Polityka 9 kor 2.indd

Księżopolski M. (2007), Polityka społeczna w różnych krajach i modelach polityki społecznej, w: G. Firlit-Fesnak, M. Szylko-Skoczny
(red.), Polityka społeczna. Podręcznik akademicki, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Lipski W. (2004), Dylematy integracji społecznej osób niepełnosprawnych, w: Niepełnosprawni a praca, red. L. Frackiewicz, W. Koczur,
Katowice: Akademia Ekonomiczna w Katowicach.
Mikulski J. (2004), Rehabilitacja osób niepełnosprawnych jako służba
społeczna TWK,1960–2005, Warszawa: TWK.
Mikulski J. (2004), Rehabilitacja osób niepełnosprawnych na otwartym
rynku pracy, CEBRON-IGS SGH, s. 74–75.
O’Reilly A. (2003), The right to decent work of persons with disabilities,
„Skills. Working Paper” no 14, Genewa: ILO.
Oliwa-Ciesielska M., Przymeński A. (2010), Zapobieganie bezdomności
– teoretyczne i praktyczne inspiracje, w: FORUM. O bezdomności
bez lęku, red. Ł. Browarczyk, M. Dębski, Gdańsk: Wydawnictwo
Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności.
Poliwczak I. (2007), Wyrównywanie szans osób niepełnosprawnych na
rynku pracy, Warszawa: KIGR.
Powell M. (2007), w: Zrozumieć wielosektorową gospodarkę dobrobytu, tłum. polskie w 2010 r. wydane przez WSP TWP, Warszawa.
Społeczne podstawy gospodarki postindustrialnej (1999), tłum. polskie
w 2010 r. wydane przez WSP TWP, Warszawa
van Santvoort M. (2009), Disability In Europe: Policy, social participation and subjective wellbeing, University of Greningen.
SUMMARY
This article presents theoretical and pracitical models of social policy towards disabled people, elaborated in West so far and the proposals of new model’s foundations. This proposed model is confrontating with
social policy towards disabled people really functioning in Poland. The essential foundations of it are following: comprehensive, not fragmented but complete, not transitional but permament. This is based on both
traditions of Poland’s rehabilitation school and international social policy towards disability creating by United
Nation, International Labor Organization, World Health Organization and European Union.
Wszelkie prawa zastrzeżone. Każda reprodukcja lub adaptacja całości bądź części niniejszej publikacji, niezależnie od zastosowanej techniki
reprodukcji (drukarskiej, totograficznej, komputerowej i in.), wymaga pisemnej zgody
POSTRZEGANIE USŁUG
KIEROWANYCH DO OSÓB STARSZYCH W POLSCE
PRZEZ ŚWIADCZENIOBIORCÓW I ŚWIADCZENIODAWCÓW*
Anna Stypuła
Monika Brzyska
Beata Tobiasz-Adamczyk
Collegium Medicum, Uniwersytet Jagielloński
WSTĘP
Rosnące zapotrzebowanie na usługi skierowane do osób
starszych, będące naturalną konsekwencją zmian demograficznych związanych z postępującym starzeniem się polskiego społeczeństwa, nadal nie spotyka się z zadowalającym odzewem
ze strony instytucji powołanych do świadczenia pomocy na
rzecz seniorów (Wojszel 2009). Zarówno system opieki zdrowotnej, jak i pomocy społecznej, mimo przeprowadzonych reform,
wciąż określić można jako fragmentaryczny, rozproszony, niespójny, z ograniczonym dostępem do świadczeń i nierównym
finansowaniem (Derejczyk i in. 2008).
Bezpośrednim skutkiem opisywanej sytuacji są trudności,
jakie napotykają na swej drodze osoby starsze, próbując skorzystać z różnych form pomocy. Szczególnie w przypadku pomocy społecznej podejmowane działania są niewystarczające: np.
choć niesprawne ruchowo osoby starsze uznają właśnie pomoc
socjalną w pracach domowych czy w lokomocji za najbardziej
adekwatną do ich potrzeb, to znacznie częściej korzystają one
z usług świadczonych w ramach opieki zdrowotnej (Bień, Wojszel 2006), z rzadka tylko szukając w odniesieniu do czynności
dnia codziennego instytucjonalnego wsparcia u przedstawicieli
pomocy społecznej (Wojszel 2006).
Ciężar zabezpieczenia potrzeb osób starszych w Polsce
spoczywa głównie na instytucjach działających w ramach systemu opieki zdrowotnej. Zdaniem Bień i Wojszel (2006) wzrost
odsetka osób starszych korzystających z pobytu na oddziałach
szpitalnych stanowić może nie tyle odzwierciedlenie faktycznych problemów zdrowotnych, co próbę odciążenia opiekunów,
* Artykuł powstał w ramach projektu europejskiego pt. Zwiększenie
dostępu do środowiskowych form opieki dla osób starszych mieszkających w gospodarstwach domowych, współfinansowanego przez
KE i EFS w ramach programu PROGRESS na lata 2007–2013
(nr umowy VS/2010/0002).
12
których nie jest w stanie wspomóc niesprawnie funkcjonujący
system pomocy społecznej.
Również w wielu krajach europejskich ciężar opieki nad
osobą starszą spoczywa na barkach rodziny, jednak w Polsce
jej wkład nie jest równoważony w takim stopniu przez świadczenia otrzymywane ze źródeł zewnętrznych, tj. instytucji państwowych czy organizacji prywatnych – jak to dzieje się np.
w Niemczech, Wielkiej Brytanii czy Szwecji (Lamura i in. 2008).
Obecnie w Polsce osoba rezygnująca z pracy zarobkowej
w celu sprawowania opieki nad niepełnosprawnym członkiem
rodziny otrzymać może świadczenie pielęgnacyjne, państwo
opłaca także składki na ubezpieczenie emerytalne i rentowe
oraz zdrowotne opiekuna. Świadczenia pieniężne przysługują
również samemu seniorowi, jednak nie jest to w pełni efektywny system formalnego wsparcia rodziny. Problematyczna jest
tu bowiem nie tylko wysokość przyznawanych świadczeń, ale
także dysfunkcjonalność systemu w zaspokajaniu zapotrzebowania na formalne usługi opiekuńcze, pozwalające na wyręczenie bliskich seniora z części obowiązków, nakładanych nań
z racji pełnienia roli nieformalnego opiekuna osoby starszej
(Wojszel 2009).
Powstające w rezultacie zwielokrotnione obciążenie nie tylko finansowe (Błędowski 2006a; Palczewska 2010), ale także
fizyczne i psychiczne, będące konsekwencją konieczności sprawowania opieki nad zaawansowanym wiekiem, zniedołężniałym
członkiem rodziny (Błędowski 2006b; Palczewska 2010), prowadzić może z czasem do życia w ustawicznym stresie, depresji, większej podatności na rozwój syndromu wypalenia oraz
dużego ryzyka przedwczesnej śmierci opiekuna (Bień 2006).
Co więcej, niezdolność opiekunów do wywiązania się z nałożonych nań zobowiązań może nieść poważne konsekwencje
dla samych, wymagających ciągłej opieki i troski podopiecznych: zaawansowany wiek, zły stan zdrowia (zarówno fizycznego, jak i psychicznego), wysoki stopień zależności od innych
– to okoliczności sprzyjające pojawieniu się zaniedbania, uznaPolityka Społeczna nr 9/2011
Wszelkie prawa zastrzeżone. Każda reprodukcja lub adaptacja całości bądź części niniejszej publikacji, niezależnie od zastosowanej techniki
reprodukcji (drukarskiej, totograficznej, komputerowej i in.), wymaga pisemnej zgody
wanego za jedną z form przemocy wobec osób starszych,
współwystępującą częstokroć z innymi przejawami patologii
życia rodzinnego. Z kolei przy braku wsparcia ze strony bliskich,
w sytuacji izolacji społecznej, wyżej wymienione czynniki ryzyka
zwiększają prawdopodobieństwo wystąpienia samozaniedbania
(Tobiasz-Adamczyk i in. 2008).
W obu przypadkach przeobrażenia zachodzące w życiu
społecznym i strukturze rodziny, przy braku sprawnie funkcjonującego formalnego systemu wspomagania osób starszych
w środowisku domowym prowadzą do sytuacji, w której dla
części seniorów – niezdolnych z uwagi na ograniczenia zdrowotne do samodzielnego funkcjonowania – jedynym dostępnym
rozwiązaniem pozostaje instytucjonalizacja, będąca, paradoksalnie, najdroższą formą opieki nad niesprawną osobą starszą
(Wojszel 2009).
W kontekście zachodzących w naszym społeczeństwie
zmian demograficznych kwestią kluczową staje się tym samym
wspieranie osoby starszej w jej funkcjonowaniu w środowisku
domowym poprzez działania podejmowane przez osoby związane zawodowo ze sprawowaniem opieki nad seniorami i to
nie tylko w sensie świadczenia instrumentalnej czy materialnej
pomocy, ale również w postaci emocjonalnego i informacyjnego
wsparcia udzielanego w ramach stabilnej, opartej na obustronnym zaufaniu relacji z osobą starszą i/lub jej opiekunem (Bień
2006; Błędowski 2006b).
Pociąga to za sobą konieczność udzielenia odpowiedzi na
dwa fundamentalne pytania: jak można przezwyciężyć bariery
psychologiczne i środowiskowe utrudniające osobom starszym
korzystanie z oferowanych im usług oraz jak poprawić dostęp
do usług skierowanych do osób starszych?
Próbą udzielenia odpowiedzi na powyższe pytania jest realizowany przy udziale Zakładu Socjologii Medycyny Katedry
Epidemiologii i Medycyny Zapobiegawczej Uniwersytetu Jagiellońskiego – Collegium Medicum oraz partnerów z Wielkiej Brytanii, Litwy i Austrii projekt europejski pt. Zwiększenie dostępu do
środowiskowych form opieki dla osób starszych mieszkających
w gospodarstwach domowych, adresowany do dwóch grup
docelowych: nieformalnych opiekunów osób starszych oraz
samych osób starszych mieszkających we własnym środowisku, a nie otrzymujących wsparcia i/lub wystarczającej opieki
ze strony swego najbliższego otoczenia. Podstawowym celem
wspomnianego projektu jest wypracowanie i przetestowanie uniwersalnych ścieżek dostępu do usług, dzięki którym można byłoby doprowadzić do zwiększenia częstości korzystania z oferty
świadczeniodawców przez potrzebujące pomocy osoby starsze,
przy jednoczesnym wzmocnieniu motywacji seniorów do poszukiwania formalnego wsparcia oraz umożliwieniu im dokonania
świadomego wyboru odpowiedniej do ich potrzeb usługi.
Celem artykułu jest zaprezentowanie, jak usługi środowiskowe dla osób starszych w Polsce są postrzegane przez
świadczeniobiorców i świadczeniodawców zarówno w zakresie
wiedzy osób starszych na temat usług opieki zdrowotnej i pomocy społecznej, przyczyn korzystania przez osoby starsze
z usług i świadczeń, jak i barier ograniczających oraz czynników
ułatwiających dostęp do usług.
METODOLOGIA
Celem rozpoznania trudności oraz ułatwień wpływających
na dostępność usług skierowanych do seniorów zorganizowano
dwie grupy fokusowe. W pierwszej z nich udział wzięło sześć
osób starszych: trzy korzystały z usług, jedna z nich nie korzystała oraz dwaj opiekunowie rodzinni osób starszych. W spotkaniu drugiej grup uczestniczyło 11 usługodawców z 7 różnych
organizacji świadczących pomoc na rzecz seniorów: pracownicy socjalni (5 osób), profesjonalne opiekunki (3 osoby), koordynator usług, prawnik oraz przedstawiciel NFZ. W obu przypadkach rekrutacja uczestników grup fokusowych odbyła się za
Polityka Społeczna nr 9/2011
pośrednictwem pracownika socjalnego Miejskiego Ośrodka
Pomocy Społecznej w Krakowie.
Czas trwania obu zogniskowanych wywiadów grupowych
wynosił około 1,5 godziny. Sam przebieg spotkania wyznaczony
był przyjętym przez partnerów projektu scenariuszem wywiadu.
Uczestnicy obu spotkań wyrazili pisemną zgodę na udział w grupie fokusowej oraz zarejestrowanie przebiegu dyskusji na nośniku
cyfrowym. Spotkanie poprowadziła asystentka Zakładu Socjologii Medycyny Katedry Epidemiologii i Medycyny Zapobiegawczej
Uniwersytetu Jagiellońskiego – Collegium Medicum posiadająca
wykształcenie wyższe z zakresu psychologii i socjologii.
Otwarcie dyskusji poprzedzone było przedstawieniem przez
moderatora idei projektu, a także wyjaśnieniem pojęcia zogniskowanego wywiadu grupowego oraz zaprezentowaniem obowiązujących w trakcie debaty zasad. Tematy omawiane z osobami starszymi i ich opiekunami obejmowały takie zagadnienia,
jak: przyczyny korzystania z usług, źródła informacji na temat
dostępnych świadczeń, przeszkody i ułatwienia związane z korzystaniem z oferowanych usług czy doświadczenia uczestników w trakcie ubiegania się o świadczenia.
W czasie spotkania z usługodawcami, oprócz wymienionych wyżej kwestii, poruszono także zagadnienie motywacji
leżącej u podłoża podjęcia pracy z osobami starszymi, poziomu
kwalifikacji zawodowych pracowników oraz charakteru współpracy z instytucjami zajmującymi się świadczeniem pomocy
osobom starszym.
Po spotkaniu nagrania zostały poddane transkrypcji, a ich
treść przeanalizowana według przyjętego przez partnerów projektu wzoru, z uwzględnieniem zarówno perspektywy osób
starszych i ich opiekunów, jak też samych usługodawców. Analizie poddano takie zagadnienia, jak: profil potencjalnego usługobiorcy, sposoby docierania do usługodawcy, doświadczenia
seniorów związane z kontaktem z usługodawcą, oferta usługowa i ewentualnie problemy wiążące się z korzystaniem z niej,
postrzeganie poradnictwa w sprawie opieki oraz sugestie dotyczące poprawy usług kierowanych do osób starszych.
Dodatkowo, w przypadku usługodawców, analizowano odpowiedzi na pytania dotyczące wykonywanej pracy (powody
podjęcia pracy, przygotowanie zawodowe i szkolenia, współpraca z innymi organizacjami).
WYNIKI
Przyczyny korzystania przez osoby starsze
z usług i świadczeń opieki zdrowotnej i pomocy społecznej
Zarówno usługodawcy, jak i same osoby starsze upatrują
głównego powodu ubiegania się o profesjonalną pomoc i przyznanie świadczeń w problemach zdrowotnych. Pogarszający
się stan zdrowia, niepełnosprawność, przewlekła choroba lub
nagła utrata samodzielności w wyniku wypadku komplikującego
codzienne funkcjonowanie seniora (jak choćby złamanie ręki),
to sytuacje, które zmuszają osobę starszą do szukania pomocy
ze strony instytucji.
Motywacja do ubiegania się o wsparcie formalne jest silniejsza tam, gdzie starszy człowiek z jakichś powodów nie może
liczyć na pomoc rodziny lub też nie chce z niej korzystać, by
dodatkowo nie obciążać swoich bliskich. Śmierć opiekuna czy
bliskiej osoby w opinii tak świadczeniodawców, jak i osób starszych uznawana jest przy tym za sytuację szczególnie trudną.
Rodzi ona nie tylko zapotrzebowanie na wsparcie instrumentalne w wykonywaniu podstawowych, codziennych czynności,
ale także wymaga wsparcia emocjonalnego ze względu na samotność, która wyraża się pragnieniem kontaktu z drugą osobą,
spędzenia z kimś choćby kilku godzin.
Ważną przyczyną decyzji seniorów o poszukiwaniu pomocy
formalnej jest też trudna sytuacja finansowa, czy nagłe jej pogorszenie (np. w wyniku podniesienia czynszu).
13
Wszelkie prawa zastrzeżone. Każda reprodukcja lub adaptacja całości bądź części niniejszej publikacji, niezależnie od zastosowanej techniki
reprodukcji (drukarskiej, totograficznej, komputerowej i in.), wymaga pisemnej zgody
Wiedza osób starszych na temat usług opieki zdrowotnej
i pomocy społecznej
Wiedza osób starszych o dostępnych usługach ogranicza się
zasadniczo do tych, które cieszą się wśród seniorów największą
popularnością. Zaliczyć można do nich przede wszystkim usługi
medyczne w ramach opieki zdrowotnej oraz – obecne w ofercie
pomocy społecznej od wielu lat – usługi opiekuńcze (gospodarcze i pielęgnacyjne), różnego rodzaju zasiłki (pielęgnacyjne,
celowe, stałe) oraz pomoc materialną. Osoby starsze z rzadka
natomiast dysponują wiedzą np. o istnieniu dziennych ośrodków
wsparcia (domów pomocy społecznej z możliwością terapii zajęciowej czy klubów seniora).
W opinii usługodawców seniorzy interesują się również
opieką paliatywną, choć nie często zdarza się, by zadawali
pytania dotyczące możliwości skorzystania z tego typu pomocy.
Główny problem stanowi tu przełamanie obaw związanych ze
stereotypowym obrazem hospicjów jako „umieralni”. Niepełny,
a często i nieadekwatny obraz rzeczywistości utrudnia osobom
starszym korzystanie z usług oraz antagonizuje relacje usługobiorców z usługodawcami: seniorzy mylą różne instytucje
zajmujące się świadczeniem pomocy i mają niejednokrotnie
wygórowane oczekiwania, nie zdając sobie sprawy z długości
okresu oczekiwania na realizację pewnych usług (np. przyjęcia
do DPS), czy nie rozumiejąc, jaki jest zakres obowiązków osoby
świadczącej usługi i oczekując od niej podejmowania czynności
wykraczających poza jej obowiązki (np. zrobienia gruntownych,
przedświątecznych porządków przez opiekunkę świadczącą
usługi opiekuńcze).
W rezultacie osoby starsze, pragnąc otrzymać więcej niż
instytucja może zapewnić w ramach ograniczonych środków
finansowych i zbyt małej liczby pracowników, czują się pokrzywdzone, poczytując za niesprawiedliwość fakt, że potrzebna im pomoc przypada w udziale „pasożytom społecznym”, np.
rodzinom z problemem alkoholowym.
Źródła informacji na temat usług dla osób starszych
Informacje o dostępnych usługach docierają do seniorów
przede wszystkim drogą nieformalną. O ile wiedzę o usługach
dostępnych w systemie opieki zdrowotnej osoby starsze nabywają dzięki kontaktom z pracownikami medycznymi, to o ofercie
pomocy społecznej dowiadują się głównie od krewnych, znajomych, sąsiadów, administratorów kamienic czy księży.
Niemniej ważnym źródłem informacji wskazywanym tak
przez same osoby starsze, jak i usługodawców są pracownicy
opieki zdrowotnej. Z doświadczeń badanych osób starszych
wynika, że to właśnie lekarze czy pielęgniarki stanowią ogniwo
łączące wymagających wsparcia seniorów i świadczących
pomoc profesjonalistów, czy to poprzez wskazanie osobie
starszej np. przy wypisie ze szpitala możliwości skorzystania
z określonego typu usługi, czy to przez powiadomienie samych pracowników socjalnych o potrzebującym opieki seniorze. Jednocześnie reprezentanci usługodawców biorący udział
w grupie fokusowej dostrzegają brak efektywnej współpracy
między przedstawicielami opieki zdrowotnej i pomocy społecznej, wiążący się często z brakiem wiedzy o funkcjonowaniu tych systemów, niechęcią i wzajemnymi uprzedzeniami, co
utrudnia osobom starszym uzyskanie pełnej informacji na temat usług.
Przeszkody i ułatwienia
związane z korzystaniem z oferowanych usług
Bariery, jakie utrudniają osobom starszym korzystanie z oferowanej pomocy, podzielić można na zewnętrzne i wewnętrzne.
Do barier zewnętrznych zaliczyć można te rodzaje utrudnień,
które pozostają niezależne od obu zainteresowanych stron, tj.:
14
– przestrzenne (duża odległość dzieląca miejsce zamieszkania seniora/ośrodek świadczący pomoc od przystanku komunikacji miejskiej, niedostatecznie rozwinięta sieć transportu
publicznego lub jej brak),
– architektoniczne (np. usytuowanie mieszkania osoby
starszej/ośrodka na trzecim piętrze starej kamienicy bez
windy),
– prawne (m.in. niemożność przyznania zasiłku osobie,
która podjęła pracę zarobkową, bądź udzielenia formalnego
wsparcia seniorowi, który przepisał mieszkanie w zamian za
opiekę, nawet jeśli nie otrzymuje on obiecanej pomocy),
– finansowe (np. konieczność partycypowania w kosztach
usługi po przekroczeniu przez osobę starszą określonego kryterium dochodowego).
Wśród barier wewnętrznych wymienić należy negatywne
postawy oraz niewystarczające umiejętności leżące tak po
stronie usługodawców, jak i usługobiorców. Uczestniczące
w fokusach osoby starsze oraz ich opiekunowie skarżyli się na
brak dostatecznych kwalifikacji i luki w wiedzy pracowników,
czego efektem jest udzielanie błędnych informacji, bądź też ich
całkowity brak. Do korzystania z oferty pomocowej zniechęca
też negatywna postawa usługodawców, przejawiająca się obojętnością, poczuciem wyższości, czy brakiem zrozumienia dla
potrzeb i problemów podopiecznych.
Również brak efektywnej współpracy między przedstawicielami obu sektorów utrudnia seniorom skorzystanie z pomocy.
Przykładem może być tu choćby sytuacja dokonywania wypisu ze szpitala samotnej osoby starszej w piątkowe popołudnie bez wcześniejszego poinformowania placówki pomocowej
o konieczności objęcia opieką starszego, nie w pełni sprawnego
człowieka, skutkująca pozostawieniem seniora bez wsparcia
przez cały weekend.
W opinii wszystkich badanych wiele problemów wynika
z obaw żywionych przez samych seniorów. Osoby starsze często rezygnują z nawiązania kontaktu z pracownikiem socjalnym,
lękając się, że może on uznać, iż w pierwszej kolejności zaawansowana wiekiem jednostka powinna otrzymać pomoc od
swoich bliskich, co doprowadzić może do dodatkowego obciążenia członków rodziny, czego senior zazwyczaj chce uniknąć.
Potencjalnych usługobiorców pomocy społecznej odstrasza
również piętno wiążące się z byciem klientem tych instytucji,
wstyd, brak zaufania do obcych czy niechęć do bycia zależnym
od innych.
W kontaktach między profesjonalistą (w szczególności
pracownikiem socjalnym) a osobą starszą pojawić się mogą
również różnego rodzaju bariery komunikacyjne: brak porozumienia, a nawet animozje będące wynikiem uciążliwych, niezrozumiałych dla seniorów procedur, a także konieczności kompletowania niezbędnych dokumentów stwarzających problemy
ludziom nie w pełni już sprawnym, niemożności samodzielnego
poradzenia sobie z formalnościami, niejasnych, wygórowanych
oczekiwań, czy nieumiejętności sprecyzowania swoich potrzeb,
jak też mylnych wyobrażeń na temat funkcjonowania instytucji
pomocowych oraz świadczonych przez nie usług.
W tym kontekście znaczącym ułatwieniem zachęcającym
do skorzystania z oferty usługowej jest nie tylko brak barier
przestrzennych i architektonicznych (jak odpowiednie usytuowanie siedziby organizacji świadczącej usługi np. w niewielkiej odległości od przystanku, na parterze) czy osobisty kontakt
pracownika z usługobiorcą w domu osoby starszej, ale również
życzliwość, wysokie kompetencje usługodawcy, jego gotowość
do pokierowania osobą starszą przez meandry formalności
i procedur oraz umiejętność tworzenia sprzyjającej atmosfery,
zaś po stronie usługobiorców otwarta postawa, aktywność,
uczestnictwo w życiu społecznym i szeroka sieć kontaktów
społecznych.
Rola osób trzecich staje się wiodąca w sytuacji braku
formalnych ścieżek dostępu: same pozytywne doświadczenia
Polityka Społeczna nr 9/2011
Wszelkie prawa zastrzeżone. Każda reprodukcja lub adaptacja całości bądź części niniejszej publikacji, niezależnie od zastosowanej techniki
reprodukcji (drukarskiej, totograficznej, komputerowej i in.), wymaga pisemnej zgody
znajomych mogą prowadzić do przełamania oporów natury
psychologicznej, zaś obecność zaufanego pośrednika wprowadzającego do mieszkania osoby starszej nieznanego jej wcześniej pracownika pozwala na zminimalizowanie lęku i nawiązanie kontaktu między oboma zainteresowanymi stronami.
PODSUMOWANIE
Osoby zaawansowane wiekiem to grupa wymagająca
szczególnej uwagi ze strony instytucji pomocowych. Choć subpopulacja ludzi starszych jest wysoce niejednorodna i wykazuje
duże zróżnicowanie pod względem uwarunkowań zdrowotnych,
społecznych i ekonomicznych, to właśnie osoby powyżej 75.
roku życia statystycznie częściej potrzebują wsparcia ze strony
systemu opieki zdrowotnej i pomocy społecznej (Bień 2002;
Kowaleski, Pietruszek 2006). Problemem staje się tutaj nie tyle
sam zaawansowany wiek, co pogarszający się z upływem lat
stan zdrowia i postępująca wraz z nim utrata samodzielności
(Szczerbińska 2004). To właśnie zła kondycja fizyczna oraz
niekorzystna sytuacja materialna, która zazwyczaj jest nieodłącznym aspektem, a zarazem konsekwencją występowania
problemów zdrowotnych u tej grupy wiekowej (Golinowska,
Kozierkiewicz 2008), stanowią w świetle przeprowadzonych
badań główne przyczyny ubiegania się o pomoc instytucjonalną
przez osoby starsze.
Przypadki zwracania się o wsparcie formalne częstsze są
u tych seniorów, którzy nie mogą liczyć na pomoc krewnych
lub też nie chcą obciążać swoich bliskich koniecznością sprawowania opieki nad niedołężniejącym członkiem rodziny. Należy
bowiem pamiętać, że w polskim kontekście społeczno-kulturowym ciężar odpowiedzialności i troski o nie w pełni sprawnego
seniora spoczywa przede wszystkim, jeśli nie wyłącznie, na
barkach jego najbliższych krewnych (Błędowski 2006a, 2006b;
Lamura i in. 2008; Palczewska 2010).
W opinii uczestników grup fokusowych pozbawione opieki
rodziny osoby starsze poszukują instytucjonalnego wsparcia
nie tylko z uwagi na niemożność samodzielnego sprostania
czynnościom dnia codziennego, ale również z powodu poczucia
osamotnienia rodzącego potrzebę kontaktu z drugim człowiekiem. Rosnące zapotrzebowanie na tzw. funkcje ekspresywne
jest w tym przypadku niejako skutkiem ubocznym przeobrażeń,
jakim ulega społeczeństwo: niepełnosprawne, odizolowane od
otoczenia osoby starsze, zwłaszcza te pozbawione wsparcia
rodziny, poszukują emocjonalnego ciepła w kontakcie ze specjalistą, który tym samym szybko zyskać może status osoby
zaufanej (Doroszkiewicz, Bień 2005b).
Szczególnie niepokoi w tym kontekście nieświadomość
istnienia deficytów w omawianym zakresie ze strony samych
usługodawców. O ile osoby starsze postrzegają udzielane im
przez pracowników opieki zdrowotnej wsparcie psychologiczne jako niewystarczające (Marcinowicz, Borzuchowska 2002),
o tyle same pielęgniarki żywią głębokie przekonanie, że ich
praca zaspokaja tak fizyczne, jak i psychologiczne potrzeby zaawansowanego wiekiem pacjenta (Doroszkiewicz, Bień 2005a).
Nie jest to, jak można byłoby przypuszczać, jedynie kwestia
odmiennego punktu widzenia. Z prowadzonych bowiem badań
wynika, że usługi świadczone przez pielęgniarki środowiskowe
ograniczają się zasadniczo do czynności czysto instrumentalnych, zleceniowo-zabiegowych, choć winny brać pod uwagę także potrzeby psychologiczne podopiecznych, obejmując
swym zakresem również poradnictwo, promocję zdrowia czy
edukację zdrowotną (Doroszkiewicz, Bień 2005b; Marcinowicz
i in. 2004).
Co więcej, pożądanym byłoby rozszerzenie wiedzy personelu medycznego także pod względem dostępnych zawansowanym wiekiem pacjentom form pomocy społecznej i jednoczesne podkreślenie, że powyższe kwestie nie powinny być przez
przedstawicieli opieki zdrowotnej odrzucane jako zagadnienia
Polityka Społeczna nr 9/2011
niemające nic wspólnego z medycyną, a zatem leżące poza
sferą ich zainteresowań (Golinowska, Kozierkiewicz 2008).
Choć zgodzić się należy z tezą Bień i Wojszel (2006), że
pracownicy sektora ochrony zdrowia nie powinni być dodatkowo obciążani obowiązkami przynależnymi przedstawicielom
resortu pomocy społecznej, w zakresie których nie mają i mieć
nie mogą pełnej orientacji, nie można jednak zapominać, że to
właśnie reprezentanci opieki zdrowotnej w pierwszej kolejności
nawiązują kontakt z potrzebującą pomocy, ciężko chorą osobą,
Stanowią oni dlań nie tylko podstawowe źródło informacji na
temat realiów sytuacji, w której przyszło się jej znaleźć, ale
są także jej łącznikiem ze światem zewnętrznym, od którego
została odizolowana. To właśnie lekarze i pielęgniarki, jako profesjonaliści cieszący się wśród seniorów dużym zaufaniem
i autorytetem, a zarazem ludzie najczęściej kontaktujący się
z potrzebującymi pomocy osobami w zaawansowanym wieku,
wymieniani są przez uczestników grup fokusowych jako podstawowe źródło informacji o dostępnych usługach. Stanowią
oni również podstawowy element interdyscyplinarnych zespołów geriatrycznych.
Opinie wyrażane w trakcie przeprowadzonych wywiadów
potwierdzają znany z literatury przedmiotu (Wojszel 2006)
fakt dotkliwego braku formalnych ścieżek dostępu rodzącego
sytuację, w której wiedza o ofercie instytucji pomocowych trafia
do wymagających wsparcia osób starszych głównie kanałami
nieoficjalnymi, przez osoby z najbliższego otoczenia seniora,
czy też właśnie poprzez przedstawicieli opieki zdrowotnej.
Waga działań podejmowanych przez tych ostatnich staje się
zatem decydującą w sytuacji, w której dostępność usług oferowanych przez instytucje pomocowe ograniczona zostaje przez
wynikający z niedoinformowania brak świadomości istnienia takich świadczeń, charakteryzujący zarówno same osoby starsze,
jak i ich opiekunów (Doroszkiewicz, Bień 2003). Ponadto brak
ten pogłębiony jest ciągle zmieniającymi się przepisami, których znajomość tak wśród seniorów, jak i przedstawicieli opieki
zdrowotnej jest słaba i sprowadza się zasadniczo do najpowszechniejszych, a tym samym najlepiej utrwalonych w świadomości społecznej form wsparcia (Szczerbińska 2006).
Rola personelu medycznego nie ogranicza się tutaj wyłącznie do przekazywania ludziom starszym i ich opiekunom użytecznych informacji o dostępnych im świadczeniach i usługach,
lecz przybiera postać pośrednictwa między obiema zainteresowanymi stronami: usługodawcą i usługobiorcą (Szczerbińska,
Hubalewska-Hoła 2003; Wojszel 2006).
Utrudniona wzajemnymi uprzedzeniami, animozjami oraz
przeszkodami natury biurokratycznej, a przez to często nieefektywna współpraca między reprezentantami obu resortów
pomocowych staje się w tym kontekście kolejnym z poważnych
problemów podnoszonych przez biorących udział w badaniach
usługodawców, rzutującym na skuteczność świadczonych
przezeń usług. Pozostający w stałym kontakcie z seniorem
członek zespołu geriatrycznego (lekarz czy pielęgniarka) może
przyczynić się do znacznej poprawy skuteczności docierania
pracowników socjalnych z pomocą do potrzebujących seniorów, pełniąc funkcję „pośrednika” wprowadzającego nieznanego i budzącego lęk przedstawiciela pomocy społecznej do
domu wymagającej wsparcia, zaawansowanej wiekiem jednostki. Przyjęcie takiej roli pozwoliłoby na wyeliminowanie przynajmniej niektórych z psychologicznych barier utrudniających
osobom starszym korzystanie z oferty instytucji pomocowych,
do których badani zaliczają obawę przed stygmatyzacją, wstyd,
czy brak zaufania do obcych.
Niestety, istniejące niedoinformowanie skutkuje niejednokrotnie antagonizacją relacji między usługodawcami i usługobiorcami, którzy, nie znając na ogół zasad funkcjonowania
systemu pomocy społecznej w Polsce, czują się rozczarowani
i pokrzywdzeni, nie otrzymując pomocy w pożądanej przez
siebie formie i czasie.
15
Wszelkie prawa zastrzeżone. Każda reprodukcja lub adaptacja całości bądź części niniejszej publikacji, niezależnie od zastosowanej techniki
reprodukcji (drukarskiej, totograficznej, komputerowej i in.), wymaga pisemnej zgody
Problem barier wewnętrznych dotyczy nie tylko osób starszych, ale i samych profesjonalistów. Są oni postrzegani częstokroć przez badanych seniorów jako osoby, którym brakuje
tak formalnych kwalifikacji, jak i właściwej postawy, cechującej
się empatią, życzliwością, szacunkiem i zrozumieniem potrzeb
oraz sytuacji swojego podopiecznego.
Opisywane trudności są w dużej mierze rezultatem bolączek, z jakimi boryka się w szczególności system pomocy społecznej w Polsce. Składają się na nie dotkliwe braki kadrowe,
niedostatki infrastruktury, wielość spoczywających na barkach
pracowników obowiązków oraz przeszkody natury biurokratycznej, związane z koniecznością kompletowania ogromnej ilości
dokumentacji, przez co brakuje czasu na podejmowanie działań
„w terenie” (Krzyszkowski 2004; Rybka 2006).
Inny rodzaj problemów uwidaczniający się na szczeblu
systemowym stricte w odniesieniu do specyficznej sytuacji
życiowej osób starszych rodzi przyjęta w ustawie o pomocy
społecznej z 1990 r. (wraz z oficjalną zmianą nazewnictwa
z „opieki społecznej” na „pomoc społeczną”) nowa filozofia całego systemu. Filozofia ta opiera obecny model pomocy społecznej na zasadzie subsydiarności (Krzyszkowski 2004), obejmującej zakaz odbierania przez społeczeństwo jednostce tego,
co dana osoba sama jest w stanie czynić – postulat wspierania
jednostki przez społeczeństwo w sytuacjach, kiedy nie jest ona
w stanie samodzielnie czegoś czynić oraz zezwolenie jednostce
na samodzielność.
W rezultacie reguła dominacji pracownika socjalnego nad
klientem zastąpiona została podejściem zakładającym pomoc
w samopomocy, gdzie pomoc społeczna widziana jest jako
narzędzie tymczasowego wsparcia w rozwiązywaniu sytuacji
trudnych (Krzyszkowski 2004). O ile jednak położenie nacisku
na wspieranie i kształtowanie niezależności i zaradności życiowej podopiecznych wydaje się dobrym krokiem w przypadku
np. osób bezrobotnych czy ofiar katastrof naturalnych, o tyle
w sytuacji ludzi z definicji zdanych na pomoc i inicjatywę najbliższego otoczenia, do których należą społecznie wykluczone,
niesprawne ruchowo osoby starsze, podejście zakładające
inicjatywę i niezależność osoby poszukującej wsparcia nie zdaje
egzaminu.
Paradoksem polskiej specyfiki sytuacji życiowej zaawansowanych wiekiem ludzi staje się zatem fakt, że do otrzymania
„pomocy w samopomocy” osoby starsze potrzebują... pomocy.
Wśród wymienianych przez badanych ułatwień zwiększających
prawdopodobieństwo skorzystania przez osobę starszą z oferty
pomocy społecznej, obok tak oczywistych kwestii, jak brak
barier przestrzennych, architektonicznych, prawnych czy finansowych, pojawia się także obecność bliskiej seniorowi osoby
trzeciej. Osoba taka miałby załatwiać różnego rodzaju formalności, pełniąc rolę bufora między bezradnym, niepełnosprawnym
starszym człowiekiem a biurokratyczną machiną, której mechanizmy działania są często dla zaawansowanego wiekiem petenta
niezrozumiałe i nader skomplikowane.
W tym kontekście pożądanym działaniem byłoby rozwinięcie usługi poradnictwa w zakresie oferowanych form wsparcia,
umożliwiającego zdobycie osobom starszym i ich opiekunom
właściwej orientacji w gąszczu świadczeń i procedur. Powyższemu przedsięwzięciu towarzyszyć winno poszerzenie
świadomości społecznej na temat dostępnych rodzajów pomocy, w tym i samej usługi poradnictwa, poprzez organizację
kampanii medialnych docierających z informacją do domów
zainteresowanych seniorów, czy festynów, na których sama
niepełnosprawna osoba starsza może wprawdzie nie móc się
pojawić, ale wiedza o dostępnej ofercie może do niej trafić dzięki
obecności kogoś z jej najbliższego otoczenia.
Ważnym aspektem usprawnienia komunikacji na linii usługobiorca-usługodawca jest poprawa współpracy i przepływu informacji między instytucjami sprawującymi opiekę nad osobami
starszymi, jak również podjęcie działań zmierzających do likwi-
16
dacji barier przestrzennych i architektonicznych, izolujących
osobę straszą od jej społecznego otoczenia.
Istotnym zagadnieniem jest także rozważenie sposobów
zmiany wizerunku instytucji pomocy społecznej, tak by korzystanie z ich oferty przestało być dla świadczeniobiorców
doświadczeniem stygmatyzującym i wstydliwym.
LITERATURA
Bień B. (2002), Opieka zdrowotna i pomoc w chorobie, w: Polska starość, Red. B. Synak, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, s. 78–100.
Bień B., red. (2006), Family caregiving for the elderly in Poland, Białystok: Trans Humana.
Bień B., Wojszel Z.B. (2006), Zapotrzebowanie a korzystanie z usług
zdrowotnych i społecznych przez niesprawne osoby starsze w Polsce w okresie 12-miesięcznej obserwacji longitudinalnej. „Przegląd
Lekarski” nr 63(6), s. 328–331.
Błędowski P. (2006a), Costs of family caregiving, w: Family caregiving
for the elderly in Poland, Red. B. Bień, Białystok: Wydawnictwo
Trans Humana, s. 155–170.
Błędowski P. (2006b), Service providers study, w: Family caregiving for
the elderly in Poland, Red. B. Bień, Białystok: Wydawnictwo Trans
Humana, s. 171–198.
Derejczyk J., Bień B., Kokoszka-Paszkot J., Szczygieł J., (2008), Gerontologia i geriatria w Polsce na tle Europy – czy należy inwestować w ich rozwój w naszym kraju? „Gerontologia Polska”, nr 16(3),
s. 149-159.
Doroszkiewcz H., Bień B. (2003), Środowiskowa opieka pielęgniarska
nad osobami w późnej starości, „Gerontologia Polska” nr 11(1),
s. 22–26.
Doroszkiewicz H., Bień B. (2005a), Community nursing care of the elderly during transformation of the primary health care system,
„Roczniki Akademii Medycznej w Białymstoku” nr 50, suppl. 1,
s. 102–106.
Doroszkiewicz H., Bień B. (2005b), Korzystanie a zapotrzebowanie na
środowiskowe świadczenia pielęgniarskie wśród osób starszych
niesprawnych ruchowo, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”, Vol. 60, Lublin, suppl. 16, nr 1, s. 377–382.
Golinowska S., Kozierkiewicz A. (2008), Quality in and Equality of Access to Healthcare Services. Country Report for Poland. European
Communities.
Kowaleski J.T., Pietruszek M., (2006), Miejsce osób w starszym wieku w strukturze demograficznej mieszkańców Polski (stan obecny
i perspektywy), w: Ludzie starzy w polskim społeczeństwie w pierwszych dekadach XXI wieku, Red. J.T. Kowaleski, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 11–42.
Krzyszkowski J. (2004), Social Services System in Poland, „IUC Journal of Social Work Theory and Practice” nr 10, [dostęp 9.06.2011],
na stronie: www.bemidjistate.edu.
Lamura G., Mnich E., Nolan M., Wojszel B., Krevers B., Mestheneos L.,
Döhner H. (2008), Family carers’ experiences using support services in Europe: empirical evidence from the EUROFAMCARE study,
„The Gerontologist” nr 48(6), s. 752–771.
Marcinowicz J., Borzuchowska A., Rybaczuk M. (2004), Wizyty domowe lekarzy rodzinnych i pielęgniarek rodzinnych wśród starszych
podopiecznych: wyniki 4-letniej obserwacji, „Gerontologia Polska”
nr 12(1), s. 32–36.
Marcinowicz L., Borzuchowska A. (2002), Świadczenia lekarzy i pielęgniarek rodzinnych w ocenie starszych podopiecznych, „Gerontologia Polska” nr 10(1), s. 42–45.
Palczewska A., (2010), System opieki długoterminowej a zapotrzebowanie na ten rodzaj świadczeń, „Problemy Pielęgniarstwa”, nr 18(2),
s. 198-206.
Rybka I. (2006), Diagnoza pomocy społecznej w Polsce w latach
1991–2006. Możliwości i bariery zastosowania instrumentów ekonomii społecznej w pomocy społecznej, „Ekonomia społeczna.
Teksty”, [dostęp 9.06.2011], na stronie: wiadomosci.ngo.pl.
Szczerbińska K. (2004), Wpływ sprawności osób starszych w zakresie
ADL na ich korzystanie z opieki zdrowotnej i pomocy społecznej,
„Gerontologia Polska” nr 12(2), s. 89–96.
Szczerbińska K., red. (2006), Dostępność opieki zdrowotnej i pomocy
społecznej dla osób starszych w Polsce, Kraków: Wydawnictwo
Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Polityka Społeczna nr 9/2011
Wszelkie prawa zastrzeżone. Każda reprodukcja lub adaptacja całości bądź części niniejszej publikacji, niezależnie od zastosowanej techniki
reprodukcji (drukarskiej, totograficznej, komputerowej i in.), wymaga pisemnej zgody
Szczerbińska K., Hubalewska-Hoła A., (2003), Korzystanie i zapotrzebowanie osób starszych na świadczenia opieki zdrowotnej i pomocy społecznej, „Gerontologia Polska”, nr 11(3), s. 137–143.
Tobiasz-Adamczyk B., Florek M., Brzyski P., Brzyska M., Ocetkiewicz T.
(2008), Zaniedbywanie i samo zaniedbywanie wśród osób starszych w opinii pracowników socjalnych i medycznych, „Gerontologia Polska” nr 16(3), s. 169–179.
Wojszel Z.B. (2006), Services and allowances for the elderly and their
carers, w: Family caregiving for the elderly in Poland, Red. B. Bień,
Białystok: Wydawnictwo Trans Humana, s. 126–154.
Wojszel Z.B. (2009), Geriatryczne zespoły niesprawności i usługi opiekuńcze w późnej starości. Analiza wielowymiarowa na przykładzie
wybranych środowisk województwa podlaskiego, Białystok: Wydawnictwo Uniwersyteckie Trans Humana.
SUMMARY
The advancing ageing of Polish society along with transformations in the contemporary model of family
cause the rise of demand for services supporting functioning of elderly people in their home environment. As
part of the project “Improving Access to Community-Based Services for Older People Living at Home” there
were organized two focus groups in order to examine the perception of health and social services directed to
older persons by senior citizens and service-providers. The main reasons for using community-based services,
the most common sources of information on services as well as the barriers and factors facilitating the using
of the community-based services were identified.
ZNACZENIE ZASIŁKÓW DLA BEZROBOTNYCH
DLA PRZEPŁYWÓW Z BEZROBOCIA DO ZATRUDNIENIA
Ewa Gałecka-Burdziak
Doktorantka Szkoły Głównej Handlowej
WPROWADZENIE
Zasiłki dla bezrobotnych stanowią jedno z głównych narzędzi pasywnej polityki państwa na rynku pracy. Ich zasadniczym
celem jest zapewnienie środków do życia osobom bezrobotnym poszukującym pracy przez z góry określony okres. Ustawa
z 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach
rynku pracy1 określa w art. 71 warunki, jaki musi spełnić
bezrobotny, by kwalifikować się do otrzymywania zasiłku dla
bezrobotnych, którego wysokość ustalono w art. 72.
Istotną kwestią zawartą w art. 72 jest zróżnicowanie wysokości zasiłku w zależności od czasu trwania bezrobocia2. Tę
zasadę degresji w zakresie wypłaconego zasiłku wprowadzono
z dniem 1 stycznia 2010 r. Charakter systemu zasiłków dla
bezrobotnych, przykładowo, w zakresie ich wysokości, czasu
otrzymywania, wymaganych warunków do otrzymania zasiłku wpływa na wysokość stopy kompensacji3, determinując
jednocześnie intensywność poszukiwań zatrudnienia przez
bezrobotnych (Kwiatkowski 2005, s. 86). Zatem zróżnicowanie
wysokości zasiłku w zależności od okresu trwania bezrobocia
winno spowodować intensyfikację działań podejmowanych
przez bezrobotnych w celu znalezienia zatrudnienia w początkowej fazie bezrobocia4 (Cahuc 2004, s. 159).
Wysokość zasiłku dla bezrobotnych w porównaniu z przeciętnym miesięcznym wynagrodzeniem w gospodarce narodowej w okresie 2001–2010 kształtowała się średnio na poziomie około 21% (przy zauważalnej tendencji malejącej). Jest
to stosunkowo niski odsetek przeciętnego wynagrodzenia.
Należy jednak pamiętać o szerokim spektrum innego rodzaju
zasiłków dostępnych w ramach pomocy społecznej, które
również w istotny sposób determinują wysokość stopy kompensacji5.
Celem niniejszego artykułu jest próba określenia wpływu
zasiłków dla bezrobotnych na szanse odpływu z bezrobocia do
zatrudnienia. Przedstawiono w nim uwarunkowania teoretyczne
wpływu zasiłków na intensywność poszukiwania zatrudnienia
przez bezrobotnych, wskazując również możliwe implikacje na
poziomie makroekonomicznym. Następnie dokonano analizy
statystycznej danych obrazujących zakres i wielkość wypłacanych zasiłków dla bezrobotnych w Polsce z wykorzystaniem
danych publicznych służb zatrudnienia. Zaprezentowano także
charakterystykę próby wykorzystanej do analizy empirycznej.
Polityka Społeczna nr 9/2011
Przy badaniu empirycznym wykorzystano model logitowy.
Badania dokonano na podstawie danych mikroekonomicznych
Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności dla lat 2007–
–2009 w układzie kwartalnym. Okres poddany analizie powinien stanowić adekwatny punkt wyjścia do dalszych empirycznych badań porównawczych, mając na uwadze zmiany
zasad określania wysokości zasiłku, wprowadzonych z dniem
1 stycznia 2010 r.
Całość artykułu kończy podsumowanie wraz z najważniejszymi wnioskami płynącymi z analizy.
WPŁYW ZASIŁKÓW NA ODPŁYWY Z BEZROBOCIA
DO ZATRUDNIENIA W ŚWIETLE TEORII POSZUKIWAŃ
NA RYNKU PRACY
Prosty model teorii poszukiwań na rynku pracy przedstawia
optymalną strategię zachowania się bezrobotnych poszukujących pracy poprzez wybór wysokości płacy progowej (Cahuc
2004, s. 109). Jej wysokość uzależniona jest między innymi
od wysokości otrzymywanych zasiłków dla bezrobotnych, czy
stopy napływu wolnych miejsc pracy. Wzrost wysokości otrzymywanych zasiłków dla bezrobotnych powoduje wzrost dochodów w czasie bezrobocia, przy jednoczesnym spadku kosztów
krańcowych poszukiwań, a tym samym wzrost wysokości płacy
progowej, co wpływa na okres poszukiwań i bezrobocia (Cahuc
2004, s. 155; Kwiatkowski 2005, s. 167). Z drugiej strony
wzrost wysokości zasiłku dla bezrobotnych powoduje wzrost
odpływu z bezrobocia do zatrudnienia dla bezrobotnych bez
prawa do zasiłku, gdyż potencjalne posiadanie takich uprawnień
w przyszłości staje się bardziej atrakcyjne (Holmlund 1997, s. 3).
Badania na poziomie makroekonomicznym nie dają jednoznacznej odpowiedzi na pytanie odnośnie do wpływu zasiłków
dla bezrobotnych na przepływy z bezrobocia do zatrudnienia,
mimo udokumentowanego wpływu na poziomie mikroekonomicznym (Petrongolo, Pissarides 2001, s. 415). Petrongolo
i Pissarides (2001, s. 415) jako możliwe powody braku jednoznacznych wyników badań empirycznych podają trudności
w odzwierciedleniu w szeregach czasowych złożoności systemu zasiłków dla bezrobotnych, przykładowo szczodrości
systemu zasiłków dla bezrobotnych czy małej zmienności szeregów w zakresie czasu posiadania uprawnień do otrzymywania
zasiłku przez bezrobotnych.
17