup w 1967 roku stanowili 45% ogó³u zatrudnionych,
ale wytwarzali 55% wszystkich dochodów w gospodarce Stanów Zjednoczonych. Pozosta³e 45% dochodów przypad³o na pracowników zatrudnionych w przemyœle, rolnictwie
lub us³ugach.
Badania M. R. Rubina i M. T. Hubera, W. J. Baumola, J. R. Schementa, T. Curtisa
i innych
Interesuj¹ce badania dotycz¹ce pracowników wiedzy przeprowadzili dwaj naukowcy
z Princeton University M. R. Rubin i M. T. Huber [1986], podejmuj¹c ciekaw¹ próbê
uzupe³nienia i poszerzenia badañ F. Machlupa o kolejne trzy dekady przypadaj¹ce na lata
60., 70. i 80. Dziêki tym badaniom uzyskaliœmy dane dotycz¹ce szczegó³ów zatrudnienia
w gospodarce USA w perspektywie 80 lat (od 1900 do 1980). Liczby przedstawione
przez nastêpców F. Machlupa potwierdzaj¹ zidentyfikowany przez niego, rosn¹cy udzia³
i znaczenie pracowników wiedzy w gospodarce USA.
William J. Baumol wraz ze swoim zespo³em ekonomistów zwrócili uwagê na olbrzymi wzrost liczby pracowników wiedzy oraz osób, których praca polega na wymianie informacji w gospodarce amerykañskiej [Baumol i in., 1989]. Stwierdzili, ¿e dynamika
wzrostu tej grupy znacznie przewy¿sza dynamikê wzrostu pozosta³ych grup spo³ecznych
i zawodowych. Tylko w latach 60. przyrost stanowisk dla pracowników wiedzy stanowi³
70% ca³kowitego przyrostu wszystkich miejsc pracy, by w latach 70. osi¹gn¹æ 84% [Baumol i in., 1998, s. 162]. W. J. Baumol i inni wyci¹gnêli ze swoich badañ wniosek, ¿e dwa
czynniki maj¹ wp³yw na wzrost liczby pracowników wiedzy w gospodarce: po pierwsze,
substytucja, a po drugie, wzrost produktywnoœci. Baumol zauwa¿y³ te¿, ¿e jedynym sektorem, w którym przyrost pracowników wiedzy w ostatnich dekadach by³ zdecydowanie
mniejszy, to sektor handlu.
W ostatnim okresie ciekawe badania dotycz¹ce pracowników wiedzy przeprowadzili
J. R. Schement i T. Curtis [1995]. Wnioski wyp³ywaj¹ce z tych badañ jednoznacznie
wskazuj¹ na fakt, ¿e dzia³ania zwi¹zane z „obróbk¹ wiedzy lub informacji” s¹ w³¹czone
w wiêkszoœæ wykonywanych wspó³czeœnie prac i to na skalê znacznie wiêksz¹ ni¿ uprzednio s¹dzono [Schement, Curtis, 1998, s. 133–150]. Zwyk³y robotnik w nowoczesnej fabryce musi obs³ugiwaæ niezwykle skomplikowane maszyny i urz¹dzenia oraz w³aœciwie
odczytywaæ i interpretowaæ komunikaty, jakie otrzymuje w trakcie pracy.
80
Komunikaty
Nie mo¿na w tym miejscu nie wspomnieæ o jednym z intelektualnych ojców koncepcji „spo³eczeñstwa informacyjnego”, amerykañskim socjologu Danielu Bellu. Ju¿ w 1959
roku, podczas seminarium naukowego w Salzburgu, wyg³osi³ swój s³ynny wyk³ad pt.
„Spo³eczeñstwo postindustrialne”. Przedstawi³ w nim swoje podstawowe za³o¿enia, dotycz¹ce formowania siê nowego spo³eczeñstwa, którego si³¹ napêdow¹ s¹ pracownicy
wiedzy, choæ wówczas nikt jeszcze nie pos³ugiwa³ siê tym okreœleniem.
W latach 90. zaczê³y siê pojawiaæ opracowania naukowe dotycz¹ce zarz¹dzania pracownikami wiedzy w organizacji. Rozpatruj¹ one zagadnienie nie na poziomie makroekonomicznym, czym zajmowali siê wczeœniej wymienieni autorzy, lecz na pojedynczej organizacji. Spoœród najciekawszych warto wymieniæ prace K. Fisher i M. D. Fisher, badaj¹cych, jak tworzyæ i skutecznie zarz¹dzaæ zespo³ami sk³¹daj¹cymi siê z pracowników
wiedzy, F. Horibe, która przedstawi³a konkretne narzêdzia zarz¹dzania pracownikami
wiedzy w organizacji, oraz R. Tissen, D. Andriessen i F. L. Deprez, pokazuj¹cy jak
w³¹czyæ pracowników wiedzy do systemu zarz¹dzania wiedz¹ w organizacji.
Literatura
Baumol W. J., Anne S., Blackman B., Wolff E. N. (1989), Productivity and American
Leadership: The Long View, The MIT Press, Cambridge, MA.
Baumol W. J., Anne S., Blackman B., Wolff E. N. (1998), Is the United States Becoming
an Information Economy? (w:) J. W. Cortada, Rise of the Knowledge Worker, Resources
for the Knowledge-based Economy, Butterworth-Heinemann, Boston.
Cortada J. W. (1998), Where Did Knowledge Workers Come From? (w:) J. W. Cortada,
Rise of the Knowledge Worker, Resources for the Knowledge-based Economy,
Butterworth-Heinemann, Boston.
Drucker P. F. (1994), Post-Capitalist Society, HarperBusiness, New York.
Drucker P. F. (1997), The Future That Has Already Happened, „Harvard Business
Review”, September – October.
Horibe F. (199)9, Managing Knowledge Workers: New Skills and Attitudes to Unlock the
Intellectual Capital in Your Organization, John Wiley & Sons, New York.
Machlup F. (1962), The Production and Distribution of Knowledge in the United States,
Princeton University Press, Princeton.
Machlup F. (1998), Knowledge Production and Occupational Structure (1), (w:) J. W.
Cortada, Rise of the Knowledge Worker, Resources for the Knowledge-based Economy,
Butterworth-Heinemann, Boston.
Porat M. U. (1997), The Information Economy: Definitions and Measurement, OT
Special Publication, US Department of Commerce, Washington, DC, May.
Porat M. U. (1998), The Information Economy: Definition and Measurement (w:) J. W.
Cortada, Rise of the Knowledge Worker, Resources for the Knowledge-based Economy,
Butterworth-Heinemann, Boston.
Komunikaty
81
Rubin M. R., Huber M. T. (1986), The Knowledge Industry in the United States,
1960–1980, Princeton University Press, Princeton.
Schement J. R., Curtis T. (1995), Tendencies and Tensions of the Information Age: The
Production and Distribution of Information in the United States, Transaction Publisher,
New Brunswick.
Schement J. R., Curtis T. (1998), The New Industrial Society, (w:) J. W. Cortada, Rise
of the Knowledge Worker, Resources for the Knowledge-based Economy,
Butterworth-Heinemann, Boston.
Tissen R., Andriessen D. i Deprez F. L. (1998), The Value Based Knowledge
Management, Addison Wesley Publishing Company, Amsterdam.
Tunick Morello D., Caldwell F. (2001), What Are Knowledge Workers? What Makes
Them Thick?, GartnerGroup Research Note SPA-12-7780, 24 January.
Waters M. (1998), Daniel Bell and the Post-industrial Society, (w:) J. W. Cortada, Rise of
the Knowledge Worker, Resources for the Knowledge-based Economy, Butterworth-Heinemann, Boston.