zmiany zawartoœci miedzi i arsenu w glebach wokół sk£adowiska

ROCZNIKI
GLEBOZNAWCZE
TOMw LIX
NR 3/4
WARSZAWA
2008: odpadów...
81–88
Zmiany
zawartoœci
miedzi i arsenu
glebach
wokó³
sk³adowiska
81
CEZARY KABA£A, AGNIESZKA MEDYÑSKA, TADEUSZ CHODAK,
PAWE£ JEZIERSKI, BERNARD GA£KA
ZMIANY ZAWARTOŒCI MIEDZI I ARSENU
W GLEBACH WOKÓ£ SK£ADOWISKA ODPADÓW
PO FLOTACJI RUD MIEDZI W 12-LETNIM CYKLU
BADAÑ MONITORINGOWYCH
CHANGES OF COPPER AND ARSENIC
CONCENTRATIONS IN SOILS SURROUNDING COPPER
ORE TAILINGS IMPOUNDMENT IN 12-YEAR LONG
CYCLE OF MONITORING INVESTIGATION
Instytut Nauk o Glebie i Ochrony Œrodowiska,
Uniwersytet Przyrodniczy we Wroc³awiu
Abstract: The main environmental problem of copper ore tailings impoundment ¯elazny Most
(Lower Silesia region, south-western Poland) is chemical degradation of the surrounding soils.
Long-term soil monitoring in 48 sites was started in 1996 to observe changes in soil contamination with heavy metals. Results of the 12-year-long observation indicate statistically significant
decrease of Cu and As contents in surface layer of soils. The lowering of concentration, up to
60% of the initial content, was the most significant in relatively more contaminated soils as
compared to unpolluted ones, and under forest as compared to arable or meadow soils. Decreasing trends of Cu and As concentration in soils around the impoundment indicate that
tailings stabilization reduces effectively the emission of contaminated dust. Higher concentrations of heavy metals presently identified in some monitoring sites confirm greater pollution
during initial phase of impoundment exploitation, when no stabilization of tailings was applied.
S³owa kluczowe: miedŸ, arsen, gleby, sk³adowiska odpadów, monitoring.
Key words: copper, arsenic, soil, tailings impoundment, monitoring.
WSTÊP
Podstawowym zadaniem systemu monitoringu œrodowiska jest nie tylko obserwacja
bie¿¹cego oddzia³ywania obiektu na otaczaj¹ce œrodowisko, lecz równie¿ ocena skutków
(efektywnoœci) dzia³añ ochronnych podejmowanych przez monitorowany obiekt
przemys³owy lub górniczy [GIOŒ 2006]. W odniesieniu do œrodowiska glebowego
w³aœnie ten drugi aspekt ma kluczowe znaczenie [Karczewska i in. 2006]. Zanieczyszczenia chemiczne s¹ w glebach czêœciowo buforowane i/lub akumulowane, tote¿ skutki
82
C. Kaba³a, A. Medyñska, T. Chodak, P. Jezierski, B. Ga³ka
krótkotrwa³ych emisji s¹ z regu³y trudne do udokumentowania, szczególnie w glebach
o du¿ej wewnêtrznej zmiennoœci [Ange³ow i in. 2000]. Trwa³e iloœciowe b¹dŸ
jakoœciowe zmiany emisji, budowa barier mechanicznych oraz zmiany u¿ytkowania gleb
w strefie ochronnej (szczególnie zalesienie) z pewnym opóŸnieniem wywo³uj¹ zmiany
zawartoœci substancji w glebie. S¹ one wówczas jednoznacznym potwierdzeniem
kierunku trwa³ych przekszta³ceñ w³aœciwoœci gleb i warunków produkcji rolniczej lub
leœnej [Szerszeñ i in. 2004].
Sk³adowisko odpadów po flotacji rud miedzi ¯elazny Most ko³o Rudnej (województwo dolnoœl¹skie), dzia³aj¹ce od 1977 roku o powierzchni oko³o 1500 ha i pojemnoœæ
oko³o 350 mln m3, jest obiektem o potencjalnie du¿ym oddzia³ywaniu na wody
podziemne, powietrze atmosferyczne i gleby [Dobrzyñski, Byrdziak 1995]. Zagro¿eniem
dla jakoœci powietrza i gleb s¹ drobnoziarniste osady zawieraj¹ce do 0,2% Cu, do 0,03%
Pb i do 100 ppm As, które po przeschniêciu na „pla¿ach” w zewnêtrznej czêœci
sk³adowiska staj¹ siê bardzo podatne na rozwiewanie. W celu skutecznego ograniczenia
pylenia, podejmowane s¹ dzia³ania, m.in. pokrywanie suchych osadów emulsj¹ asfaltow¹
oraz wytwarzanie sztucznej mg³y („kurtyny wodnej”) zwil¿aj¹cej zapylone powietrze
na koronie sk³adowiska. Niemal od pocz¹tku funkcjonowania obiektu prowadzone s¹
obserwacje stanu œrodowiska wokó³ sk³adowiska [Górski i in. 1995; Mocek i in. 1997].
Celem niniejszej pracy jest analiza trendów zmian zawartoœci miedzi i arsenu w
glebach wokó³ sk³adowiska odpadów poflotacyjnych w 12-letnim okresie pomiarowym
na sta³ych powierzchniach monitoringowych, z uwzglêdnieniem wp³ywu stopnia
zanieczyszczenia, uziarnienia gleb i sposobu ich u¿ytkowania.
MATERIA£Y I METODYKA
W celu analizy wp³ywu sk³adowiska na œrodowisko glebowe oraz warunki produkcji
rolniczej i leœnej za³o¿ono w 1995 roku oko³o 50 sta³ych powierzchni monitoringowych.
Sieæ by³a sukcesywnie rozbudowywana do 64 powierzchni w 2002 roku. W niniejszej
pracy oparto siê na wynikach z 48 powierzchni funkcjonuj¹cych nieprzerwanie w latach
1996–2007. Powierzchnie monitoringowe rozmieszczone s¹ nieregularnie, w odleg³oœci
od 100 m do 5 km od korony sk³adowiska, na gruntach ornych (30 obiektów),
trwa³ych u¿ytkach zielonych (8 obiektów) oraz na terenach zalesionych (10 obiektów).
W sk³adzie drzewostanów porastaj¹cych powierzchnie monitoringowe jedynym lub
dominuj¹cym gatunkiem jest sosna zwyczajna.
Próbki do analiz laboratoryjnych uœredniano przez mieszanie przynajmniej trzech
próbek podstawowych z gleb ornych lub przynajmniej szeœciu z gleb leœnych, pobieranych w odleg³oœci ok. 10 m od siebie. Próbki pobierano lask¹ (próbnikiem ¿³obkowym) z g³êbokoœci 0–20 cm do roku 2001 zgodnie z wytycznymi PIOŒ i IUNG
[Kabata-Pendias, Piotrowska 1995], a od roku 2002 z g³êbokoœci 0–30 cm zgodnie z
wymogami Rozporz¹dzenia Ministra Œrodowiska w sprawie standardów jakoœci gleby
i ziemi [Dz.U.2002.165.1359]. W wysuszonych i rozdrobnionych próbkach gleb
oznaczano sk³ad granulometryczny – metod¹ areometryczno-sitow¹, pH w wodzie
destylowanej – potencjometrycznie, zawartoœæ wêgla organicznego – metod¹ Tiurina.
Próbki gleb mineralizowano 70% kwasem nadchlorowym do 2000 roku, natomiast
wod¹ królewsk¹ od 2001 roku. Zamiana kwasu nadchlorowego na wodê królewsk¹
nie spowodowa³a statystycznie istotnych zmian rejestrowanej zawartoœci metali.
Koncentracjê miedzi w uzyskanych wyci¹gach oznaczano metod¹ AAS, a koncentracjê
arsenu – metod¹ ICP-ES. Dla kontroli jakoœci oznaczeñ, do analizowanych serii próbek
Zmiany zawartoœci miedzi i arsenu w glebach wokó³ sk³adowiska odpadów...
83
ka¿dorazowo do³¹czano przynajmniej dwie próbki referencyjnych materia³ów glebowych
(SRM 2709, SRM 2711, RTH 912, RTH 953) o certyfikowanych zawartoœciach
analizowanych metali.
WYNIKI I DYSKUSJA
W rejonie sk³adowiska dominuj¹ gleby o uziarnieniu piasków (³¹cznie na oko³o 70%
powierzchni monitoringowych), z tego a¿ w 40% przypadków s¹ to gleby bardzo
lekkie, wytworzone z piasków luŸnych i s³abogliniastych. Gleby zwiêŸlejsze, g³ównie
gliny piaszczyste, a sporadycznie gliny lekkie wystêpuj¹ w postaci enklaw rozproszonych
wœród utworów piaszczystych. Mimo ¿e przewa¿aj¹ gleby wytworzone z piasków
wodnolodowcowych, ich odczyn jest na ogó³ obojêtny lub s³abo kwaœny (³¹cznie oko³o
75% powierzchni), przy rozrzucie wartoœci pHH2O od 5,0 do 7,3. Wy¿sze pH wystêpuje w glebach u¿ytkowanych rolniczo, natomiast wyraŸnie ni¿sze – na terenach
leœnych z dominacj¹ sosny w drzewostanie. Zawartoœæ wêgla organicznego w
poziomach powierzchniowych gleb waha siê w granicach od 0,35 do 1,51%, œrednio
0,81%. WyraŸnie przewa¿aj¹ gleby o zawartoœci wêgla organicznego miêdzy 0,6 a
0,9% (1–1,5% próchnicy).
Ca³kowita zawartoœæ miedzi w powierzchniowej warstwie gleb wokó³ sk³adowiska
mieœci³a siê w 2007 r. w przedzia³ach 10,2–81,8 mg · kg–1, œrednio 20,6 mg · kg–1
(tab.1). Zawartoœæ miedzi wykazuje wyraŸny zwi¹zek z odleg³oœci¹ od korony
sk³adowiska. Najwy¿sze koncentracje metalu wystêpuj¹ w bezpoœrednim s¹siedztwie
sk³adowiska, szczególnie przy wschodniej zaporze, co jest zwi¹zane z dominacj¹ wiatrów
z kierunku zachodniego. W 33% badanych gleb stwierdzono koncentracje miedzi wy¿sze
ni¿ uznawane za naturalne (wed³ug wytycznych IUNG [Kabata-Pendias, Piotrowska
1995]), jednak w ¿adnej z gleb nie zosta³a przekroczona zawartoœæ 150 mg · kg–1,
TABELA 1. Zakres (minimum–maksimum), œrednia i odchylenie standardowe ca³kowitej
zawartoœci miedzi i arsenu w powierzchniowej warstwie gleb w sieci monitoringu
TABLE 1. Range (minimum–maximum), mean and standard deviation of copper and arsenic
concentration in surface horizons of soils in the monitoring sites
Rok – Year MiedŸ – C opper [mg · kg–1]
19 9 6
19 9 7
19 9 8
19 9 9
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
Arsen – Arsenic [mg · kg–1]
zakres
range
œrednia odch. stand. zakres
mean
stand. dev. range
œrednia
mean
odch. stand.
stand. dev.
12,0–141,5
9,0–112,5
11,7–114,0
10,6–125,0
10,5–120,0
12,2–135,0
9,1–133,8
10,0–101,5
9,7–104,7
9,0–105,0
8,8–81,2
10,2–81,8
34,7
27,7
29,2
26,3
26,5
27,4
27,7
26,3
25,5
23,2
20,2
20,6
4,36
4,58
4,65
4,14
4,41
4,21
4,33
4,33
4,00
4,01
3,71
3,81
4,16
4,36
3,59
3,90
4,01
3,59
2,37
2,29
1,97
1,36
1,39
1,32
24,4
19,4
16,8
19,8
17,4
23,4
22,0
18,6
18,1
19,6
12,6
12,1
1,8–26,3
1,9–27,6
2,0–22,0
1,5–34,5
1,3–32,1
1,4–25,2
1,9–16,5
2,1–15,1
1,8–12,9
2,2–8,4
1,7–8,4
2,1–8,4
C. Kaba³a, A. Medyñska, T. Chodak, P. Jezierski, B. Ga³ka
84
60
50
Cu, mg · kg–1
40
30
20
10
2003
2004
2005
2006
2007
2003
2004
2005
2006
2007
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
0
Rok – Year
10
As, mg · kg–1
8
6
4
2
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
0
Rok – Year
RYSUNEK 1. Zmiany œredniej zawartoœci i odchylenia standardowego zawartoœci miedzi (A) i arsenu
(B) w powierzchniowej warstwie gleb w latach 1996–2007
FIGURE 1. Changes of mean total concentration and standard deviation of copper (A) and arsenic (B)
concentrations in surface soil horizon in the period 1996–2007
Zmiany zawartoœci miedzi i arsenu w glebach wokó³ sk³adowiska odpadów...
85
TABELA 2. Wspó³czynniki korelacji (r) i równania regresji (REG) dla trendów zmian
zawartoœci miedzi i arsenu w powierzchniowej warstwie gleb w ci¹gu 12 lat badañ
TABLE 2. C orrelation coefficients (r) and regression equations (REG) of trends
of copper and arsenic concentration changes in surface horizons of soils during
12 years of investigation
Rodzaj trendu
Trend characteristics
N
r
REG
Trend zmian zawartoœci Cu w glebach – Trend of changes of Cu concentration in soils
– we wszystkich punktach
– in all sites
48
–0,88s
Cut =32,4–0,94y
– przy pocz¹tkowej zawartoœci Cu: – at initial Cu concentration
Cu1 >50 mg ·kg–1
Cu2 25–50 mg ·kg–1
Cu3 <25 mg ·kg–1
7
24
17
–0,88s
–0,76s
–0,89s
Cu1=74,2–3,4y
Cu2=29,0–0,6y
Cu3=19,9–0,4y
Trend zmiany zawartoœci As w glebach– Trend of changes of As concentration in soils
– we wszystkich punktach
– in all sites
48
–0,84s
Ast=4,65–0,07y
– przy pocz¹tkowej zawartoœci As – at initial As concentration
As1 >5,0
mg ·kg–1
As2 2,5–5,0 mg ·kg–1
As3 <2,5
mg ·kg–1
8
27
13
–0,92s
0,47n
0,79s
As1=12,0–0,77y
As2=3,65+0,06y
As3=2,22+0,11y
s
wspó³cz. korelacji istotny przy p<0,001– correlation coefficient significant at p<0.001;
wspó³cz. korelacji nieistotny przy p<0,05 – correlation coefficient not significant at
p<0.05
n
dopuszczalna w standardzie jakoœci gleb [Rozporz¹dzenie 2002]. Nadmieniæ nale¿y, ¿e
najwy¿sz¹ zawartoœci¹ miedzi wykazan¹ w latach 1996–2007 by³o 141,5 mg · kg–1
stwierdzone w 1996 roku (tab. 1).
Ca³kowita zawartoœæ arsenu w mieœci³a siê w roku 2007 w przedziale od 2,1 do 8,4
mg · kg–1, œrednio 3,81 mg · kg–1. Zawartoœæ arsenu na oko³o 80% powierzchni nie
przekracza³a 5 mg · kg–1, to jest iloœci typowej dla niezanieczyszczonych gleb lekkich
[Kabata-Pendias, Pendias 1999]. Wy¿sze koncentracje arsenu, podobnie jak miedzi,
wystêpowa³y we wschodniej czêœci dawnej strefy ochronnej. W ¿adnej z analizowanych
próbek glebowych nie zosta³ w 2007 roku przekroczony próg 20 mg · kg–1, dopuszczalny
w standardzie jakoœci gleb [Rozporz¹dzenie 2002]. Jednak w latach 1996–2001 stwierdzano
w pojedynczych punktach zawartoœci arsenu siêgaj¹ce 34,5 mg · kg–1 (tab. 1).
Zasadniczym celem monitoringu gleb w rejonie sk³adowiska jest okreœlenie skutecznoœci
dzia³añ obni¿aj¹cych pylenie na otaczaj¹ce obszary. Mniejsza emisja py³u, przy
równoczesnym wymywaniu i/lub pobieraniu metali przez roœliny powinny skutkowaæ
stabilizacj¹ lub zmniejszeniem zawartoœci metali w powierzchniowej warstwie gleb. W
niniejszym opracowaniu analizie poddano zmiany koncentracji Cu i As w glebach w
12-letnim okresie pomiarowym. Dla lepszej charakterystyki istoty zachodz¹cych procesów,
obok zasadniczego trendu opartego na wynikach ze wszystkich powierzchni monitoringowych, analizowano te¿ trendy zmian w glebach pogrupowanych wed³ug stopnia
zanieczyszczenia, uziarnienia oraz kategorii u¿ytkowania terenu.
C. Kaba³a, A. Medyñska, T. Chodak, P. Jezierski, B. Ga³ka
As, mg·kg–1
2006
2004
2002
£+Ps
2006
2004
2002
R
6
5
4
3
2
1
2006
0
b.lekkie
lekkie
œrednie
2004
As, mg·kg–1
Ls+Lz
2000
As, mg·kg–1
4
3
2
1
2002
2004
2002
2000
1998
2006
b.lekkie
lekkie
œrednie
60
50
40
30
20
10
0
6
5
0
2006
2004
2000
1998
R
2000
1996
2006
2004
2000
1998
£+Ps
1996
Cu, mg·kg–1
0
Ls+Lz
60
50
40
30
20
10
0
1996
Cu, mg·kg–1
1996
0
2002
20
2000
40
As>50
8
6
4
2
1998
60
As25-50
1998
Cu>50
1998
80
As<25
12
10
Cu25-50
1996
Cu<25
1996
100
2002
Cu, mg·kg–1
86
RYSUNEK 2. Zmiany zawartoœci miedzi i arsenu w glebach w zale¿noœci od: pocz¹tkowej koncentracji
pierwiastka (A, B), kategorii u¿ytkowania (C, D: Ls+Lz – lasy; £+Ps – ³¹ki, pastwiska; R – gleby orne)
i uziarnienia gleby (E, F)
FIGURE 2. Changes of copper and arsenic concentrations in soil as depending on: initial concentration of
elements (A, B), land use (C, D: Ls+Lz – forest, £+Ps – pastures, meadows, R – arable land) and soil
texture (E, F; b. lekkie – very coarse, lekkie – coarse, œrednie – medium textured)
Œrednie zawartoœci Cu i As obliczone na podstawie wyników ze wszystkich
powierzchni monitoringowych wykazywa³y w ci¹gu 12 lat badañ trend malej¹cy (rys.
1), istotny statystycznie (rCu= –0,88 i rAs= –0,84, tab. 2), prowadz¹cy do obni¿enia
przeciêtnej zawartoœci miedzi o oko³o 40% i arsenu o oko³o 13% w stosunku do
koncentracji w 1996 roku. Znaczny rozrzut wyników w kolejnych latach badañ
przek³ada³ siê na wysokie wartoœci odchylenia standardowego œredniej, niemal tak
du¿ego jak sama œrednia (tab. 1). Zmniejszenie maksymalnych koncentracji stwierdzane
Zmiany zawartoœci miedzi i arsenu w glebach wokó³ sk³adowiska odpadów...
87
w ostatnich latach skutkuje wyraŸnym pomniejszeniem odchylenia standardowego i
jest zapewne zapowiedzi¹ stabilizacji œrednich zawartoœci Cu i As na poziomie,
odpowiednio, oko³o 20 i 4 mg · kg–1.
Zmiany zawartoœci metali w okresie 12 lat badañ prezentuj¹ siê zasadniczo ró¿nie, gdy
uwzglêdni siê stopieñ zanieczyszczenia gleb na pocz¹tku badañ (rys. 2). Zawartoœæ Cu w
glebach niezanieczyszczonych (<25 mg · kg–1) obni¿y³a siê o oko³o 20%, w glebach o
podwy¿szonej zawartoœci metalu (25–50 mg · kg–1) o oko³o 34%, natomiast w glebach
zanieczyszczonych (>50 mg · kg–1) zmniejszy³a siê a¿ o 60% (rys. 2A). Wszystkie trendy
zmian s¹ istotne statystycznie (tab. 2). Na ogólny trend spadkowy najsilniej wp³ywa wiêc
najmniej liczna grupa gleb najbardziej zanieczyszczonych. Podobnie œrednia zawartoœæ arsenu
w glebach najsilniej wzbogaconych (>5 mg · kg–1) obni¿y³a siê a¿ o 60% wartoœci
pocz¹tkowej (rys. 2B). Z kolei w glebach o podwy¿szonej i niskiej zawartoœci arsenu
zaobserwowano s³abe tendencje wzrostowe, statystycznie istotne tylko w glebach o najni¿szej
zawartoœci metalu (tab. 2).
Trendy zmian zawartoœci Cu i As w glebach ornych s¹ malej¹ce i stabilne (w sensie
ma³ej zmiennoœci w kolejnych latach badañ), przy czym w przypadku Cu œrednia
zawartoœæ metalu jest najni¿sza, a w przypadku As – najwy¿sza w porównaniu z
glebami zadarnionymi i zalesionymi (rys. 2 C i D), co potwierdza, ¿e najwy¿sze
koncentracje Cu i As nie wystêpuj¹ na tych samych powierzchniach monitoringowych.
Relatywnie najsilniejsze zanieczyszczenie miedzi¹ zaobserwowano w glebach obszarów
leœnych i zadrzewionych, gdzie równoczeœnie nast¹pi³ najwiêkszy spadek koncentracji
metalu, szczególnie po 2001 roku. Zmiany zawartoœci Cu i As w glebach trwa³ych
u¿ytków zielonych by³y najbardziej zmienne w kolejnych latach badañ, co powoduje,
¿e trudno jest w tej grupie gleb mówiæ o jednoznacznym kierunku zmian.
Wp³yw uziarnienia na zmiany zawartoœci metali nie jest jednoznaczny. W glebach
bardzo lekkich wytworzonych z piasków zawartoœæ Cu obni¿y³a siê znacz¹co (o oko³o
26%), podczas gdy zawartoœæ As utrzymuje siê na zbli¿onym poziomie, choæ przy
bardzo du¿ej zmiennoœci wyników w kolejnych latach (rys. 2 E i F). Z kolei w glebach
gliniastych (œrednich) roœnie zawartoœæ As, natomiast zawartoœæ Cu maleje, przy czym
tendencja ta obarczona jest du¿ym b³êdem z powodu ogromnych wahañ zawartoœci
metalu w kolejnych latach. Opisane przypadki wskazuj¹, ¿e uziarnienie gleb odgrywa
drugorzêdn¹ rolê wobec takich czynników jak poziom zanieczyszczenia oraz kategoria
u¿ytkowania gleb.
Podsumowuj¹c, analiza 12-letniej serii pomiarów na sta³ych powierzchniach
monitoringowych potwierdza, ¿e negatywne oddzia³ywanie sk³adowiska ¯elazny Most
na gleby zosta³o zasadniczo zahamowane jeszcze przed 1996 rokiem. Rejestrowane
obecnie podwy¿szone koncentracje metali w otaczaj¹cych glebach s¹ skutkiem pylenia
w pocz¹tkowej fazie funkcjonowania sk³adowiska.
Zwiêkszenie mi¹¿szoœci pobieranych próbek glebowych z 20 do 30 cm (od 2002
roku), które teoretycznie powinno skutkowaæ obni¿eniem rejestrowanej koncentracji
metali, nie da³o tak jednoznacznego efektu. W trendach ogólnych nie ujawni³o siê wcale
(rys. 1). W przypadku Cu widoczne jest obni¿enie iloœci metalu tylko w glebach leœnych
(rys. 2C), natomiast w przypadku As tylko w glebach silniej zanieczyszczonych (rys.
2B). Brak ró¿nic w glebach ornych mo¿e mieæ zwi¹zek z du¿¹ g³êbokoœci¹ poziomów
ornych badanych gleb, przeciêtnie 25–26 cm. Brak orki na gruntach leœnych uzasadnia
z kolei wzglêdn¹ koncentracjê miedzi w warstwie przypowierzchniowej, co powoduje,
¿e zwiêkszenie mi¹¿szoœci próbki, szczególnie na glebach bardzo lekkich, skutkuje
„rozcieñczeniem” koncentracji metalu w próbce.
88
C. Kaba³a, A. Medyñska, T. Chodak, P. Jezierski, B. Ga³ka
WNIOSKI
1. W ci¹gu 12-letniego cyklu badañ monitoringowych wokó³ czynnego sk³adowiska odpadów po flotacji rud miedzi wykazano statystycznie istotne zmniejszenie zawartoœci
Cu i As w powierzchniowej warstwie gleb wokó³ sk³adowiska.
2. Najwiêksze obni¿enie koncentracji Cu i As, siêgaj¹ce 60% zawartoœci pocz¹tkowej,
stwierdzono w glebach o najwiêkszej zawartoœci metali w pierwszym roku badañ.
3. Spadek zawartoœci Cu w glebach leœnych (z przewag¹ sosny) jest znacznie silniejszy
ni¿ w glebach ornych lub pod trwa³ymi ³¹kami i pastwiskami.
4. Trendy zmian zawartoœci Cu i As s¹ najbardziej stabilne (najmniejsze wahania œrednich
w kolejnych latach) w glebach ornych, a najmniej stabilne w glebach trwa³ych u¿ytków zielonych.
5. Wieloletnie badania monitoringowe wskazuj¹, ¿e funkcjonowanie sk³adowiska nie powoduje obecnie wzrostu zanieczyszczenia gleb metalami ciê¿kimi, co œwiadczy o
wysokiej skutecznoœci stosowanych metod stabilizacji osadów na sk³adowisku.
LITERATURA
ANGE£OW Z., CHODAK T., KABA£A C., KASZUBKIEWICZ J., SZERSZEÑ L. 2000: Oddzia³ywanie zbiornika odpadów poflotacyjnych ¯elazny Most na otaczaj¹ce œrodowisko glebowe. Rocz.
AR w Poznaniu, Rolnictwo 56: 327–339.
DOBRZAÑSKI J., BYRDZIAK H. 1995: Wp³yw polskiego przemys³u miedziowego na œrodowisko.
Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 418, 2: 399–405.
GIOŒ 2006: Program Pañstwowego Monitoringu Œrodowiska na lata 2007–2009. G³ówny Inspektorat
Ochrony Œrodowiska, Warszawa, 102.
GÓRSKI R., ROZMYS£OWSKI R., TARASEK W. 1996: ¯elazny Most – ochrona œrodowiska naturalnego na sk³adowisku odpadów poflotacyjnych rud miedzi. Mies. WUG 17: 4–9.
KABATA-PENDIAS A., PENDIAS H. 1999: Biogeochemia pierwiastków œladowych. PWN, Warszawa.
KABATA-PENDIAS A., PIOTROWSKA M. 1995: Podstawy oceny chemicznego zanieczyszczenia
gleb. Metale ciê¿kie, siarka i WWA. PIOŒ, IUNG, Warszawa: 28.
KARCZEWSKA A., SZOPKA K., KABA£A C., BOGACZ A. 2006: Zinc and lead in forest soils of
Karkonosze National Park – data for assessment of environmental pollution and soil monitoring. Pol.
J. Environ. St. 15, 2a: 336–342.
MOCEK A., OWCZARZAK W., TYKSIÑSKI W. 1997: Wp³yw zbiornika odpadów poflotacyjnych
„¯elazny Most” na zawartoœæ metali ciê¿kich w glebach i roœlinach ogródków przydomowych wsi
Tarnówek. Rocz. AR w Poznaniu, Melior. In¿. Œrod. 19: 297–307.
ROZPORZ¥DZENIE MINISTRA ŒRODOWISKA z dnia 9 wrzeœnia 2002 roku w sprawie standardów
jakoœci gleby oraz standardów jakoœci ziemi. Dz. U. 165, 2002, 1359.
SZERSZEÑ L., CHODAK T., KABA£A C. 2004: Zmiany zawartoœci miedzi, o³owiu i cynku w glebach
w rejonie hut miedzi G³ogów i Legnica w latach 1972–2002. Rocz. Glebozn. 55, 3: 195–205.
Dr hab. Cezary Kaba³a
Instytut Nauk o Glebie i Ochrony Œrodowiska
Uniwersytet Przyrodniczy we Wroc³awiu
ul. Grunwaldzka 53, 50-357 Wroc³aw
e-mail: [email protected]