Mateusz Marcin Błaszczyk Neoliberalizm Ferdynanda Zweiga

Mateusz Marcin Błaszczyk
Neoliberalizm Ferdynanda Zweiga
Postać Ferdynanda Zweiga, dwudziestowiecznego myśliciela i ekonomisty krakowskiego,
pomimo charakterystycznych, szczególnie na tle innych przedstawicieli polskiego liberalizmu
międzywojennego, poglądów, cały czas pozostaje szerzejnieznana. Celem niniejszego
artykułu jest przybliżeniezałożeń myśli polityczno-ekonomicznej Ferdynanda Zweiga, jako że
jest to zagadnienie które, z uwagi na próbę połączenia dwóch dominujących ideologii,
socjalizmu i liberalizmu oraz próbę dostosowania tego ostatniego do sytuacji panującej w
Polsce, może okazać się niezwykle aktualnym i istotnym dla obecnych zwolenników
liberalizmu
„W zbiorku tym bronię zasad nie liberalizmu reakcyjnego w ujęciu Bastiata, ale liberalizmu
radykalnego i społecznego, którego zaczątki widzimy u Adama Smitha ożywionego tak
wielką sympatią dla ludu pracującego, a którego najlepszym wyrazicielem w połowie XIX
wieku był John Stuart Mill, liberał socjalny rozwijający szeroki program reformy społecznej.
Jest to liberalizm nie pasywny, liberalizm założonych rąk, liberalizm fałszywego harmonizmu
i solidaryzmu – jeno liberalizm aktywny, domagający się interwencjonizmu państwa na
szerokiej płaszczyźnie, ale interwencjonizmu należycie zorientowanego, liberalizm głoszący
hasło równych szans dla obywatela, zasadę równych punktów wyjścia. Jest to liberalizm,
domagający się nie tylko wolnej gry sił, ale utworzenia warunków dla tej wolnej gry w sferze
społeczno-gospodarczej- przez dążenie do bardziej wyrównanego ustroju własności zarówno
w rolnictwie, jak i przemyśle, przez ochronę pracy, przez oświatę i kulturę ludu.1”
Tak właśnie pisał, w przedmowie do swojegoopus magnum, Ferdynand Zweig. Już na samym
wstępie nakreślił charakter nurtu myśli liberalnej do którego można go zakwalifikować.
Odrzucał nie tylko myśl francuskich leseferystów jak Bastiat, ale cały liberalizm klasyczny.
Zweig skłaniałsię, bowiem w stronę wolności pozytywnej(„wolności do”) a nie wolności
negatywnej(„wolności od”).
Pozytywne rozumienie wolności, uprawniające do podmiotowego traktowania państwa w
gospodarce, można znaleźć w bogatej tradycji liberalizmu socjalnego, szczególnie u
myśliciela, który na Zweiga wywarł ogromny wpływ, Johna Stuarta Milla, uznawanego za
prekursora socjalizmu brytyjskiego2.Można tu także dostrzec wpływ tradycji liberalizmu
1
2
F. Zweig, Zmierzch czy odrodzenie Liberalizmu,Lwów-Warszawa 1938, s.10-11.
H. Izdebski, Doktryny polityczno-prawne. Fundamenty współczesnych państw, Warszawa 2010,s. 59.
kontynentalnego(francuskiego), nawiązującego do wolności pozytywnej, w odróżnieniu od
brytyjskiego liberalizmu klasycznego skupionego na obronie wolności negatywnej3.
W Zmierzchuczy Odrodzeniu liberalizmu, Zweig słusznie zauważa, że każdy nurt myśli
liberalnej oparty jest o jedną podstawową wartość- wolność. Mówi o zaletach wolnej
konkurencji, o tym, że liberalizm jest systemem pokoju i współpracy, tolerancji, wreszcie demokracji. Zweig dochodzi jednak do wniosku, że nowy liberalizm nie może na tym
poprzestać. Nie może być jedynie systemem demokracji politycznej, chce, abybyłon
systemem demokracji społecznej4.
W tym miejscu należy podkreślić, iż polscy socjaliści oraz socjaldemokraci europejscy
pierwszej połowy wieku XX, formułowali programy wykraczające poza ramy demokracji
politycznej,
uwzględniając
niektóre
idee
liberalne
oraz
demokracji
społecznej5.
Socjaldemokraci w dużej mierze opierali się na liberalizmie socjalnym, podobnie jak Zweig,
nie mieli oni większych związków z marksizmem.
W odróżnieniu od socjalizmu, neoliberalizm nie głosi zasad równości gospodarczej. W myśli
politycznej Zweiga, znaleźć można natomiast zasadę równości szans i sprawiedliwości
społecznej. Według niego, słuszne nie jest, postulowane przez marksistów,„zniesienie
własności prywatnej, ale jej >>upowszechnienie<<, będące rozwiązaniem problemu,
zobrazowanego w pytaniu>>czy liberalizm może być stosowany tam gdzie obok feudała
milionera staje wielotysięczna armia proletariuszów pozbawionych chleba<<”. Zweig nie
bronił więc własności jako takiej, lecz jej upowszechnienia, w celu realizacji założeń
socjalnych. Zweig stwierdzał bowiem, że człowiek może cieszyć się prawdziwą wolnością, w
odróżnieniu od tej formalnej, nie kiedy przysługuje mu prawo własności, lecz kiedy własność
posiada.
Ferdynand Zweig stwierdza, że nie może dojść do wolnej konkurencji, tak długo, jak istnieją
nierówności społeczne. „Wolna konkurencja odbywać się może tylko w warunkach
rzeczywistej konkurencyjności, tj. w warunkach, w których szanse są mniej więcej
wyrównane.”
3
F.A. Hayek, Konstytucja wolności, przekł. J. Stawiński, Warszawa 2007, s.65 in.
Włodzimierz Bernacki pisze że Zweig miał być zwolennikiem demokracji opartego na konstytucji ustroju
demokratycznego, aprobując powszechne prawo wyborcze, trójpodział władz, zasadę praworządności. Zob. W.
Bernacki, Ferdynand Zweig (1896–1988).Przypadek polskiego liberalizmu społecznego, w: B. Szlachta (red.),
Myśl i Polityka. Księga pamiątkowa dedykowana profesorowi Jackowi Marii Majchrowskiemu. Kraków
2011,s.32.
5
H. Izdebski, Historia Myśli politycznej i prawnej, Warszawa 2007, s.194 i n.
4
Zweig przechodząc do programu pozytywnego, uważa, że wolność nie może być postrzegana
pasywnie, ale aktywnie, wybierając zamiast leseferyzmu, czynną ingerencję państwa w
gospodarkę. System ten nazywa interwencjonizmem liberalnym. Nie opisał jednak
szczegółowo,
czy
system
interwencjonizmu
liberalnego
miałby
różnić
się
od
interwencjonizmu etatystycznego.
Ferdynand Zweig pisał, że „neoliberalizm, aby mógł spełnić swoją rolę, musi być pozbawiony
swego ultraracjonalizmu. […] Musi […] powrotnie nawiązać kontakt z szerokimi masami i
ich dążeniami. […] Musi dać wyraz poczuciu solidarności społecznej, musi dążyć do
usunięcia przejawów tej niesprawiedliwości, musi dążyć do stworzenia warunków
wyrównanego startu”6.
Zweig zabiegał także o interesy chłopskie. Pod hasłem demokratyzacji i rozpowszechniania
własności, nie tylko przychylnie wypowiadał się o reformie rolnej, polegającej na parcelacji
ziemi, dążącej do powstania małych i średnich gospodarstw rolnych, ale nawet stwierdził, że
„jest jednym z założeń tego systemu”7. Chciał on utrudnić nadmierną koncentrację własności
prywatnej, popierając jednocześnie wszystkie formy spółek ludowych.
Popierał kredyty ludowe i budownictwo ludowe. Żądał od państwa czynnego poparcia dla
rzemiosła, małego i średniego przemysłu. Dokonywać się to mogło poprzez udostępnianie
narzędzi pracy i maszyn dla ludu, powszechną (państwową) służbę zdrowia dla ludu, ochronę
pracy i obciążenie konsumpcji luksusowej.
Zweig widział zadanienowego liberalizmu w przeprowadzeniu gruntownej reformy
społecznej. Owa reforma miała dążyć do zapewnienia każdemu człowiekowi prawa do pracy
i prawa do zarobku. Miała ona dążyć do demokratyzacji własności, odrodzenia klasy średniej,
rozwiązania problemu zubożenia społeczeństwa (pauperyzmu) i bezrobocia, oraz wreszcie,
wzmocnienia klas gospodarczo słabszych. Miała ona pozwolić na nieskrępowany rozwój
jednostki, poprzez zapewnienie minimum socjalnego, którewykluczyć miało czynnik
materialny jako ograniczający. Jednoznacznie opowiadał się też za rozwojem państwowego
systemu edukacji. Zweig szczególnie zabiegał o rozwój szkół zawodowych.
Ferdynand Zweig jednoznacznie opowiadał się zakontrolowanym interwencjonizmem
państwowym. Twierdził, że jest on „koniecznością powstałą na tle zasadniczych przemian w
strukturze gospodarczej”8.Uważał on, że państwo miało „prawo i obowiązek ingerencji w
6
F. Zweig,Zmierzch… dz. cyt., s.22-23.
Ibidem., s.31.
8
Ibidem., s.26.
7
stosunki gospodarcze9”.Twierdził, że liberalizm nie przeczy interwencjonizmowi, jednak
liberalny interwencjonizm ma być odmienny od innych rodzajów interwencjonizmu, co do
kierunku, zakresu i metod.Zweig podał przykłady sytuacji, w którychów interwencjonizm
liberalny winien być stosowany. Mówił, że „jeśli następuje zatarg zbiorowy pomiędzy
tysiącami robotników a przemysłowcem, który korzystając z sytuacji na rynku chce obniżyć
płace poniżej minimum egzystencji czy poniżej słusznej normy wynagrodzenia,
doprowadzając do wrzenia socjalnego– jest obowiązkiem do wrzenia nie dopuścić,
interweniować w formie rozjemstwa, kierując się zasadami słuszności.10”
Dla Zweiga niezwykle ważny był wymiar międzynarodowy. Popierając swobodny przepływ
kapitału, dóbr i ludzi, realizacje zasad liberalnych w handlu międzynarodowym, nie
wykluczał jednak całkowicie ingerencji gospodarczej państwa.Zweig popierał bowiem
protekcjonizm, uzasadniając go ochroną przed dumpingiem. W „Zmierzchu czy odrodzeniu
liberalizmu”pisał, że„gdy obcy kraj dumpinguje nasz przemysł, stwarzając warunki
nielojalnej konkurencji- i tu interwencja jest konieczna, aby przywrócić warunki lojalnej
konkurencji.” Zweig powiela tu schemat myślenia, przeciwko któremu występowali już
ekonomiści klasyczni, będący podstawą krytycznej myśli wobec teoretyków Laissezfaire.
W swoim programie reform gospodarczych, Zweig występował, podobnie jak inni myśliciele
nurtu neoliberalnego, przeciwko trustom i monopolom. Nie zgadzał się na istnienie koncesji,
kontyngentów wyłączności i przywilejów. Widział też zadanie państwa w aktywnym
zwalczaniu karteli i syndykatów. Ferdynand Zweig twierdził, że „jeśli przedsiębiorcy
zawiązują kartel, syndykat czy monopol, który sztucznie śrubuje ceny, każąc konsumentom
płacić haracz na swą rzecz – jest rzeczą państwa interweniować i uwolnić kraj od przewagi
małej grupki żerujących monopolistów.”
Ferdynand Zweig sam zauważa, że wspólną ideą, możliwą do zauważenia w każdym z
powyższych przykładów, jest potrzeba wkroczenia państwa, by ingerowało tam gdzie zasady
„uczciwej gry” zostały naruszone. Każda z tych form interwencjonizmu miała być skierowana
na ochronę „małego człowieka”, tak by „kontrolowaćmechanizm”, jakim jest rynek.
Odpowiadając na pytanie jak duży powinien być zakres proponowanego przez neoliberałów
interwencjonizmu, stwierdza, żemoże być on bardzo szeroki. Zarówno ustawodawstwo
społeczne jak i planowana gospodarka społeczna oraz reforma rolna, dążąca do wyrównania
struktury własności rolnej (proponowana przez ruch socjalistyczny i chłopski), polityka
9
Ibidem., s.26.
Ibidem., s.27 i n.
10
koniunkturalna posługująca się szerokim zakresem ingerencji w gospodarkę w celu
wyrównania wahań cyklicznych, miały być zgodne z przedstawianym przez Zweiga
programem liberalnym.
Dalej Zweig stwierdza, że „obrona słabszego przed wyzyskiem w drodze ustawodawstwa
społecznego, dążenie do poprawy jego bytu drogą przepisów normujących czas pracy i
warunki higieniczne pracy, czy drogą ubezpieczeń społecznych nie są wcale sprzeczne z
zasadami liberalizmu”11.
„Specyficzność” metody, którą posługiwał się proponowany przez Zweiga interwencjonizm
liberalny polega na tym, że zamiast zakazywać przewozu towarów i posługiwać się
kontyngentami, w polityce handlowejnależy używać ceł. Zamiast ustanowienia płacy
minimalnej, liberałowie mieli ustawowo ograniczyć czas pracy, faworyzować budownictwo
mieszkaniowe dla robotników, wprowadzać ustawodawstwo fabryczne.
Jak zauważa Ferdynand Zweig, socjalizm i liberalizm wyrastają z „wspólnego pnia”
ideowego. Oba mają swoje korzenie w filozofii utylitarystycznej, materialistycznej i
racjonalistycznej. Zarówno socjalizm jak i liberalizm nakierowane są na dobrobyt
najszerszych mas, mając za zadanie zapewnienia im wyrównanego startu i usunięcia stanu
przewagi i wyzysku. Różniąc się rozłożeniem akcentów na równość i wolność.
Zweig dochodzi do wniosku, że jakakolwiek próba kombinowania liberalizmu z wspólnotą
środków produkcji, jaką możemy zaobserwować w myśli kolektywistycznej (socjalizm typu
marksowskiego) czy z wspólnotą wszystkich dóbr, jest niemożliwa.
Zweig otwarcie krytykował socjalizm typu marksowskiego 12, jako dążący do totalizmu
państwowego oraz wymienionego uspołecznienia środków produkcji. Zweig uważał, że „[…]
Marks zawiódł, bo skompromitował socjalizm, który był w istocie systemem demokracji
żywo związanym z liberalizmem, a przerodził się w system […] dyktatury i
terroru[…]13.”Zweig stwierdza, że nie ma możliwości kombinowania ideologii liberalizmu z
socjalizmem marksistowskim, systemy te były bowiem wobec siebie wrogie.
11
Ibidem., s.30.
Mimo to, część badaczy podtrzymuje, że myśl Ferdynanda Zweiga powstawała pod wyraźnym wpływem
Karola Marksa oraz Wernera Sombarta i OthmaraSpanna. Zob. E. Kauder (rec.), F. Zweig, Economic Ideas. A
Study Of Historical Perspectives, NowyJork 1950, „The Southwestern Social Science Quarterly” 1951, t. 32,
nr.1, s.56-57.
13
F. Zweig, Zmierzch…, dz. cyt., s.94.
12
Według Zweiga, po kompromitacji nurtu marksowskiego14 przez sowiecką politykę
etatystyczną, szanse dla socjalizmu widniały jedynie w nurcie socjalizmu liberalnego.
Socjalizm liberalny miał cechować się połączeniem socjalnych dążeń wraz z dążeniami
wolnościowymi, tak by zastąpić bezwzględny egalitaryzm dążeniami do „wyeliminowania
wyzysku i niesprawiedliwości społecznej”.
Według autora „Zmierzchu czy Odrodzenia Liberalizmu”, możliwa miała być kombinacja
socjalizmu przedmarksowskiego z liberalizmem. Zweig pisał, że socjalizm ten nie miał
charakteru klasowego, nie dążył do dyktatury proletariatu i akcentował zarówno wartości
kulturalne jak i gospodarcze ideologii socjalistycznej. Według Zweiga socjalizm utopijny
dążył do wyrównania startu życiowego obywateli, zupełnie jak postulowany przez niego
program neoliberalny. Zweig stwierdzał nawet, że „kombinacja obydwu tych systemów jest
nie tylko możliwa, ale i do pewnego stopnia celowa, jako odpowiadająca potrzebie epoki.1516”
Jako przedstawicieli bliskiego sobie socjalizmu utopijnego, wymieniał Saint-Simona
(socjalistę industrialnego), Owena i Fouriera (socjaliści kolektywistyczni) oraz Luisa Blanca
(autor koncepcji “społecznych zakładów” finansowanych przez państwo, kontrolowanych
przez robotników), którzy szukali kompromisu między ideologiami socjalizmu i liberalizmu,
chcąc pogodzić wolność z równością gospodarczą. Z współczesnych Zweigowi socjalistów,
cenił on szczególnie De Mana, który miał kultywować nurt socjalizmu liberalnego.
Zweiga wydanie neoliberalizmu przypomina niektóre z innych nurtów liberalnych.
Najbardziej oczywistym skojarzeniem jest neoliberalizm Alexandra Rüstowa, który
wprowadził użycie terminu neoliberalizm, na oznaczenie liberalizmu socjalnego.
Myśli tej bliski był brytyjski liberalizm społeczny, reprezentowany min. przez Thomasa Hilla
Greena oraz przez Leonarda Trelawney Hobhouse17, który, wskazując na potrzebę reformy
socjalnej, coraz większej demokratyzacji i aktywności państwa,stanowił później podstawę
myśli Johna Maynarda Keynesa (który w swoich tezach nie odbiegał aż tak daleko od myśli
klasycznego
14
liberalizmu)18.
Już
pod
koniec
XIX
wieku
liberałowie
społeczni
Choć w zmierzchu czy odrodzeniu liberalizmu, Zweig wyraźnie krytycznie wyraża się o marksistowskim
nurcie myśli socjalistycznej, W swoim późniejszym dziele Zweig zdaje się przyjmować mniej krytyczną
pozycję.Wyraża nawet zdanie iż dla krajów słabo rozwiniętych, to„wschodni,marksistowski nurt socjalizmu”
jest właściwą metodą rozwoju gospodarczego. W. Diamond (rec.), F. Zweig, Economic Ideas. A Study Of
Historical Perspectives, NowyJork 1950, “The Journal of Economic History” 1952, t. 12, nr. 1, s. 75-77.
15
F. Zweig. Zmierzch…, dz. cyt., s.91.
16
Zob. Johanna Bockman, Markets in the Name of Socialism. The Left-Wing Origins of Neoliberalism, Stanford
2011, s.17-50.
17
W. Kwaśnicki, Historia Myśli Liberalnej, s.52 i n.
18
W. Pearsons, Politics and markets: Keynes and his critics[w:] T. Ball, R. Bellamy (red.),The Cambridge
History Of Twentieth-Century Political Thought, Cambridge 2008, s.51.
odrzucaliwiększość myśli klasycznegoliberalizmu, w tym koncepcję wolności negatywnej, na
rzecz wolności pozytywnej (do określonych działań). Green nie chciał dla jednostki wolności
od działań państwa, przeciwnie, rolą państwa miało być aktywne działanie by stworzyć
warunki wolności pozytywnej. W jego myśli politycznej obecna była idea gwarancji równych
szans jednostek do wszechstronnego rozwoju, która później była rozwijana przez innych
teoretyków nurtu19.
W późniejszym okresie Amerykańscy progresywiści reprezentowani przez myślicieli jak John
Dewey i polityków, w szczególności Franklina Delano Roosevelta, rozwijali program
polityczny w kierunku socjalnym. Podobieństwa między nurtami widać w odrzuceniu
leseferyzmu, postulowaniu wprowadzenia solidaryzmu społecznego. W konsekwencji
wyzwolenie jednostki miało nie odbywać się w kategoriach politycznych, ale ekonomicznych.
Najwybitniejszy z przedstawicieli zredefiniowanego liberalizmu, jednocześnie bliższy już
ideom liberalizmu klasycznego, John Rawls rozwinął swoją teorię sprawiedliwości,
rozumianej, jako równość szans20. Pomimo wszelkich różnić między liberalizmem Johna
Rawlsa, ideologią nowego ładu Franklina Delano Roosevelta i wczesnym neoliberalizmem
Ferdynanda Zweiga i Rüstowa, prezentowali podobny kierunek myślenia, zwrócony bardziej
w stronę społeczną od liberałów klasycznych.
Oprócz Johna StuartaMilla, którego myśl widoczna jest szczególnie widocznie w poglądach
Zweiga, krakowski ekonomista wymienia także liberała Franza Oppenheimera oraz
fabrykanta i działacza społecznego, Edwarda Heimana, jako przedstawicieli liberalizmu
szukających swoistego kompromisu pomiędzy doktryną socjalistyczna i liberalną.
Chociaż Ferdynand Zweig określa swoje poglądy jako neoliberalne, nie należy ich jednak z
neoliberalizmem powstałym jako odpowiedź na liberalizm socjalny21, odnoszący się
krytycznie wobec koncepcji John Maynard Keynesa. Wręcz przeciwnie, Keyns wywarł
istotny wpływ na dokonaną przez Zweiga krytykę samoregulującego się mechanizmu
rynkowego22.
Pomimo istnienia różnych definicji terminu „neoliberalizm”, najczęściej stosuje się go w
odniesieniu do ekonomistów opowiadających się za ograniczeniem interwencjonizmu
państwowego, umocnienia wolności (negatywnych) jednostki. Do neoliberałów zalicza się
19
Z. Rau, Liberalizm, [w:]K. Chojnicka, W. Kozuba-Ciembrowicz (red.), Doktryny Polityczne XIX i XX wieku,
Kraków 2000, s. 59 i n.
20
H. Izdebski, Doktryny…, s.279.
21
R. Tokarczyk, Współczesne doktryny polityczne, Warszawa 2002, s.67.
22
M. Czerwiński, Poglądy społeczno-ekonomiczne Ferdynanda Zweiga, Katowice 1996, s.61.
więc przedstawicieli szkoły austriackiej23, szkoły chicagowskiej, francuskiej, włoskiej oraz
grupy londyńskiej (reprezentowanej min. przez Lionela Robbinsa). Wreszcie do
neoliberalizmu zalicza się też nurt ordoliberalny, który był w pewnym stopniu odrębnym w
stosunku do innych szkół24.
W obrębie myśli neoliberalnej wyróżnia się skrzydło neoliberałów konserwatywnych,
nazywanych także liberałami neoklasycznymi25, będących najbliższych tradycji liberalizmu
klasycznego (termin odnosi się w szczególności do Friedricha Augusta von Hayeka, Ludwiga
von Misesa i Miltona Friedmana). Wśród neoliberałów istniało także skrzydło lewicowe
(postępowe), kojarzone przede wszystkim z Walterem Lippmannem, A. Rüstowem i nurtem
ordoliberalnym26. Jak może wskazywać powyższa definicja, neoliberałowie nie byli grupą
jednorodną. Różnił ich zarówno okres działalności27, jej miejsce a także, co najważniejsze
poglądy.
Warto podkreślić, że nawet neoliberałowie będący krytyczni wobec zasady braku
interwencjonizmu państwowego (neoliberałowie lewicowi), mówią o ingerencjiw rynek
jedynie poprzez środki prawne, mające zabezpieczyć wolną konkurencję i zapobiegać
tworzeniu się monopoli. Jedynie swoisty leseferyzm prawniczy budził obawy większości
neoliberałów, którzy, w odróżnieniu od Ferdynanda Zweiga, nie postulowali interwencji za
pomocą środków ekonomicznych i administracyjnych28.
Ferdynand Zweig w początkowym okresie swojej działalności intelektualnej, był znacznie
bliższy klasycznemu liberalizmowi, niż w późniejszym okresie, kiedy był zwolennikiem
szeroko zakrojonego interwencjonizmu, by na koniec stać się bliskim aprobaty planowania
gospodarczego29. Zastrzegał on jednak, że choć planowanie „w małych ilościach może być
użyteczne, tak jak lekarstwo, w dużych dawkach może pacjenta zabić30”. Za konieczne
natomiast, uznawał on planowanie w dziedzinie pieniądza i kredytu.
23
Stanowisko polemiczne wobec zaliczenia ekonomistów austriackich do neoliberałów w szczególności w
odniesieniu do Ludwiga von Misesa, przedstawione zostało w wielu publikacjach. Zob. R. McMaken, Mises
Against the Neoliberals, 4.1.2016,https://mises.org/blog/mises-against-neoliberals (21.8.2016).
24
W. Sadurski, Neoliberalny system wartości politycznych, Warszawa 1980, s.66-69.
25
Zob. A. Bosiacki, Wstęp w: Herbert Spencer, Jednostka wobec państwa, Warszawa 2002, s.16.
26
W. Sadurski, Neoliberalny…, dz. cyt., s.98-108.
27
W literaturze możemy obserwować niebezpieczne zjawisko traktowania neoliberalizmu jedynie jako teorii
polityczno-ekonomicznej odnoszącej się do neoliberalizmu szkoły chicagowskiej, z pominięciem wczesnych
tradycji intelektualnych tego nurtu, w szczególności neoliberalizmu „lewicowego”. Zob. D. Harvey, A Brief
History of Neoliberalism, Oxford 2005, passim.; M. B. Steger, R. K. Roy, Neoliberalism A Very Short
Introduction, Oxford 2010, passim.
28
W. Sadurski, Neoliberalny…, dz. cyt., s. 76-77.
29
M. Czerwiński, Poglądy…, dz. cyt., s.60.
30
F. Zweig, The Planning of Freesocieties, Londyn 1942, s.263, cyt. za: M. Czerwiński, Poglądy… dz. cyt. s.63
Bez wątpienia myśl Ferdynanda Zweiga wpisuje się w ogólne ramy myśli liberalnej. Bronił
on zarówno wolności, którą uważał za najwyższą wartość gatunku ludzkiego, instytucji
własności prywatnej oraz dążenia homo oeconomicus do bogacenia się. Zweig uznał
jednocześnie liberalizm klasyczny za zdezaktualizowany, widząc nowe potrzeby dla
liberalizmu, nakreśliłwłasną kontynuacjeliberalizmu w postaci zaprezentowanego przez siebie
neoliberalizmu. Nakreślona przez Zweiga doktrynamiała charakter zbliżony do liberalizmu
społecznego31, wraz z charakterystycznym dla polskich myślicieli32 podkreśleniem istoty mas,
robotników, oświaty ludowej i upowszechnienia własności, widząc także potrzebę
kontrolowanego interwencjonizmu państwowego.
31
Za liberała społecznego uznaje go wielu badaczy, min. Włodzimierz Bernacki. Zob. W. Bernacki, Liberalizm
polski 1815-1939: studium doktryny politycznej, Kraków 2004, s. 177.
32
F. Zweig, Liberalizm Polskiej Myśli Ekonomicznej, Warszawa 1985, s. 32-34.