Polityczne, ekonomiczne i społeczne przyczyny pozostawania

Uniwersytet Łódzki
Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny
Studia podyplomowe ,,Mechanizmy funkcjonowania strefy euro”
Projekt realizowany z Narodowym Bankiem Polskim w ramach programu edukacji ekonomicznej
Małgorzata Sztuka, Joanna Sadowska
Polityczne, ekonomiczne i społeczne przyczyny
pozostawania Szwecji poza strefą euro
Praca dyplomowa napisana
pod kierunkiem naukowym
dr hab. Małgorzaty Janickiej, prof. nadzw. UŁ
w Katedrze Międzynarodowych
Stosunków Gospodarczych
Łódź 2016
Spis treści
Wstęp ....................................................................................................................................................... 3
1. Polityczne przyczyny pozostawania Szwecji poza strefą euro ............................................................ 4
1.1. Neutralność jako przyczyna niechęci Szwedów do wspólnej waluty .......................................... 4
1.2. Stanowisko szwedzkich polityków wobec strefy euro ................................................................. 6
2. Ekonomiczne przyczyny pozostawania Szwecji poza strefą euro ................................................................ 10
2.1. Historia integracji ekonomicznej Szwecji .................................................................................. 10
2.2. Szwecja a kryteria konwergencji ekonomicznej ........................................................................ 12
2.3. Ekonomiczne przesłanki za i przeciw przystąpieniu Szwecji do strefy euro ............................. 13
3. Społeczne przyczyny pozostawania Szwecji poza strefą euro .......................................................... 21
3.1. Sceptycyzm wobec euro - uwarunkowania kulturowe Szwedów............................................... 21
3.2. Referenda i szwedzka opinia publiczna na temat euro ............................................................... 23
Zakończenie........................................................................................................................................... 27
Bibliografia............................................................................................................................................ 28
Spis tabel i rysunków ............................................................................................................................ 30
2
Wstęp
W XVII wieku i na początku wieku XVIII Szwecja była mocarstwem, które miało znaczący
wpływ na losy Starego Kontynentu, a z jej potęgą liczyły się wszystkie europejskie państwa.
Po wojnach napoleońskich Szwecja wycofała się z wielkiej polityki i przyjęła jednostronnie pozycję
neutralnego kraju pozostającego poza europejskimi strukturami polityczno-militarnymi, która na długo
okazała się bardzo pragmatyczną strategią.
Niechęć do jakichkolwiek sojuszy sprawiła, że Szwecja dopiero w 1995 r. dołączyła do Unii
Europejskiej, co stało się możliwe po zmianie sytuacji geostrategicznej po zakończeniu zimnej wojny
oraz kryzysie szwedzkiej gospodarki pod koniec lat 80. Dołączając do UE Szwecja stała się
beneficjentem czterech praw jednolitego rynku: swobodnego przepływu osób, kapitału, towarów
i usług.
Jednakże Szwedzi nie chcą już dalej pogłębiać integracji i od samego początku są przeciwni
przystąpieniu do strefy euro, choć są do tego zobowiązani po spełnieniu kryteriów konwergencji
ekonomicznej.
Celem niniejszej pracy jest przedstawienie najważniejszych powodów, dla których Szwecja
sceptycznie podchodzi do głębokiej integracji europejskiej, czego wyrazem jest niechęć wprowadzenia
w tym państwie waluty euro. Powody te analizowane są w trzech aspektach: politycznym,
ekonomicznym i społecznym.
3
1. Polityczne przyczyny pozostawania Szwecji poza strefą euro
1.1. Neutralność jako przyczyna niechęci Szwedów do wspólnej waluty
W 1709 r. armia szwedzka króla Karola XII poniosła klęskę w bitwie pod Połtawą z wojskami
rosyjskimi, co stanowiło koniec mocarstwowej polityki tego państwa. Od tego momentu Szwecja
przestała być aktywnym uczestnikiem polityki europejskiej. Po wojnach napoleońskich Szwecja stała
się państwem nieangażującym się w konflikty zbrojne, a głównym celem jej polityki zagranicznej było
zachowanie neutralności.
W 1818 r. król szwedzki Karol XIV zdecydował, że polityka kraju będzie unikała
angażowania się w spory, które nie dotyczą Szwecji (,,pokój jest jedynym celem dla mądrego
i oświeconego rządu”1). Był to faktyczny początek polityki neutralności państwa, której Szwecja jest
wierna do dzisiaj. Neutralność ta nie była i nadal nie jest oparta, tak jak w przypadku Szwajcarii, na
traktacie międzynarodowym, ale powstała na podstawie jednostronnego zobowiązania. W 1834 r.
w przesłanym Wielkiej Brytanii i Rosji memorandum król szwedzki zapowiedział, że jego kraj będzie
prowadzić politykę niezależnej neutralności2, a w połowie lat pięćdziesiątych XIX w. Dania,
Norwegia i Szwecja podpisały deklaracje o neutralności. Pod koniec XIX i na początku XX w.
Szwecja poparła inicjatywy dążące do wzrostu bezpieczeństwa międzynarodowego oraz rozbrojenia.
Szwecja była także uczestnikiem haskiej konferencji pokojowej z 1899 r. oraz przyjęła konwencję
o pokojowym rozwiązywaniu sporów międzynarodowych. W 1912 r. w szwedzkim parlamencie został
zgłoszony wniosek o przyjęcie przez ten kraj statusu trwałej neutralności.
W czasie pierwszej wojny światowej zarówno państwa ententy, jak i państwa centralne
zagwarantowały nienaruszalność granic Szwecji pod warunkiem zachowania jej neutralności.
W okresie międzywojennym Szwecja nie brała udziału w próbach stworzenia systemu bezpieczeństwa
w Europie, bowiem zagrażało to prowadzonej polityce neutralności. W 1938 r. podpisała Deklarację
Kopenhaską, która mówiła o pozostaniu Danii i Szwecji poza blokami politycznymi i wojskowymi 3.
Podczas drugiej wojny światowej Szwecja również była państwem neutralnym, chociaż sukcesy
militarne Niemiec wymusiły na Szwedach pewne ustępstwa m. in. zgodę na tranzyt wojsk
niemieckich.
Polityka neutralności okazała się racjonalna i owocna, gdyż w obydwu zbrojnych konfliktach
światowych Szwecja nie tylko uniknęła poważniejszych zniszczeń wojennych, ale również prowadziła
zyskowny handel ze wszystkimi stronami konfliktu.
1
A. Kersten, Historia Szwecji, Wrocław 1973, s.313
M. Kuźniak, Rola unijnych państw neutralnych w kształtowaniu bezpieczeństwa w Europie, Toruń 2013, s.350
3
J. Gryz, Szwedzka polityka neutralności, Warszawa 1996, s.8
2
4
W 1945 r., po zakończeniu II wojny światowej, minister spraw zagranicznych Szwecji Günter
zaproponował tzw. aliansfiri polityk - ideę polityki zbliżonej do neutralności, która miała polegać na
nieuczestniczeniu w blokach politycznych w czasie pokoju, tak by zachować neutralność w razie
wojny. Konieczne było jednak przekonanie mocarstw i państw ościennych do tej polityki, dlatego
Szwecja starała się tak prowadzić politykę zagraniczną, by jej założenia nie budziły wątpliwości
sąsiadów. W 1949 r. rząd szwedzki stwierdził, że „w ciągu tego długiego okresu Europą wstrząsnęły
potężne wojny, w które nasz kraj nie został wmieszany. Obojętnie jakie były przyczyny, dla których
Szwecja uniknęła wojny, w każdym razie naród nasz niełatwo teraz przekonać, że jego
bezpieczeństwo wymaga obecnie odrzucenia neutralności jako polityki błędnej i przestarzałej”4
Szwecja po 1945 r. nie znajdowała się w kryzysie oraz nie musiała odbudowywać gospodarki
ze zniszczeń wojennych. Nie istniało także zagrożenie dla szwedzkiej demokracji. Oznaczało to,
że kraj nie był zainteresowana integracją z militarnymi i ekonomicznymi organizacjami powstającymi
na zachodzie Europy. Polityka szwedzka polegała na obronie własnych interesów oraz zachowaniu
swobody w polityce międzynarodowej. W praktyce oznaczało to, że Szwecja pozostawała poza
głównym nurtem integracji europejskiej, zachowując mimo wszystko bliskie stosunki polityczne
i gospodarcze z innymi państwami.
W 1946 r. Szwecja przystąpiła do ONZ, choć obawiano się, że ta decyzja może zagrozić
szwedzkiej polityce neutralności. Z tego powodu Szwecja nie dołączyła w 1949 r. do NATO, choć
w ostatnich latach zaczęła zacieśniać współpracę z Sojuszem.
Po wejściu do Unii Europejskiej w Szwecji pojawiły się głosy, że należy bardziej
zaangażować się w rozwiązywanie konfliktów międzynarodowych. W 2002 r. rząd szwedzki podjął
decyzję o rezygnacji z pojęcia neutralności w doktrynie bezpieczeństwa państwa. Pojęcie neutralności
zastąpiono zapisem o bezaliansowości. Nowa polityka bezpieczeństwa opierała się na trzech zasadach:
nieuczestniczenia w sojuszach wojskowych, aktywnej współpracy międzynarodowej oraz silnej
własnej armii służącej obronie kraju. W 2003 r. Komisja Bezpieczeństwa szwedzkiego parlamentu
opublikowała dokument „Bardziej stabilne sąsiedztwo – niebezpieczny świat”, w którym została
zaprezentowana ostateczna wersja polityki zapewnienia bezpieczeństwa Szwecji. Jej podstawowym
celem było zachowanie pokoju, niezależności oraz wzrost bezpieczeństwa w rejonie Morza
Bałtyckiego.
Neutralność weszła do kanonu polityki zagranicznej Szwecji i jak do tej pory okazywała się
skuteczną strategią. Idea ta od początku została zaakceptowana przez społeczeństwo tego kraju.
Ponieważ nieangażowanie się w sprawy Europy było dla Szwecji korzystne, trudno jest teraz zmienić
nastawienie szwedzkich polityków i zwykłych obywateli bez bardzo mocnych powodów.
Przystąpienie do strefy euro może spowodować odejście od polityki neutralności i włączenie się
w powstanie europejskiego państwa federalnego, w którym największe znaczenie będą miały duże
4
R. M. Czarny, Szwecja w Unii Europejskiej, Studium polityczno-prawne, Kielce 2002, str. 37
5
kraje. Europa jako całość nie może prowadzić polityki neutralności, musi aktywnie włączać się
w rozwiązywanie światowych problemów często z użyciem środków militarnych. Na taką zmianę
szwedzkie społeczeństwo nadal nie jest gotowe.
1.2. Stanowisko szwedzkich polityków wobec strefy euro
Szwecja jest monarchią, na czele której stoi król (lub królowa), obecnie od 1973 r. jest nim
Karol VI Gustaw. Król Szwecji jest głową państwa, faktycznie jednak pełni jedynie rolę
reprezentacyjną i nie ma żadnych uprawnień politycznych.
Podstawą szwedzkiego prawa jest Konstytucja Szwecji5, która nie jest jednolitym aktem
prawnym i składa się z czterech odrębnych dokumentów: „Aktu o formie Rządu” (Regeringsformen) z
1974 r., po raz pierwszy opublikowanym w 1634 r. (określa w jaki sposób kraj ma być rządzony i jak
władza ma być podzielona oraz opisuje podstawowe prawa obywateli); „Aktu o sukcesji”
(Successionsordningen) z 1810 (m.in., od 1979 r. prawo do tronu mają również potomkowie w linii
żeńskiej; król (królowa) nie ma prawa wyboru religii – musi być protestantem <"wyznawać czystą
wiarę ewangelicką”>; następcy tronu nie mogą zawrzeć związku małżeńskiego bez zgody rządu
szwedzkiego); „Aktu o wolności prasy” (Tryckfrihetsförordningen) z 1766 r. oraz „Podstawowego
prawa swobody wypowiedzi (Yttrandefrihetsgrundlagen) z 1991 r. (najnowsze z praw zawartych
w Konstytucji, zbliżone w swojej wymowie do „Aktu o wolności prasy”). Oprócz wymienionych
powyżej fundamentalnych praw istnieje również „Akt o Riksdagu” (Riksdagsordningen) z 1974 r.
(określa organizację i procedury w szwedzkim parlamencie).
Władzę ustawodawczą w Szwecji sprawuje jednoizbowy parlament (Sveriges Riksdag) liczący
obecnie 349 posłów wybieranych na czteroletnią kadencję. Na czele parlamentu stoi urzędnik zwany
„talmanem” (Riksdagens talman), który wyznacza premiera, interpretuje procedury oraz ustala
kolejność zabierania głosu. Stanowisko to obejmuje osoba bezstronna, która nie jest członkiem żadnej
partii politycznej, nie bierze udziału w debatach i nie może głosować. Talman jest drugą po królu
najważniejszą osobą w Szwecji, wyższą w hierarchii niż premier6.
Ostatnie wybory parlamentarne w Szwecji7 odbyły się w 2014 r. Największą siłę (113
mandatów) w parlamencie Szwecji stanowi obecnie Szwedzka Socjaldemokratyczna Partia
Robotnicza (Sveriges socialdemokratiska arbetareparti <SAP>, potocznie Socialdemokraterna),
najstarsza partia w kraju, utworzona w 1889 r. Partia ta odegrała olbrzymią rolę w historii Szwecji.
5
Szwedzki Parlament, Riksdag, http://www.riksdagen.se/en/how-the-riksdag-works/democracy/the-constitution/
Ibidem http://www.riksdagen.se/en/how-the-riksdag-works/the-speaker/the-tasks-of-the-speaker/
7
Strona internetowa szwedzkiej Komisji Wyborczej (Valmyndigheten)
http://www.val.se/sprak/engelska/previous_elections/2014_riksdag/index.html
6
6
Stworzyła ona idee społeczne, które wpływają w sposób trwały na postawy szwedzkiego
społeczeństwa.
Drugą największą partią w szwedzkim parlamencie (84 przedstawicieli), opozycyjną wobec
rządzącej SAP, jest liberalno-konserwatywna Umiarkowana Partia Koalicyjna, Moderaci - Moderata
Samlingspartiet, potocznie Moderaterna, która pod obecną nazwą istnieje od 1969 r. Powstała w 1904
r. jako Partia Konserwatywna i początkowo miała zdecydowanie nacjonalistyczny charakter.
Od początku lat 70-tych coraz bardziej liberalizowała się i obecnie promuje m.in. wolny rynek,
wolność osobistą (w tym legalizację małżeństw osób tej samej płci), prywatyzację, deregulację,
zmniejszenie podatków, zmniejszenie sektora publicznego. Moderaci są zwolennikami Unii
Europejskiej i optują za przystąpieniem do strefy euro.
Trzecią siłą szwedzkiej sceny politycznej (49 miejsc w parlamencie) są Szwedzcy Demokraci
- Sverigedemokratern, partia założona w 1988 r., o poglądach skrajnie prawicowych,
nacjonalistycznych i antyemigracyjnych. Partia jest przeciwna przystąpieniu Szwecji do strefy euro
oraz chce renegocjować warunki traktatu akcesyjnego do Unii Europejskiej.
W szwedzkim parlamencie zasiadają obecnie przedstawiciele kilku innych partii: Partia
Zielonych – Miljöpartiet de Gröna (25 posłów) utworzona w 1981 r., zdecydowanie eurosceptyczna;
Partia Centrum - Centerpartiet (22) założona w 1913 r., pozytywnie oceniająca Unię Europejską,
jednakże przeciwna przystąpieniu Szwecji do UGiW; Partia Lewicy – Vänsterpartiet (21),
konsekwentnie przeciwna przystąpieniu do UE i apelująca do jej opuszczenia; Liberałowie –
Liberalerna (19), adwokaci przystąpienia Szwecji do strefy euro oraz Chrześcijańscy Demokraci –
Kristdemokraterna (16), którzy również popierają procesy integracyjne z Europą8.
Decydujące znaczenie dla członkostwa Szwecji w UGiW miało stanowisko największej partii
- Socjaldemokratów. Długo ścierały się w niej przeciwstawne poglądy dotyczące nowej waluty.
W 1997 r. kongres tej partii przyjął linię wyczekującą, polegającą na obserwowaniu nastrojów
społecznych oraz wydarzeń gospodarczych w Europie. Wiosną 1999 r. rząd wydał 20 milionów koron
na kampanię informacyjną dotyczącą strefy euro. Jej celem było przedstawienie korzyści i zagrożeń
związanych z przyjęciem nowej waluty. Kampania ta pokazała, że wraz ze wzrostem wiedzy
szwedzkiego społeczeństwa dotyczącej euro rośnie liczba jej zwolenników9. W listopadzie 1999 r.
premier Persson udzielił wywiadu dla dziennika Financial Times, w którym stwierdził, że Szwecja nie
powinna pozostawać poza strefą euro, a sprawę członkostwa uzależnił od wyboru najkorzystniejszego
momentu wejścia do UGiW. W 2000 r. Rada Naczelna i Komitet Wykonawczy SAP postanowiły
zarekomendować nadzwyczajnemu kongresowi partii poparcie członkostwa Szwecji w strefie euro
po spełnieniu pewnych warunków. Szwecja musi mieć zapewnioną możliwość prowadzenia polityki
gospodarczej, która będzie przeciwdziałać kryzysom gospodarczym. Cykle koniunkturalne w Szwecji
8
T. R. Szymczyński, Negocjowanie granic: od „dwunastki” do „piętnastki” Tom III - Rozszerzenie północne
Unii Europejskiej (1995). Austria, Szwecja, Finlandia w UE, Wydawnictwo Naukowe WNPiD UAM, Poznań
2009, s.62-64
9
R. M. Czarny, op. cit. str. 180.
7
i w UGiW powinny być w podobnych fazach. Także różnice stóp procentowych nie mogą być
znaczące. Finanse publiczne powinny posiadać nadwyżkę, która zapobiegnie przegrzaniu się
gospodarki w czasie koniunktury oraz będzie stymulowała wzrost gospodarczy w czasie kryzysu
gospodarczego. Tempo wzrostu płac nie powinno być większe niż w strefie euro. Zachowanie
wysokiego poziomu zatrudnienia jest możliwe tylko w przypadku zachowania konkurencyjności
szwedzkiej gospodarki. Zbyt szybki wzrost płac nawet w czasie koniunktury gospodarczej może
grozić utratą konkurencyjności przez szwedzką gospodarkę, co może oznaczać duży wzrost
bezrobocia. Postulowano przeanalizowanie utworzenia funduszy osłonowych, które miały pomagać
zwalczać kryzysy gospodarcze. Ustalono, że decyzja o przyjęciu waluty euro zapadnie w drodze
referendum.10.
Członkostwo Szwecji w UGiW popierali socjaldemokraci, konserwatyści, chrześcijańscy
demokraci i liberałowie, przeciwnikami były Partia Lewicy, Partia Centrum i Zieloni.
Początkowo w kampanii przewagę miał obóz zwolenników przyjęcia nowej waluty. Premier
Persson zapewniał o korzyściach z przyjęcia euro. Partia Konserwatywna twierdziła, że integracja
europejska zwiększa strefę wolnego handlu co jest dla Szwecji korzystne gospodarczo. Partia
Liberalna zachęcała do poparcia euro argumentując, że nowa europejska waluta zintegruje państwa
UE, a Szwecja powinna być w tym procesie aktywna. Przeciwna wprowadzeniu euro Partia Lewicy
ostrzegała, że służy to wsparciu interesów kapitalistów. Nowa waluta w jej opinii zagrażała
szwedzkiemu państwu dobrobytu. Partia Zielonych twierdziła, że głosowanie za euro będzie grozić
zachwianiem szwedzkiej demokracji. W UE powinny współpracować ze sobą niezależne państwa
a nie kraje, których suwerenność jest ograniczona przez Brukselę, co zmniejsza więzi między
wyborcami a ich wybranymi przedstawicielami. Podkreślano także, że Europejski Bank Centralny
jest instytucją niedemokratyczną. Partia Centrum twierdziła, że jest przeciwnikiem przekształcenia
Unii Europejskiej w federację państw, w której najważniejsze znaczenie będą miały instytucje
ponadnarodowe11.
Kampania przed referendum dotyczącym wprowadzenia w Szwecji waluty euro była bardzo
brutalna. W kampanii używano dramatycznych argumentów i apeli. Zarzucano politykom sprzedaż
kraju, wystawienie na niebezpieczeństwo demokracji. Odnoszono się do postaci Hitlera, Saddama
Husajna, czy też cytowano z biblii fragmenty apokalipsy. Często emocje brały górę nad
argumentami12. Wpływ na wynik wyborów mogło mieć również zabójstwo Anny Lindh, minister
spraw zagranicznych Szwecji i orędowniczki wspólnej waluty, która została zamordowana przez
chorego psychicznie zamachowca na trzy dni przed referendum.
10
Ibidem, s. 183
E. Kużelewska, Duńskie i szwedzkie referendum w sprawie przyjęcia euro, Przegląd Prawa Publicznego,
styczeń 2008, nr 1, s. 62-64.
12
T. Walt, Zostańmy trochę sami, Polityka, Nr 39 (242) z 27 września 2003 r., s. 53
11
8
Wprowadzeniu euro w Szwecji nie pomogło także przeprowadzone w 2000 r. referendum
w Danii, gdzie obywatele wypowiedzieli się przeciwko walutowej integracji. Decyzja Duńczyków
wpłynęła negatywnie na stosunek Szwedów do euro.
Szwecja będąc nowym członkiem Unii Europejskiej była bardziej niż inne europejskie narody,
sceptycznie nastawiona do decyzji podejmowanych w tej organizacji na szczeblu ponadnarodowym.
Szwedzi nie byli gotowi na kolejne procesy integracyjne w tak szybkim czasie. Dlatego też podjęta
została decyzja, że o przyjęciu euro zadecydują nie politycy, a szwedzkie społeczeństwo referendum.
9
2. Ekonomiczne przyczyny pozostawania Szwecji poza strefą euro
2.1. Historia integracji ekonomicznej Szwecji
Polityka neutralności nie przeszkodziła Szwecji uczestniczyć w sojuszach o charakterze
gospodarczym.
Zainicjowana przez Szwecję w 1873 r. Skandynawska Unia Monetarna13 (szw. Skandinaviska
myntunionen), była jedną z wielu w tym czasie inicjatyw w Europie zmierzających do wprowadzenia
wspólnej waluty. Ekonomiczna umowa zawarta została pomiędzy Szwecją i Danią, dwa lata później
do sojuszu dołączyła Norwegia. Unia oparta była o system waluty złotej (gold standard), a jednostką
rozliczeniową została „korona” (krona), która była pełnoprawnym środkiem płatniczym na terenie
trzech państw sojuszu. Unia funkcjonowała harmonijnie, a według niektórych badaczy „była
najbardziej udaną unią walutową w Europie”14 aż do wybuchu I wojny światowej w 1914 r.
Po II wojnie światowej w 1948 r. Szwecja wraz z 15 innymi krajami europejskimi podpisała
konwencję powołującą do życia OEEC - Europejską Organizację Współpracy Gospodarczej, która
koordynować miała realizację planu Marshalla (Programu Odbudowy Europy). Zadaniem OEEC było
m.in. wspieranie współpracy gospodarczej między państwami członkowskimi, rozwój handlu poprzez
znoszenie ceł oraz analiza możliwości utworzenia unii celnej lub strefy wolnego handlu15. W 1960 r.
OEEC przekształcona została w OECD - Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD),
do której Szwecja również przystąpiła.
W 1960 r. Szwecja była współzałożycielem EFTA - Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego
Handlu. Do tej organizacji weszły także: Wielka Brytania, Dania, Szwajcaria, Austria, Norwegia,
i Portugalia. Kraje te nazywane były „outer seven” (w wolnym tłumaczeniu zewnętrzna siódemka,
ponieważ nie mogły lub nie chciały dołączyć do powstałej w 1958 r. Europejskiej Wspólnoty
Gospodarczej (EWG). W 1968 r państwa EFTA utworzyły strefę wolnego handlu. Skład organizacji
ulegał zmianom, gdyż stopniowo jego członkowie wchodzili do EWG lub później do Unii
Europejskiej. Szwecja była członkiem EFTA do 1 stycznia 1995 r16.
W 1994 r. EFTA i EWG podpisały porozumienie tworząc Europejski Obszar Gospodarczy
(EOG) - wspólną strefę wolnego handlu. Celami EOG było: zapewnienie swobodnego przepływu
kapitału, usług, towarów oraz siły roboczej. Stworzenie systemu kontroli warunków konkurencji,
13
K. Talia, The Scandinavian Currency Union 1873–1924: Studies in Monetary Integration and Disintegration,
Economic Research Institute at the Stockholm School of Economics, Stockholm 2004, https://www.divaportal.org/smash/get/diva2:594631/FULLTEXT01.pdf
14
Ibidem
15
OECD, http://www.oecd.org/general/organisationforeuropeaneconomicco-operation.htm
16
T. Sporek, Ugrupowania międzynarodowe kształtujące architekturę jednoczącej się Europy u progu XXI w.,
Katowice 2004, s. 170 -171.
10
pogłębienie współpracy w dziedzinie badań naukowych, edukacji, polityki socjalnej oraz ochrony
środowiska17.
W 1977 r. powstał projekt utworzenia Europejskiego Systemu Walutowego. Szwecja mimo
tego, że nie należała do EWG, wraz z Finlandią i Norwegią weszła do tego systemu. Zaczął on
funkcjonować od początku 1979 r. i zbudowany był z trzech elementów. Pierwszym była sztuczna
europejska jednostka pieniężna (European Currerncy Unit – ECU). Drugą częścią był mechanizm
kursowy (Exchange Rate Mechanism – ERM). Wprowadzał on centralny kurs walut będących w tym
systemie wobec ECU oraz zakres dopuszczalnych wahań kursowych. Trzecim element był mechanizm
kredytowo-inwestycyjny, który zobowiązywał banki centralne do podejmowania interwencji
w obronie kursu poszczególnych walut określając zasady ich pomocy w tym zakresie.
Kryzys Europejskiego Systemu Walutowego wywołał podniesienie stóp procentowych
przez Bundesbank po zjednoczeniu Niemiec. Ponieważ kursy walutowe były sztywne, a kapitał
nie miał ograniczeń w przepływach pomiędzy poszczególnymi krajami, został ulokowany
w Niemczech, gdzie były najwyższe stopy procentowe. Spowodowało to znaczny popyt na marki
niemieckie.
Niemiecki
bank
zaproponował
rewaluację
marki
wobec
pozostałych
walut.
Na tę propozycję nie zgodziła się Francja, ponieważ wysokie stopy procentowe potrzebne do obrony
sztywnego kursu walutowego sprawiły, że w słabiej rozwiniętych gospodarkach pojawiła się recesja,
co wraz z przewartościowanym kursem powodowało obniżenie produkcji i eksportu, a spekulanci
z rynków finansowych uznali, że państwa nie będą bronić mocno sztywnego kursu swojej waluty.
Kryzys ERM rozpoczął się od opuszczenia tego systemu przez Finlandię 8 września 1992 r. Następnie
o 7% został zdewaluowany włoski lir. 16 września został wprowadzony płynny kurs funta
brytyjskiego a następnego dnia lir został usunięty z ERM. W tym samym roku został upłynniony kurs
szwedzkiej i norweskiej korony a waluty hiszpańska i portugalska zostały zdewaluowane o 6%18.
Paradoksalnie odejście od sztywnych kursów ułatwiło wyjście z kryzysu. Można było obniżyć
stopy procentowe gdyż nie było już potrzeby utrzymywania sztywnego kursu własnej waluty.
Niższe stopy procentowe wraz z osłabieniem waluty spowodowały przyśpieszenie rozwoju
gospodarczego. Wniosek z udziału w ERM był taki, że porzucenie integracji walutowej może
przynosić korzyści gospodarce. Opisana powyżej sytuacja była znana także szwedzkiemu
społeczeństwu i miała wpływ na jego stosunek do waluty euro.
Szwecja w latach dziewięćdziesiątych XX w. po rozpadzie bloku wschodniego musiała zająć
stanowisko wobec pogłębiającej się integracji Europy. W 1995 r. przystąpiła do Unii Europejskiej.
Kolejnym etapem integracji europejskiej miało być przyjęcie wspólnej waluty. Szwecja podczas
negocjacji akcesyjnych nie uzyskała klauzuli opt out dotyczącej wyłączenia danego kraju z Unii
Gospodarczej i Walutowej, więc zobowiązana została do przyjęcia euro.
17
18
Ibidem s. 192-193
Ibidem, s. 54-56
11
2.2. Szwecja a kryteria konwergencji ekonomicznej
Podstawy prawne Unii Gospodarczej i Walutowej zostały określone w podpisanym 7 lutego
1992 r. Traktacie z Maastricht. Ustalał on kalendarz utworzenia unii gospodarczej oraz warunki
uczestnictwa w niej. Za podstawowe kryterium monetarne uznano wymóg stabilności cen, czyli
ograniczenia inflacji. Uznano, że wskaźnik inflacji nie może być większy niż 1,5% od średniej stopy
inflacji odnotowanej w państwach unijnych o jej najniższym poziomie w roku poprzedzającym
weryfikację. Ocena nastąpiła w maju 1998 r. i dotyczyła danych z roku poprzedniego. Ustalono,
że poziom długookresowych stóp procentowych w roku poprzedzającym dokonanie oceny nie może
być większy niż o 2 punkty procentowe stopy procentowej będącej w trzech państwach z najniższą
odnotowaną stopą inflacji. Kryterium technicznym tego wskaźnika była stopa oprocentowania
dziesięcioletnich obligacji państwowych. W 1999 r. stopa ta wynosiła 7,2%, a podczas
przeprowadzania oceny 7,8%. Kolejne kryterium dotyczyło dyscypliny budżetowej. Określony został
maksymalny poziom deficytu budżetowego dla krajów chcących uczestniczyć w strefie euro.
Przyjęto, że deficyt może wynosić maksymalnie 3% PKB. Jednak od tej zasady ustalono wyjątki
polegające na tym że umożliwiono jego zwiększenie pod warunkiem ,,że deficyt spada w sposób
ciągły i nieprzerwany do wymaganego poziomu albo przekroczenie wymaganego poziomu deficytu
ma charakter wyjątkowy i krótkotrwały, a jego wartość nieznacznie wykracza poza wymagany
poziom”19. Warunkiem przystąpienia do UGW była także redukcja długu publicznego do 60% PKB
w roku poprzedzającym ocenę. Tutaj także zaakceptowano odstępstwa od tej zasady. Uznano, że nie
jest to wymóg bezwzględny pod warunkiem, że wysokość długu w stosunku do PKB spada i będzie
zbliżać się do wartości 60% PKB. Następnym warunkiem było dwuletnie uczestnictwo waluty
państwa kandydującego w mechanizmie kursowym Europejskiego Systemu Walutowego, który
ograniczał możliwość dewaluacji waluty. Ostatnim warunkiem było dostosowanie przepisów
wewnętrznych ,,regulujących status, cel i funkcjonowanie banku centralnego do zasad wynikających
z Traktatu, a także Statutu Europejskiego Systemu Banków Centralnych i Europejskiego Banku
Centralnego”20.
Przynajmniej raz na dwa lata, lub na wniosek kraju UE, który chciałby dołączyć do Unii
Gospodarczo-Walutowej, ECB i Komisja Europejska przygotowują raporty o konwergencji
przedstawiające wyniki ekonomiczne państw członkowskich i ich postępy w wypełnianiu kryteriów
związanych z przystąpieniem do strefy euro.21.
Dane z raportów (tabela2.1.) świadczą, że gospodarka Szwecji nie była przeszkodą i nadal nie
jest w przystąpieniu tego kraju do strefy euro. W 1998 r. Szwecja spełniała trzy z pięciu koniecznych
19
A. Królikowska, Czy warto być poza Unią Monetarną – studium przypadku Wielkiej Brytanii, Danii i
Szwecji, w Bank i kredyt, kwiecień 2008, s. 6
20
Ibidem, s. 8
21
ECB, https://www.ecb.europa.eu/pub/convergence/html/index.en.html
12
do wykonania kryteriów (poziom inflacji, wysokość długoterminowej stopy procentowej oraz deficytu
budżetowego). Szwecja nie dostosowała jednak prawa bankowego do postanowień Traktatu
z Maastricht oraz nie wprowadziła korony do mechanizmu kursowego ERM.
Tabela 2.1. Wyniki ekonomiczne Szwecji oraz wybranych krajów UE w 1998 r. oraz w latach 2013-2014
a kryteria konwergencji
Stabilność
cen
1998
2013
2014
Szwecja
Wartość
referencyjna
w 1998 r.
Wartość
referencyjna
w 2013-2014
Budżet państwa
Kurs walut
Średni kurs
wobec euro
aprecjacja
(+)
deprecjacja
(-)
+ 0,6
- 3.0
Średnia
długoterminowa
stopa procentowa
Inflacja
HICP
Nadmierny
deficyt
Średnia
nadwyżka
(+)
deficyt (-)
budżetowy
1,9
0,4
0,3
Nie
Nie
Nie
+ 0,5
- 1,1
- 1,8
74,1
40,6
41,6
3,2%
- 3%
60%
6,5%
1,7%
- 3%
60%
6,2%
Dług
publiczny
Waluta
w
ERM II
Nie
Nie
Nie
6,5
2,1
2,2
Źródło: Opracowane na podstawie raportów o konwergencji, EBC, https://www.ecb.europa.eu/pub/convergence/html/index.en.html
2.3. Ekonomiczne przesłanki za i przeciw przystąpieniu Szwecji do strefy euro
W 1995 r. rząd Szwecji powołał specjalną komisję, której celem było przedstawienie opinii
dotyczącej przystąpienia do strefy euro. Komisja składała się z 5 ekonomistów i 3 politologów, a na
jej czele stanął profesor Lars Calmfors z Uniwersytetu Sztokholmskiego. Jej zadaniem była analiza
konsekwencji dla Szwecji w przypadku przystąpienia do UGiW oraz pozostania poza strefą euro,
a także wskazanie właściwej polityki ekonomicznej kraju dla obu wariantów22. W 1996 r. komisja
opublikowała raport, w którym jako plusy przyjęcia waluty euro raport uznała: obniżenie kosztów
transakcyjnych, redukcję ryzyk kursowych oraz wzrost konkurencyjności gospodarki. Minusy
widziano w utracie autonomicznej polityki monetarnej, która pozwala państwom posiadającym własną
walutę łatwiej niwelować skutki kryzysów gospodarczych. Wniosek z pracy komisji był następujący:
,,Nasza ogólna ocena zarówno gospodarczych, jak i politycznych argumentów jest taka, że czynniki
przemawiające przeciw szwedzkiemu udziałowi w unii monetarnej już od 1999 r. są silniejsze
od czynników przemawiających za takim udziałem”23. Autorzy raportu zaproponowali strategię
czekania i obserwowania, która odkładała członkostwo Szwecji w strefie euro na dalszy okres tak, by
najpierw ocenić jak funkcjonuje w praktyce unia gospodarcza i walutowa.
Komisja wskazała na cztery powody, jakie zadecydowały o jej rekomendacji:
22
L.Camfors, The consequences of the monetary union – an introduction, s. 3-4,
http://www.government.se/contentassets/bb19a3f171504f888bb86c2a5fe8a1a8/lars-calmfors-introduction
23
E. Stawasz, Przesłanki za i przeciw przystąpienia Szwecji do strefy euro, Acta Universitatis Lodziensis, Folia
Oeconomica 238, 2010, s. 232.
13
 Uczestnictwo w unii walutowej niosło dla szwedzkiej gospodarki zagrożenia w czasie kryzysu
gospodarczego, gdyż ograniczało to możliwości interwencji rządu szwedzkiego na rynku
pracy poprzez działania przeciwdziałające bezrobociu strukturalnemu.
 Wspólna waluta oraz polityka monetarna prowadzona przez Europejski Bank Centralny
powoduje, iż państwo nie może wykorzystywać posiadanych wcześniej mechanizmów w celu
osiągnięcia stabilizacji gospodarczej. W przypadku braku stabilizacji gospodarczej kraju
działania interwencyjne czynione poprzez mechanizmy polityki fiskalnej mogą być
niewystarczające. Słabość polityki fiskalnej i jej brak stabilności powoduje dodatkowe
problemy gospodarcze.
 Nie można wprowadzić wspólnej waluty bez poparcia szwedzkiego społeczeństwa. Uzyskanie
poparcia wymaga przeprowadzenia szerokiej debaty publicznej.
 Ponieważ do strefy euro nie wejdą wszystkie państwa Unii Europejskiej, nieprzyjęcie euro
nie będzie miało dla Szwecji złych skutków politycznych.
W 2000 r. Riksbank wydał raport odnoszący się do wprowadzenia euro oraz jego skutków,
w którym w większości nie zgodził się z opinią komisji Calmforsa. Riksbank ocenił, że przyjęcie euro
ma kluczowe znaczenie gospodarcze dla szwedzkiego sektora finansów publicznych. W raporcie
uznano, że przyjęcie euro będzie korzystne dla szwedzkiej gospodarki. Decyzja o przyjęciu wspólnej
waluty mogłaby być wprowadzona w życie w bardzo krótkim czasie. Bank Szwecji stwierdził, że od
czasu złożenia aplikacji do wprowadzenia waluty euro minęłoby 12-18 miesięcy, zaś kolejny okres
przejściowy do czasu całkowitej wymiany pieniędzy i zakończenia dostosowań zajęłoby 12 miesięcy24.
W 2002 r. został opublikowany kolejny raport komisji rządowej dotyczący przystąpienia
Szwecji do strefy euro. Uznano w nim, że wejście do unii walutowej spowoduje utratę autonomii
polityki monetarnej. Aby temu zapobiec komisja przedstawiła zalecenia dotyczące ochrony rynku
pracy oraz polityki fiskalnej. Postulowano utworzenie funduszy buforowych, których zadaniem miało
być stabilizowanie poziomu zatrudnienia w czasie kryzysów gospodarczych. Środkami tymi miały
administrować związki zawodowe. Zaproponowano także utworzenie rady ds. polityki fiskalnej,
która obserwowałaby sytuację gospodarczą Szwecji i proponowała podejmowanie działań
fiskalnych25.
Negatywnymi przesłankami, na wprowadzenie euro w Szwecji, był sposób finansowania
inwestycji w tym państwie. Różnił się on od systemu brytyjskiego, w którym głównym źródłem
finansowania inwestycji przedsiębiorstw są rynki kapitałowe. W Szwecji prywatne przedsiębiorstwa
przemysłowe są współzależne od banków z powodu wspólnego udziału w kapitale i własności firm.
Kapitał na rozwój zapewniają banki prywatne, rząd ułatwia te transakcje sprawując nad nimi nadzór.
Związki zawodowe są w Szwecji silne (należy do nich 80% Szwedów) i mają wpływ
na funkcjonowanie systemu finansowego oraz tworzenie polityki makroekonomicznej państwa.
24
25
R. M. Czarny, op. cit., s. 181
E. Stawasz, op. cit. s. 233
14
W Szwecji między przemysłem a bankami istnieje silny związek, co oznacza mniejszą rolę banku
centralnego. Obawiano się, że przystąpienie do strefy euro spowoduje, że EBC będzie miał znaczącą
rolę w gospodarce, co może utrudnić finansowanie przedsiębiorstw prywatnych przez rodzime banki
i może skutkować ograniczeniem roli związków zawodowych.
Przeciwnicy wprowadzenia euro w Szwecji uważali, że może to stanowić zagrożenie
dla państwa dobrobytu. Szwedzi chcą utrzymać system, który dobrze funkcjonuje: wysoki poziom
bezpieczeństwa socjalnego, małe różnice płacowe, duże zatrudnienie w sektorze usług publicznych.
Aby to zapewnić w Szwecji potrzebne są wysokie podatki i regulacje normujące rynek pracy.
Ograniczenia wynikające z wprowadzenia euro w opinii wielu Szwedów mogą zmniejszyć poziom
świadczeń socjalnych. Przeciwnicy wprowadzenia waluty euro widzą w niej zagrożenie dla państwa
dobrobytu oraz demokracji poprzez utworzenie państwa federalnego w Europie26.
Jednym z najważniejszych argumentów podnoszonych w debatach społecznych przeciwko
wprowadzeniu euro była obawa, że spowoduje ona wzrost cen, w czasie ich przeliczania
po wprowadzeniu wspólnej waluty. Dane statystyczne dotyczące krajów, które wcześniej wprowadziły
euro do obiegu gotówkowego wyliczały te koszty na od 0,12 do 0,29 %. Społeczeństwa krajów,
w których wprowadzono walutę euro odczuwały jednak te koszty znacznie wyżej. Opisany
mechanizm otrzymał nazwę ,,iluzji euro”, czyli postrzegania inflacji spowodowanej wprowadzeniem
nowej waluty powyżej jej faktycznej wysokości. Powodem tej sytuacji było to, że dotyczyła artykułów
najczęściej kupowanych przez konsumentów. Było to niekorzystne dla całej gospodarki, gdyż
pojawiało się wrażenie spadku siły nabywczej społeczeństwa. Mogło to doprowadzić do faktycznego
spadku siły nabywczej, co mogło prowadzić do zwiększenia żądań płacowych27. Informacje
o wzroście cen w państwach, które przyjęły walutę euro skutecznie zniechęcało kolejne, gdyż
społeczeństwa tych państw zaczynały bać się pauperyzacji.
Przeciwnicy przystąpienia Szwecji do strefy euro podnosili argument dotyczący demografii.
Państwa strefy euro charakteryzują się mniejszym przyrostem naturalnym niż Szwecja, co oznacza,
że w państwach unii walutowej szybciej będzie spadać odsetek osób czynnych zawodowo. Według
przeciwników euro będzie to skutkowało zmniejszeniem tempa wzrostu gospodarczego i wobec tego
należy się zastanowić, czy wiązać się tak ściśle z państwami, których rozwój gospodarczy jest
poważnie zagrożony.28
Szwedzi byli niechętni wprowadzeniu w ich kraju euro w 2003 r., ponieważ waluta
ta nie nadała gospodarce europejskiej spodziewanego impulsu rozwojowego. Euro szybko dowiodło,
że jest walutą silną, o czym świadczył wzrost jej wartości wobec dolara amerykańskiego, akceptowaną
przez społeczeństwa krajów posługujących się nią. Siła euro była także przyczyną jej słabości.
26
Ibidem, s. 272-273
A. Rogut, Koszty i zagrożenia związane z wejściem Polski do strefy euro, w: „Mechanizm funkcjonowania
strefy euro” red. P. Kowalewski, G. Tochorka, J. Górskiego, Narodowy Bank Polski, Warszawa 2014, s.230 231
28
Ibidem, s. 274
27
15
Bowiem silna waluta nie jest celem samym w sobie, lecz powinna umożliwiać szybki i stabilny
rozwój. Nowa europejska waluta przed referendum w Szwecji nie spełniła tego warunku.
Wzrost gospodarczy w strefie euro był niski bez wyraźnych perspektyw na wejście na ścieżkę
szybkiego rozwoju. Oznaczało to, iż zapowiedzi polityków i ekonomistów, że po wprowadzeniu
nowej waluty nastąpi wzrost gospodarczy okazały się nieprawdziwe. Obniżenie stóp procentowych nie
poprawiło koniunktury. Szwedzi podeszli do euro pragmatycznie. Skoro euro nie poprawiło
koniunktury gospodarczej w krajach posiadających tę walutę, to dlaczego w Szwecji miałby nastąpić
rozwój gospodarczy po jej wprowadzeniu? Pojawiły się słuszne obawy, że euro może spowolnić
tempo rozwoju gospodarczego Szwecji, co będzie skutkować wzrostem bezrobocia29.
Euro to jednak nie tylko waluta, to także instytucje, takie jak Europejski Bank Centralny.
Okazało się, że ma on problemy z wykonywaniem powierzonych mu zadań. Przed wprowadzeniem
wspólnej waluty przeciwnicy euro obawiali się, że EBC będzie koncentrował się na największych
krajach, takich jak Niemcy i Francja. Mogło to zagrażać rozwojowi gospodarczemu mniejszych
państw. Te obawy czasami okazywały się słuszne.
Traktat z Maastricht w sposób ogólny odnosił się do procedur dotyczących nadmiernego
deficytu. Z inicjatywy Niemiec w 1997 r. został uchwalony Pakt Stabilności i Wzrostu. Ustanowiono
zasadę, że państwa UE powinny dążyć do powstania dodatniego salda finansów publicznych
oraz zakazano zadłużania się powyżej 3% PKB. Polityka budżetowa państw członkowskich miała
podlegać ocenie Komisji Europejskiej i Rady Europejskiej, na podstawie dokumentów dostarczonych
przez państwa europejskie. Gdy pojawiało się ryzyko przekroczenia dopuszczalnego poziomu deficytu
do takiego państwa wystosowywano tzw. wczesne ostrzeżenie. W sytuacji, gdy nie następowała
poprawa Rada mogła wydać kolejne zalecenia z możliwością podania ich do publicznej wiadomości.
Możliwe też były bardziej restrykcyjne kroki w postaci uruchomienia procedury nadmiernego
deficytu. Dla krajów strefy euro sformułowano bardziej surowe zasady w postaci noty ostrzegawczej
a w końcu polegające na nałożeniu przez Radę sankcji finansowych. Procedura ta została użyta wobec
Niemiec i Francji i skończyła się złożeniem przez Komisję do Rady wniosku o nałożenie
na te państwa kar finansowych. Jednak Rada w 2003 r. odrzuciła ten wniosek. Decyzja ta pokazała,
że dużych państw Unii często nie dotyczą przepisy przez nią uchwalone.30. Dla krajów takich jak
Szwecja istniało zagrożenie, że będą traktowane gorzej niż np. Francja czy Niemcy.
Euro nie zwiększyło dyscypliny finansowej państw tej strefy, co także miało wpływ
na decyzję Szwedów. Można nawet powiedzieć, że sprzyjało luźnej polityce budżetowej.
Kiedy państwo posiada własną walutę rozrzutność powoduje problemy. Wraz z długiem rosną koszty
odsetek, ponieważ rynek kapitałowy jest coraz płytszy oraz rośnie ryzyko walutowe.
Możliwość niespłacenia zadłużenia i połączona z tym groźba dewaluacji waluty staje się coraz
większym zagrożeniem. Zmusza to taki kraj do zmiany polityki budżetowej i rozpoczęcia polityki
29
30
Josep E. Stiglitz, Euro - czas poczekać, Gazeta Wyborcza z 3 września 2003 r. Nr 205.4461, s. 25
A. Koronowski, op. cit., s. 89-92
16
oszczędności przed wystąpieniem realnej groźby bankructwa. W strefie euro państwo prowadzące
politykę wysokiego deficytu unika części konsekwencji. Żaden kraj poza Niemcami nie jest tak duży
by finansowanie jego deficytu nie odbiło się negatywnie na rynkach kapitałowych strefy euro.
Ponieważ jest jedna waluta to np. euro greckie nie może osłabić się wobec euro np. niemieckiego.
Oznacza to, że problemy finansowe nieodpowiedzialnego państwa stają się problemem całej strefy.
Brak roztropności finansowej nie jest karany, ponieważ nie istnieją sankcje za przekroczenie poziomu
długu publicznego31.
Pojawiły się także głosy, że wspólna polityka pieniężna nie zaspokaja potrzeb wszystkich
krajów strefy euro. O tym problemie Otmar Issing mówił w następujący sposób: ,,Przed utworzeniem
Unii Gospodarczej i Walutowej idea wspólnej polityki pieniężnej spotykała się ze sceptycyzmem
w środowisku ekonomicznym, wspartymi argumentami teorii optymalnego obszaru walutowego, która
rekomendowała ostateczne usztywnienie kursów tylko pomiędzy gospodarkami o elastycznych
rynkach, swobodnym przepływem czynników produkcji i ograniczonej podatności na asymetryczne
wstrząsy. Tych kryteriów wyraźnie nie spełniała strefa euro, posiadająca szczególne cechy
instytucjonalne i gospodarcze, takie jak znaczna sztywność rynków pracy i towarów, ograniczona
mobilność pracowników, różne krajowe struktury gospodarcze i tempa wzrostu wydajności, brak
mechanizmu znaczących transferów w scentralizowanym budżecie oraz zdecentralizowana
odpowiedzialność za politykę budżetową i inne polityki gospodarcze. W tych okolicznościach,
asymetryczne, a nawet wspólne wstrząsy mogą wywołać odmienne tendencje inflacyjne”32.
Samo wprowadzenie waluty euro generuje koszty. Bank centralny musi wydrukować
banknoty oraz wyprodukować monety. Kosztowne jest też wycofanie starej waluty z obiegu
i ich zniszczenie. Do nowej waluty trzeba dostosować sprzęt w bankach i systemy obsługujące
rozliczenia międzybankowe. Znaczne koszty poniesie też administracja publiczna. Konieczna będzie
nowelizacja licznych aktów prawnych i rozporządzeń wykonawczych oraz akcja informacyjna
dotycząca wprowadzenia euro. Giełda papierów wartościowych będzie musiała przeliczyć wartość
akcji notowanych na niej spółek33.
Argumentem za przyjęciem euro było uczestniczenie Szwecji w jednolitym rynku
wewnętrznym unii. W jego ramach wprowadzono ułatwienia w swobodnym przepływie towarów.
Miał on doprowadzić do wzrostu produkcji, obniżenia cen, przez co nastąpiłby wzrost
konkurencyjności,
przeprowadzono
by restrukturyzację
przemysłu,
co
zwiększyłoby
jego
konkurencyjność oraz nastąpiłby wzrost innowacyjności. Jednolity rynek funkcjonuje lepiej,
gdy kursy walutowe są stabilne lub gdy jest na danym obszarze jedna waluta. Wtedy łatwiej jest
porównać ceny, co zwiększa poziom konkurencji oraz redukuje transakcyjne koszty wymiany
31
Anthony de Jasay, Jazda na gapę w strefie euro, s. 2-4
A. Koronowski, op. cit., s. 95
33
A. Rogut, Koszty i zagrożenia związane z wejściem Polski do strefy euro, w: „Mechanizmy funkcjonowania
strefy euro” red. P. Kowalewski, G. Tochorka, J. Górskiego, Narodowy Bank Polski, Warszawa 2014, s.230 231
32
17
handlowej. Trzecim argumentem za wprowadzeniem euro jest wysoki stopień integracji finansowej
Europy34.
Zwolennicy wspólnej waluty twierdzili, że jej przyjęcie powoduje w krótkim czasie obniżenie
kosztów transakcyjnych i ryzyka walutowego a w dłuższym okresie wzrost wymiany handlowej
i przepływów kapitałowych mających spowodować wzrost zagranicznych inwestycji bezpośrednich,
co doprowadzić ma do większego wzrostu gospodarczego. Wprowadzenie euro miało spowodować
wzrost konkurencyjności gospodarczej tych państw, co miało doprowadzić do spadku bezrobocia,
wzrostu stabilności makroekonomicznej poprzez ograniczenie inflacji i poprawę stanu finansów
publicznych.
Tabela 2.2. Wzrost realnego PKB, stopa bezrobocia, stopa inflacji, saldo budżetowe
i zadłużenie publiczne w Szwecji, strefie euro i wybranych krajach w latach 2000-2015
Wzrost realnego PKB w %
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
strefa euro
Szwecja
Finlandia
Dania
Wielka Brytania
Niemcy
3,8
4,5
5,3
3,5
4,4
3,1
2,0
1,3
2,3
0,7
2,2
1,5
0,9
2,5
1,8
0,5
2,3
0,0
0,7
2,3
2,0
0,4
3,9
-0,4
2,3
4,2
4,1
2,3
3,2
1,2
1,7
3,2
2,9
2,4
3,2
0,7
3,3
4,3
4,4
3,4
2,8
3,7
3,0
3,3
5,3
1,6
3,4
3,3
0,4
-0,6
0,3
-0,8
-0,8
1,1
-4,4
-5,0
-8,5
-5,7
-5,2
-5,1
2,0
6,6
3,4
1,4
1,7
4,0
1,6
2,9
2,8
1,1
1,1
3,3
-0,7
0,9
-1,0
-0,4
0,3
0,7
-0,4
1,6
-1,4
0,4
1,7
0,4
strefa euro
Szwecja
Finlandia
Dania
Wielka Brytania
Niemcy
2000
8,7
5,6
9,8
4,3
5,4
8,0
2001
8,1
5,8
9,1
4,5
5,0
7,9
2002
8,5
6,0
9,1
4,6
5,1
8,7
2003
9,0
6,6
9,0
5,4
5,0
9,8
2008
7,6
6,2
6,4
3,5
5,6
7,5
2009
9,5
8,3
8,2
6,0
7,6
7,8
2010
10,1
8,6
8,4
7,5
7,8
7,1
2011
10,1
7,8
7,8
7,6
8,0
5,9
2012
11,3
8,0
7,7
7,5
7,9
5,5
2013
12,0
8,0
8,2
7,0
7,5
5,3
strefa euro
Szwecja
Finlandia
Dania
Wielka Brytania
Niemcy
2000
2,2
1,3
2,9
2,7
0,8
1,4
2001
2,4
2,7
2,7
2,3
1,2
1,9
2002
2,3
1,9
2,0
2,4
1,3
1,4
2003
2,1
2,3
1,3
2,0
1,4
1,0
2008
3,3
3,3
3,9
3,6
3,6
2,8
2009
0,3
1,9
1,6
1,1
2,2
0,2
2010
1,6
1,9
1,7
2,2
3,3
1,2
2011
2,7
1,4
3,3
2,7
4,5
2,5
2012
2,5
0,9
3,2
2,4
2,8
2,1
2013
1,4
0,4
2,2
0,5
2,6
1,6
strefa euro
Szwecja
Finlandia
Dania
Wielka Brytania
Niemcy
2000
-0,1
3,6
7,0
2,3
3,5
1,1
2001
-2,0
1,5
5,1
1,5
0,4
-3,1
2002
-2,7
-1,3
4,2
0,4
-2,1
-3,8
2003
-3,1
-1,0
2,6
0,1
-3,5
-4,2
2008
-2,1
2,2
4,4
3,2
-,50
-0,1
2009
-6,3
-0,7
-2,5
-2,7
-11,4
-3,1
2010
-6,2
0,3
-2,5
-2,5
-9,0
-4,2
2011
-4,1
0,2
-0,7
-1,9
-7,6
-0,8
2012
-3,7
-0,6
-1,8
-3,8
-6,1
0,1
2013
-3,1
-1,1
-2,1
-0,8
-5,8
0,0
strefa euro
Szwecja
Finlandia
Dania
Wielka Brytania
Niemcy
2000
69,3
53,9
43,8
52,4
40,5
60,2
2001
68,3
54,7
42,5
49,6
37,3
59,1
2002
68,1
52,5
41,5
49,5
37,1
60,7
2008
70,2
38,8
33,9
33,4
51,9
66,8
2009
80,0
42,6
43,5
40,7
67,1
74,5
2010
85,8
39,4
48,8
42,8
78,4
82,5
2011
88,2
38,7
49,3
46,4
84,3
80,0
2012
92,8
38,3
53,6
45,4
89,1
81,0
2013
95,1
40,6
57,0
44,5
90,6
78,4
Stopa bezrobocia w %
2004
9,2
7,4
8,8
5,5
4,7
10,5
2005
9,1
7,7
8,4
4,8
4,8
11,3
2006
8,4
7,1
7,7
3,9
5,4
10,3
2007
7,5
6,1
6,9
3,8
5,3
8,7
Stopa inflacji HICP w %
2004
2,2
1,0
0,1
0,9
1,3
1,8
2005
2,2
0,8
0,8
1,7
2,1
1,9
2006
2,2
1,5
1,3
1,9
2,3
1,8
2007
2,1
1,7
1,6
1,7
2,3
2,3
Saldo budżetowe w % PKB
2004
-2,9
0,6
2,5
2,1
-3,5
-3,8
2005
-2,5
2,2
2,9
5,2
-3,4
-3,3
2006
-1,4
2,3
4,2
5,2
-2,8
-1,6
2007
-0,7
3,6
5,3
4,8
-2,8
0,2
Zadłużenie publiczne w % PKB
2003
69,3
51,7
44,5
47,2
38,7
64,4
2004
69,7
50,3
44,4
45,1
40,3
66,2
2005
70,6
50,4
41,7
37,8
41,7
68,6
2006
68,7
45,2
39,6
32,1
42,7
68,0
2007
66,4
40,2
35,2
27,1
43,7
65,2
Źródło: B. Mucha-Leszko, M. Kąkol, Wyniki gospodarcze Szwecji w latach 2000 -2013 a problem
wprowadzenia euro, w:Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin-Polonia Vol.XLIX,1 2015
Tabela 2.3. Wzrost realnego PKB, stopa bezrobocia, stopa inflacji, saldo budżetowe i zadłużenie publiczne w
Szwecji, strefie euro i wybranych krajach w latach 2000-2007 i 2008-2013
34
J. Michałek, Zarys integracji gospodarczej i walutowej w Europie, w: „Mechanizmy funkcjonowania strefy
euro”, op. cit., s.230 -231
18
Strefa euro
Szwecja
Finlandia
Dania
Wielka
Brytania
Niemcy
Średni roczny
wzrost realnego
PKB w %
Średnia roczna
stopa inflacji
HICP w %
Średnia roczna
stopa bezrobocia
w%
Średnie roczne saldo budżetowe
w % PKB
2000
- 2007
2,20
3,20
3,51
1,85
2008
- 2013
-0,25
1,07
-0,73
-0,67
2000
- 2007
2,21
1,65
1,59
1,95
2008
- 2013
1,97
1,63
2,65
2,08
2000
- 2007
8,56
6,54
8,60
4,60
2008
- 2013
10,10
7,82
7,78
6,52
2000
- 2007
-1,93
1,44
4,23
2,70
2008
- 2013
-4,25
0,05
-0,87
-1,42
Średnie roczne
zadłużenie
publiczne w %
PKB
2000
2008
- 2007
- 2013
68,80
85,35
49,86
39,73
41,65
47,68
42,60
42,20
3,18
-0,20
1,59
3,17
5,09
7,40
-1,78
-7,65
40,25
76,90
1,64
0,73
1,69
1,73
9,40
6,52
-2,31
-1,35
64,05
77,20
Źródło: B. Mucha-Leszko, M. Kąkol, Wyniki gospodarcze Szwecji w latach 2000 -2013 a problem
wprowadzenia euro, w:Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin-Polonia Vol.XLIX,1 2015
Analizując dane zawarte w tabelach 2.2 i 2.3. można stwierdzić, że argumenty zwolenników
przyjęcia przez Szwecję wspólnej waluty nie sprawdziły się w praktyce. Szwecja przed kryzysem
2008 r. rozwijała się szybciej od państw będących w strefie euro. Jej polityka gospodarcza była także
skuteczniejsza w przezwyciężeniu kryzysu gospodarczego niż w krajach strefy euro. Szwedzka
polityka stymulowania gospodarki polegała na użyciu instrumentów fiskalnych, jak i monetarnych.
Jednocześnie bank centralny obniżył znacznie niżej niż Europejski Bank Centralny krótkoterminowe
stopy procentowe oraz stopy międzybankowe. Wartość korony w stosunku do euro spadła o 20%,
co z jednej strony społeczeństwo odebrało negatywnie widząc w tym słabość szwedzkiej gospodarki,
ale skutkowało to także wzrostem eksportu i PKB. Szwecja zachowała także dodatni bilans handlu
zagranicznego w czasie kryzysu. Szwecja odbudowała swój poziom eksportu już w 2011 r., w czym
pomogła wspomniana już dewaluacja korony oraz przejście Szwecji z eksportu towarów na eksport
usług. Także oszczędności gospodarstw domowych stawiały Szwecję w gronie najlepszych państw UE.35.
Bezrobocie w Szwecji w latach 2000-2013 charakteryzowało się niższą wartością niż w strefie
euro. W tym okresie w Szwecji utrzymywał się też niższy poziom inflacji niż w Eurolandzie
W odróżnieniu od strefy euro Szwecję charakteryzuje także niskie zadłużenie publiczne. Jest to
wynikiem prowadzenia racjonalnej polityki fiskalnej, mającej przynosić w czasie dobrej koniunktury
nadwyżkę budżetową, która wykorzystywana jest w czasie kryzysów gospodarczych do stymulowania
popytu. Wzrost PKB zapewnia stabilność budżetu państwa. Niskie zadłużenie stanowi mniejsze
obciążenie budżetu kosztami obsługi długu niż w państwach strefy euro. Szwecję charakteryzuje
także wysoki poziom decentralizacji wydatków publicznych. Wynosi on w tym kraju 47,5%. Jednak
sama decentralizacja nie zapewnia dyscypliny finansowej w tym zakresie. W Szwecji budżety lokalne
muszą być równoważone, nie mogą posiadać deficytu budżetowego. W praktyce budżet lokalny
powinien mieć 3% nadwyżkę. Jeżeli wystąpił deficyt równowaga budżetowa musi zostać osiągnięta w
ciągu trzech lat36.
35
B. Mucha-Leszko, M. Kąkol, Wyniki gospodarcze Szwecji w latach 2000 -2013 a problem wprowadzenia
euro, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin-Polonia Vol. XLIX, 1, 2015 s.118-119
36
Ibidem, s. 120-121
19
Nie wchodząc do strefy euro państwa skandynawskie w tym Szwecja zachowały swój model
państwa dobrobytu, który popiera większość tych społeczeństw. W Skandynawii zyski z rozwoju
gospodarczego czerpie większość społeczeństwa. Jeżeli dodamy do tego najlepszą sferę usług
publicznych na świecie, stabilną klasę średnią oraz stabilny rozwój gospodarczy to otrzymamy obraz
społeczeństwa, dla którego zmiany systemu gospodarczego wiążące się z UGiW nie są potrzebne.
20
2. Społeczne przyczyny pozostawania Szwecji poza strefą euro
3.1. Sceptycyzm wobec euro - uwarunkowania kulturowe Szwedów
Narody Skandynawii mają kilka wspólnych cech, które odróżniają je od innych ościennych
narodów. Wpływ na to mają czynniki historyczne, surowy klimat, ubogie gleby oraz mocne związki
z morzem. Skutkiem tego było wytworzenie się podobnego stylu życia mieszkańców tego obszaru,
stosunków międzyludzkich, wspólnoty religijnej oraz wartości kulturalnych. Mieszkańcy uważają
siebie bardziej za Skandynawów niż Europejczyków. Przywiązanie do szwedzkiej i skandynawskiej
tożsamości zniechęca do przyjmowania zewnętrznych rozwiązań, a takim jest waluta euro. W nowej
walucie widzą one krok do utworzenia wspólnoty, która może spowodować zmarginalizowanie
Szwecji, przez uczynienie z tego kraju części większej całości. Mieszkańcy państw skandynawskich
mają pragmatyczne podejście do UGiW - jeżeli pozostawanie poza strefą euro nie będzie się opłacać,
zawsze można przyjąć wspólną walutę.
Szwecja jako państwo, tak jak i społeczeństwo, jest zupełnie inna niż Polska i Polacy.
Posiada rozwiniętą opiekę socjalną polegającą na wysokich zasiłkach dla osób bezrobotnych, długich
urlopach macierzyńskich i tacierzyńskich oraz wysokich emeryturach. Pomaga w tym system
podatkowy zmniejszający różnice majątkowe miedzy biednymi a bogatymi. Bogaci nie są jednak
wykluczani z grona beneficjentów państwa dobrobytu - państwo nie staje się dystrybutorem pomocy
socjalnej dla najbiedniejszych, ale obejmuje opieką całe społeczeństwo. Duża część podatków
płaconych przez klasę średnią wraca do tej grupy społecznej poprzez zapomogi czy darmowe usługi
świadczone przez państwo37.
Co ciekawe nie doprowadziło to do załamania gospodarki, a Szwecja co roku zajmuje czołowe
miejsca w rankingach oceniających jakość życia w poszczególnych państwach świata. Często bywa
nawet na pierwszym miejscu. Jest to kraj ludzi bogatych, którzy nie chcą się z tym bogactwem
obnosić, często uznając to nawet za coś niestosownego. W Szwecji nie jest niczym szczególnym,
że dyrektor przedsiębiorstwa przyjeżdża do pracy takim samym samochodem, jak szeregowi
pracownicy. Monarchia także nie jest rozrzutna. Król nie mieszka w pałacu, co oznacza, że codziennie
musi dojeżdżać do pracy. Co ciekawe robi to sam, nie jest wożony. Mieszkańcy Sztokholmu mogą
więc spotkać władcę stojącego na światłach w drodze do pałacu38. Szwedzi propagują społeczeństwo
otwarte, gdzie na ulicy można podejść do polityka i zadać mu pytanie zwracając się do niego
po imieniu. Można wejść do urzędu i przejrzeć dokumenty, czy też bez obaw dyskutować z
policjantem.
37
38
J. Wiśniewski, Nie powinien latać a fruwa, Tygodnik Powszechny, nr 51-52, Rok 2003, s.14
P. Kraśko, Szwecja Świat według reportera, Warszawa 2011, s. 12-14.
21
W Szwecji istnieje także duża dyscyplina wśród obywateli, co szczególnie jest widoczne np.
w segregacji śmieci. To, że segreguje się je na szkło, plastik czy papier jest oczywiste, ale Szwedzi
segregują także jedzenie dzieląc je na łatwopalne, które będzie spalone by wytworzyć z niej energię
oraz na kompost. Za wrzucenie śmieci do niewłaściwej puszki grożą wysokie kary. Przyczyną takiego
zachowania jest duża świadomość ekologiczna Szwedów. Spalanie odpadów jest bowiem tańsze niż
energia uzyskiwana z elektrowni węglowych39
Badania zlecone przez OECD pokazały, że Szwedzi są liderami w dziedzinie czytania tekstów
ze zrozumieniem głównie trudnych i nieczytanych wcześniej. Szwecja przeznacza największe
na świecie nakłady na jednego mieszkańca na badania naukowe. Jest także krajem, ocenianym
przez niezależne agencje jako pozbawiony korupcji. To także najbardziej egalitarne państwo,
co oznacza to, że jest w nim najmniejsza różnica materialna między 20% warstwą najzamożniejszą
a 20% najbiedniejszą grupą społeczną.
Posiada ona także najniższy wskaźnik nędzy społecznej
wynoszący 7%. .
40
Społeczeństwo szwedzkie i politycy starają się rozwiązywać spory przy pomocy dialogu
i konsensusu
a
nie
demonstracjami
czy
strajkami
powodującymi
napięcia
społeczne.
Wyrazem tej polityki jest stworzenie tzw. folkhemmet, czyli poczucia wspólnoty obywateli.
Szwecja jest krajem, w którym rząd nie ingeruje w sposób wykonywania decyzji państwa.
Zostawia to zadanie wyspecjalizowanym urzędom administracji. Rząd nie jest od instruowania policji
jak łapać przestępców, wytyczania przebiegu drogi, czy instruowania urzędu zdrowia, jak ma dzielić
środki na leki refundowane. Gdyby rząd chciał zająć się tymi sprawami, to popełniłby przestępstwo
konstytucyjne, ścigane przez parlament. Rządy w Szwecji mają charakter cywilny, i tak np. resortem
rolnictwa będzie zarządzać osoba niebędąca rolnikiem, ponieważ pozwala to jej w swojej działalności
nie kierować się interesami tej grupy społecznej, ale całego społeczeństwa.
Gdy frekwencja w wyborach przeprowadzonych w 1998 r. lekko przekroczyła 80%
(w Szwecji to niska frekwencja), odebrano to jako symptom upadku demokracji, a premier Persson,
stwierdził, że obojętność wyborców jest największym zagrożeniem dla szwedzkiego systemu
politycznego i powołał ministerstwo demokracji.
Szwedzi nie lubią zmian, koncentrują się na obronie własnego stylu życia i systemu, w którym
żyją. Uważają, że nikt nie powinien mieć za dobrze, gdyż wtedy prowokuje ona zazdrość innych osób.
Nikt też nie powinien mieć bardzo źle, bowiem prowadzi to do kłótni a tego nie lubią rządzący
Szwecją politycy41.
Szwecja jest państwem z małą liczbą ludności, której obywatele mają duży poziom zaufania
do siebie oraz do rządu. Presja rodziny i przyjaciół oraz protestancka etyka pracy powoduje, że ludzie
nie uchylają się od pracy niezależnie od danin publicznych. Szwedzi jako pracownicy są wysoko
39
Ibidem, s. 20-21
M. Kozłowski, Komu przeszkadza Szwecja, Bez Dogmatu Kwartalnik Kulturalno-Polityczny, nr 43, 2000 s.5
41
T. Walt, Państwo środka, Polityka Nr 39 (2369) z 28 września 2002 r., s. 54
40
22
wykwalifikowani i bardzo wydajni. Wiele społeczeństw Unii Europejskiej nie ma takiego podejścia do
pracy, co także zniechęca do pogłębienia integracji.
Odmienność Szwedów wpływa na sposób postrzegania przez nich Europy. W 1994 r.
zwolennicy przystąpienia Szwecji do Unii Europejskiej wygrali niewielką większością. Pomogły
w tym przemiany w Europie po upadku komunizmu. Jednak Unia Europejska nie ma wśród Szwedów
dobrej opinii. ,,Wedle szwedzkiego mentalnego dziedzictwa kulturowego nienordyckie kraje Europy
nacechowane są głębokimi podziałami klasowymi, cynizmem i egoizmem, katolicyzmem
i nacjonalizmem, nocnymi spelunkami i burdelami”42. Taki obraz Unii Europejskiej zniechęca
Szwedów do dalszych europejskich projektów integracyjnych.
3.2. Referenda i szwedzka opinia publiczna na temat euro
Przed referendum dotyczącym przyjęcia przez Szwecję waluty euro w 1994 r. odbyło się
referendum w kwestii wstąpienia tego kraju do Unii Europejskiej (populacja Szwecji w 1994 r.:
9,9 mln; uprawnionych do głosowania: 6,5 mln; frekwencja: 83,3%). 52,3% osób głosujących
opowiedziało się za wejściem Szwecji do UE, 46,8% było przeciwko. Przeciwna akcesji była północ
kraju, gdzie najwięcej osób korzysta z oferty państwa opiekuńczego. Z tych samych powodów
większość kobiet była przeciwko przystąpieniu do UE. Za integracją z UE opowiedziało się południe
kraju oraz mieszkańcy dużych ośrodków miejskich43.
W kolejnych latach (rysunek 3.1.) według badań sondażowych szwedzkiego urzędu
statystycznego Statistiska centralbyrån (SCB) liczba sympatyków UE systematycznie wzrastała aż do
roku 2009 (kryzys gospodarczy w Europie). Później Unia odzyskała część zaufania Szwedów
i w latach 2013-2015 liczba jej zdecydowanych oponentów kształtowała się na poziomie ok 20%.
Zmieniło się to w 2016 r. z powodu kryzysu emigracyjnego oraz w obliczu zagrożenia wystąpienia
z UE Wielkiej Brytanii. W przeprowadzonym przez TNS Sifo sondażu44 w kwietniu 2016 r. tylko 32%
Szwedów uznało, że pozostawanie w Unii po Brexicie będzie dla nich korzystnym scenariuszem,
a 36% chciałoby podążyć za Brytyjczykami.
42
T. Walt ,,Zostaliśmy trochę …”, op. cit. s. 53
S. Czech, op. cit, s.170
44
EurActiv http://www.euractiv.com/section/uk-europe/news/poll-majority-of-swedes-want-to-leave-eu-incase-of-brexit/
43
23
Rysunek. 3.1. Preferencje Szwedów w kwestii Unii Europejskiej w latach 1996-2015
Czy jesteś za (for) czy przeciw (against) członkostwu Szwecji
w Unii Europejskiej, czy jesteś niezdecydowany (do not know)?
Żródło: Statistiska centralbyrån http://www.scb.se
Referendum w kwestii wprowadzenia euro jako oficjalnej waluty w Szwecji zostało
przeprowadzone 14 września 2003 r (populacja Szwecji w 2003 r.: 9 mln; uprawnionych
do głosowania: 7 mln; frekwencja: 82,6%). Przeciwko wprowadzeniu euro w Szwecji zagłosowało
56,2% Szwedów. Za wprowadzeniem w tym państwie wspólnej waluty opowiedziało się 41,8%
uprawnionych do głosowania.
Dwa tygodnie po referendum, instytut badania opinii społecznej EOS Gallup Europe we
współpracy
TNS
Svenska
Gallup
przeprowadził
sondaż,
którego
celem
była
analiza
socjodemograficzna, geograficzna i ideologiczna wyborców. Poniższe dane zaczerpnięte zostały z
raportu EOS Gallup Europe45.
Wyniki sondażu ( tabele nr 3.1., 3.2. i 3.3.) pokazują, że głosującymi przeciwko przystąpieniu
do strefy euro byli przede wszystkim: wyborcy w wieku 25-39 lat (62%), kobiety (61%), pracownicy
fizyczni (65%) i rolnicy (65%), mieszkańcy wsi (65%), wyborcy o poglądach zbliżonych
do lewicowych (86-89%). Badania pokazały również, że wyborcy głosujący przeciwko UGiW mają
o wiele mniejsze zaufanie do polityków niż zwolennicy strefy euro.
Tabela 3.1. Procent głosujących na „tak” i „nie” według
płci, wieku, zatrudnienia i miejsca zamieszkania
Głosujący Głosujący
na „tak”
na „nie”
%
%
Płeć
Kobiety
36
62
Mężczyźni
48
50
45
Tabela 3.2. Procent głosujących na „tak” i „nie”
według sympatii politycznych
Głosujący Głosujący
Partia
na „tak”
na „nie”
%
%
Partie przeciwne euro
Partia Lewicy
10
89
Partia Zielonych
12
86
Partia Centrum
18
80
Post-referendum in Sweden , Flash Eurobarometer, Komisja Europejska, http://ec.europa.eu/public_opinion/flash/fl149_en.pdf
24
Wiek
Partie proeuro
18-21
26
70
SAP
45
53
22-30
41
56
Chrześcijańscy Demokraci
41
57
31-64
45
54
Liberałowie
67
30
>65
41
57
Moderaci
72
27
Zatrudnienie
Pracownicy fizyczni
29
69
Tabela 3.3. Procent głosujących na „tak” i „nie”
Pracownicy umysłowi
52
46
według zaufania do polityków
Rolnicy
32
65
Głosujący na
Głosujący na
Samozatrudnieni
54
44
„tak” %
„nie” %
Miejsce zamieszkania
Dużo/ raczej dużo zaufania
70
44
Metropolia i okolice
52
46
Mało/ raczej mało zaufania
30
56
Miasto
40
58
Wieś
34
65
Źródło: Opracowanie własne na podstawie sondażu SVT Valu, 2003 za: Eos Gallup Europe
Tabela 3.4. wskazuje na kwestie (13 opcji), które były ważne dla głosujących przy
podejmowaniu decyzji. Dla głosujących na „tak”, pięć najważniejszych powodów, by euro stało się
krajową walutą były: możliwość wpływu na politykę UE, korzyści dla szwedzkiej gospodarki, pokój
w Europie, wzmocnienie demokracji oraz korzystniejsze warunki dla biznesu. Przeciwnicy strefy euro
uznali, że najważniejszymi z powodów ich decyzji były: zagrożenie dla demokracji i niezależności
Szwecji, utrata autonomii w zakresie stóp procentowych kraju, pogorszenie dobrobytu społecznego
i negatywny wpływ na gospodarkę Szwecji.
Tabela 3.4. Najważniejsze kwestie mające wpływ na decyzje głosujących w referendum
Głosujący na ,,TAK”
Możliwość wpływu na politykę UE
Pokój w Europie
%
57
56
Gospodarka
53
Demokracja
Warunki dla biznesu
Zatrudnienie
Dobrobyt społeczny/ opieka społeczna
Równość
Ceny
Suwerenność i niezależność
Autonomia w zakresie polityki stóp
procentowych
Uchodźcy/Imigracja
47
40
40
36
29
28
22
Głosujący na „NIE”
Demokracja
Suwerenność i niezależność
Autonomia w zakresie polityki stóp
procentowych
Dobrobyt społeczny/ opieka społeczna
Gospodarka
Ceny
Zatrudnienie
Równość
Pokój w Europie
Możliwość wpływu na politykę UE
18
Warunki dla biznesu
19
15
Uchodźcy/Imigracja
18
w%
67
62
60
58
56
51
47
43
40
28
Źródło: SVT Valu, 2003 za: Eos Gallup Europe
Jak wskazują sondaże przeprowadzane od referendum w kwestii przystąpienia do strefy euro
do 2015 r. (tabela 3.5., rysunek 3.2.) Szwedzi są każdego roku coraz bardziej sceptyczni i negatywnie
nastawieni do UGiW. Podczas gdy w roku referendum za wspólną walutą opowiedziało się prawie
42% głosujących, tak w 2015 r. liczba zwolenników euro zmalała do 14%.
25
Tabela 3.5. Preferencje Szwedów w kwestii przyjęcia euro
jako oficjalnej waluty w Szwecji w latach 2004-2015
Data sondażu
Tak dla euro
Nie dla euro
Niezdecydowani
Listopad 2004
37.3%
48.6%
14.3%
Listopad 2005
36.1%
49.4%
14.5%
Listopad 2006
34.7%
51.5%
13.8%
Listopad 2007
35.0%
50.8%
14.2%
Listopad 2008
37.5%
47.5%
15%
Listopad 2009
43.8%
42.0%
14.2%
Listopad 2010
28.9%
58.2%
12.9%
Listopad 2011
11.2%
80.4%
8.4%
Listopad 2012
9.6%
82.3%
8.0%
Listopad 2013
12.6%
78.3%
9.2%
Listopad 2014
13.2%
76.9%
10.0%
Listopad 2015
14.0%
75.5%
10.5%
Czy zagłosowałbyś „tak”, czy „nie” na pytanie: „czy Szwecja powinna
wprowadzić Euro jako oficjalną walutę?”
Źródło: Statistiska centralbyrån http://www.scb.se
Rysunek 3.2. Preferencje Szwedów w kwestii euro/EMU w latach 1997-2015
1997-2002 - Jeśli pod koniec tego miesiąca odbyłoby się referendum w kwestii euro,
jak byś zagłosował? (za – for; przeciw – against)
2004-2015 - Czy zagłosowałbyś tak (yes), czy nie (no) na pytanie: „czy Szwecja powinna
wprowadzić euro jako oficjalną walutę?”
Żródło: Statistiska centralbyrån http://www.scb.se
Szwedzi odrzucili wskazówki polityków rządzących ich krajem i zagłosowali w referendum
przeciwko wprowadzeniu euro. Pokazali, że integracja europejska nie jest zależna od elit politycznych
sprawujących władzę, ale także od opinii społeczeństwa. Obywatele Szwecji popierają integrację tak
długo jak UE nie wkracza zbyt mocno w ich sprawy wewnętrzne. Przeważyła opinia o Unii
Europejskiej jako organizacji mało demokratycznej, w której brak jest procedur pokazujących jej
przejrzystość, gdzie rządzą politycy bez mandatu społecznego i biurokracja. Taka organizacja nie
zyskała akceptacji szwedzkiego społeczeństwa, ponieważ Szwedzi mają dużo większe zaufanie
do własnego państwa, które w ich opinii dobrze funkcjonuje. Wyrazem tych opinii było głosowanie
przeciwko wprowadzeniu w Szwecji waluty euro.
26
Zakończenie
Gdy w 1999 roku utworzono strefę euro, tylko cztery państwa ówczesnej UE nie przystąpiły
do niej: Dania, Wielka Brytania, Grecja i Szwecja. Dwa pierwsze kraje nie wyrażały zainteresowania
wspólną walutą i wynegocjowały klauzulę opt-out, która pozwalała im pozostać poza Eurolandem bez
żadnego przyszłego zobowiązania do uczestniczenia w III etapie UGiW. Grecja nie spełniała w tym
czasie kryteriów konwergencji, ale już w 2001 r. dołączyła do strefy.
Szwecja natomiast, od początku sceptycznie nastawiona do integracji monetarnej, jest
zobligowana do przyjęcia euro, jednak do tej pory wybiera opcję jednostronnego opt-out celowo nie
wypełniając wszystkich warunków konwergencji.
Kluczowy jest fakt, że Szwedzi przywiązani do opiekuńczej roli państwa są bardzo sceptyczni
wobec unii walutowej, gdyż w ich opinii zagraża ona utratą cennych wartości, do których od lat są
przyzwyczajeni. Zarówno szwedzkie społeczeństwo, jak i część polityków uważa również, że polityka
fiskalna i dyscyplina budżetowa kraju są
lepsze niż w innych krajach UE, więc dla świetnie
prosperującej gospodarki Szwecji europejska waluta nie jest kuszącą alternatywą.
Szwecja jest nietypowym krajem, trzecim pod względem powierzchni w Unii Europejskiej,
ale uznawanym za mały ze względu na liczbę populacji, położenie i dystansowanie się do polityki
międzynarodowej. Jest unikalna również dlatego, że prowadząc wyjątkową (zarówno w skali
europejskiej, jak i światowej) politykę społecznego dobrobytu gwarantującą wysoki poziom
bezpieczeństwa socjalnego, są w ścisłej czołówce (często liderami) krajów docenianych w rankingach
za konkurencyjność (wzrost gospodarki) i innowację, demokrację oraz szeroko pojętą jakość życia.
Były premier Szwecji Göran Persson tak scharakteryzował gospodarkę swojego kraju:
„Pomyślcie o trzmielu. Ze swoim nad wyraz ciężkim korpusem i małymi skrzydłami
najprawdopodobniej w ogóle nie powinien latać – a jednak lata… To w jaki sposób wielu rzekomych
analityków postrzega szwedzką gospodarkę – zaprzeczamy grawitacji. Mamy wysokie podatki i duży
sektor publiczny, ale mimo to Szwecja osiąga coraz to nowsze wyżyny [rozwoju]. Ciągle latamy i to
tak dobrze, że wielu nam dziś tego zazdrości”46.
46
S. Czech, Gospodarka w służbie idei. Rzecz o modelu szwedzkim, Katowice 2013, s. 156 za: Journal of
Economic Issues, June 2007, s. 417.
27
Bibliografia
BETLEJEWSKA E., Szwecja. Przewodnik, Wiedza i Życie, Warszawa 2006
CAMFORS L., The consequences of the monetary union – an introduction
http://www.dbc.wroc.pl/Content/22882/Kosciewicz_Idea_solidarnosci_i_rownosci_spolecznej.pdf
CZARNY R. M., Szwecja w Unii Europejskiej , Studium polityczno- prawne, Wyższa Szkoła Ubezpieczeń w
Kielcach, Kielce 2002
CZECH S., Gospodarka w służbie idei. Rzecz o modelu szwedzkim, Wydawnictwo Uniwersytetu
Ekonomicznego w Katowicach, Katowice 2013
CZECH S., Gospodarka w służbie idei, Rzecz o modelu szwedzkim, Katowice 2013, s. 156 za: Journal of
Economic Issues, June 2007
ECB, Europejski Bank Centralny - Raporty o konwergencji https://www.ecb.europa.eu/pub/convergence/html/index.en.html
EURACTIV http://www.euractiv.com/section/uk-europe/news/poll-majority-of-swedes-want-to-leave-eu-incase-of-brexit/
GRYZ J., Szwedzka polityka neutralności, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 1996
JONUNG L., The Political Economy of Monetary Unification: The Swedish Euro Referendum of 2003, Cato
Journal, 2004, vol. 24, issue 1-2, http://econpapers.repec.org/article/ctojournl/default6.htm
KERSTEN A., Historia Szwecji, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1973
KONARZEWSKA A., Królestwo Danii, Królestwo Szwecji i Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii
Północnej a Unia Gospodarcza i Walutowa, Szkoła Główna Handlowa – Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2010
KONOROWSKI A., Kwadratura euro, Adam Marszałek, Toruń 2013
KOZŁOWSKI M., Komu przeszkadza Szwecja, Bez Dogmatu. Kwartalnik Kulturalno-Polityczny, nr 43, 2000
KRAŚKO P., Szwecja. Świat według reportera, G+J RBA, Warszawa 2011
KRÓLIKOWSKA A., Czy warto być poza Unią Monetarną – studium przypadku Wielkiej Brytanii, Danii i
Szwecji, w Bank i Kredyt, kwiecień 2008, s. 6
KUŻELEWSKA E., Duńskie i szwedzkie referendum w sprawie przyjęcia euro, Przegląd Prawa Publicznego,
styczeń 2008, nr 1, s. 62-64.
KUŹNIAK M., Rola unijnych państw neutralnych w kształtowaniu bezpieczeństwa w Europie, Dom
wydawniczy Duet, Toruń 2013
MICHAŁEK J., Zarys integracji gospodarczej i walutowej w Europie, w: „Mechanizm funkcjonowania strefy
euro” red. P. Kowalewski, G. Tochorka, J. Górskiego, Narodowy Bank Polski, Warszawa 2014
MUCHA-LESZKO B., M. KĄKOL, Wyniki gospodarcze Szwecji w latach 2000–2013 a problem wprowadzenia
euro, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Sectio H, Oeconomia, Vol. 49 (2015)
NALASKOWSKI J., Ustrój polityczny Królestwa Szwecji, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2010
OECD, http://www.oecd.org
28
RIKSBANK, Narodowy Bank Szwecji - http://www.riksbank.se/en/Press-and-published/Published-from-theRiksbank/
ROGUT A., Koszty i zagrożenia związane z wejściem Polski do strefy euro, w: „Mechanizm funkcjonowania
strefy euro” red. P. Kowalewski, G. Tochorka, J. Górskiego, Narodowy Bank Polski, Warszawa 2014
ROSS M., Ofiary ideologii, Dziś, 2003 r., nr 11, s.64
SPOREK T., Ugrupowania międzynarodowe kształtujące architekturę jednoczącej się Europy u progu XXI w.,
Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2004
STATISTISKA CENTRALBYRÅN, szwedzki urząd statystyczny, http://www.scb.se
STAWASZ E., Przesłanki za i przeciw przystąpienia Szwecji do strefy euro Acta Universitatis Lodziensis, Folia
Oeconomica nr 238/2010
STIGLITZ JOSEPH E., Euro - czas poczekać, Gazeta Wyborcza z 3 września 2003 r. Nr 205.4461
Szwecja. Przewodnik nieturystyczny, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2010
SZYMCZYŃSKI T. R., Negocjowanie granic: od „dwunastki” do „piętnastki” Tom III - Rozszerzenie północne
Unii Europejskiej (1995). Austria, Szwecja, Finlandia w UE, Wydawnictwo Naukowe WNPiD UAM, Poznań
2009
VALMYNDIGHETEN, szwedzka komisja wyborcza
http://www.val.se/sprak/engelska/previous_elections/2014_riksdag/index.html
RIKSDAG, szwedzki parlament, http://www.riksdagen.se/
TALIA K., The Scandinavian Currency Union 1873–1924: Studies in Monetary Integration and Disintegration,
Economic Research Institute at the Stockholm School of Economics, Stockholm 2004, https://www.divaportal.org/smash/get/diva2:594631/FULLTEXT01.pdf
WALT T., Państwo środka, Polityka Nr 39 (2369) z 28 września 2002 r.
WALT T., Zostańmy trochę sami, Polityka, Nr 39 (242) z 27 września 2003 r
WIŚNIEWSKI J., Nie powinien latać a fruwa, Tygodnik Powszechny, nr 51-52, Rok 2003
29
Spis tabel i rysunków
Tabela 2.1. Wyniki ekonomiczne Szwecji oraz wybranych krajów UE w 1998 r. oraz w latach 2013-2014
a kryteria konwergencji…………………………………………………………………………………………...13
Tabela 2.2. Wzrost realnego PKB, stopa bezrobocia, stopa inflacji, saldo budżetowe i zadłużenie publiczne w
Szwecji, strefie euro i wybranych krajach w latach 2000-2015……………………………………………...…...20
Tabela 2.3. Wzrost realnego PKB, stopa bezrobocia, stopa inflacji, saldo budżetowe i zadłużenie publiczne w
Szwecji, strefie euro i wybranych krajach w latach 2000-2007 i 2008-2013…………………………………….21
Tabela 3.1. Procent głosujących na „tak” i „nie” według płci, wieku, zatrudnienia i miejsca zamieszkania……..….27
Tabela 3.2. Procent głosujących na „tak” i „nie” według sympatii politycznych wyborców…………………….27
Tabela 3.3. Procent głosujących na „tak” i „nie” według zaufania do polityków………………….…………..…….28
Tabela 3.4. Najważniejsze kwestie mające wpływ na decyzje głosujących w referendum.….………………..…….28
Tabela 3.5. Preferencje Szwedów w kwestii przyjęcia euro jako oficjalnej waluty w Szwecji w latach 2004-2015……29
Rysunek. 3.1. Preferencje Szwedów w kwestii Unii Europejskiej w latach 1996-2015………………………….27
Rysunek 3.2. Preferencje Szwedów w kwestii euro/EMU w latach 1997-2015……………………………………….29
30