Gaulnki wiedzy ludzkiej

wzorce naukowości są historycznie zmienne). Prowadzi to do odpowiedzi na pytanie, jaka nauka być powinna, czyli do tzw. racjonalnej
rekonstrukcji nauki.
Metodolodzy współcześni - zwłaszcza reprezentanci tzw. nurtu
radykalnego (Kuhn, Feyerabend, Hanson, Toulmin) - zdają sobie
jednak sprawę' z tego, że jeśli metodologia ma być obrazem rzetelnych
badań nad nauką, nie zaś polem oderwanych od nauki spekulacji, to
powinna w istotnej mierze opierać się na materiale dostarczanym przez
historię nauki. Tego rodzaju konfrontacja ustaleń z zakręsu filozofii
nauki oraz historii nauki jest zresztą niezbędna dla obu tych dziedzin,
gdyż, jak słusznie zauważył Lakatos, historia nauki bez filozofii nauki
jest ślepa, natomiast filozofia nauki bez historii nauki jest pusta. Jest to
parafraza słynnej wypowiedzi Kanta, zawartej w Krytyce czystego
rozumu: "Bez zmysłowości nie byłby nam dany żaden przedmiot, bez
intelektu żaden nie byłby pomyślany. Myśli bez treści naocznej są
puste, dane naoczne bez pojęć ślepe" (por. Kant, Krytyka czystego
rozumu, PWN, Warszawa 1957, s. 34). Okazuje się zatem, że nie tylko
metodologia nauk, lecz także historia nauki nie może być dyscypliną
czysto opisową, a więc uwikłaną wyłącznie w wartościowanie o charakterze poznawczym. Wynika stąd także, że pytania: "jaka nauka jest"?
oraz "jaką być powinna?" nie mogą być rozważane całkowitej od
siebie izolacji.
w'
Gaulnki wiedzy ludzkiej
Współcześnie wyróżniamy pięć względnie autonomicznych
gatunków wiedzy ludzkiej. Są to: wiedza potoczna, naukowa, artystyczno-literacka, spekulatywna i irracjonalna.
1. Wiedza potoczna
Wiedza potoczna, powszechna, (zdroworozsądkowa) jest
najstarszym gatunkiem wiedzy ludzkiej. Pojawiła się ona wraz z czło­
wiekiem (około miliona lat temu), koncentrując się głównie na
zjawiskach mających szczególne znaczenie dla ludzi - stąd jej pragmatyczny (użyteczny) charakter. Cechuje ją duża ogólnikowość, brak
precyzji, mały stopień abstrakcyjności. To z kolei sprawia, iż ten rodzaj
wiedzy nie podlega niekiedy empirycznym testom, które łatwo kwestionuj ą ścisłe i precyzyjne twierdzenia, prawa i teorie naukowe.
Ponadto wiedzę tę charakteryzuje przeważnie słabe uzasadnienie
głoszonych przez siebie przekonań (niski na ogół stopień pewności),
niski stopień prawdziwości oraz ścisłości, mała moc prognostyczna,
niezdolność dostarczania rzeczywistych wyjaśnień typu "dlaczego",
słabe usystematyzowanie logiczne, apologetyczność, niski stopień
uteoretycznienia oraz niska informacyjna zawartość.
Wiedza potoczna nie jest wynikiem świadomego stosowania jakiejś
metody badań, lecz stanowi produkt uboczny praktycznej działalności
ludzi. Swym zasięgiem obejmuje dość szeroki obszar zjawisk przyrodniczych i społecznych, w tym również aspekty życia ludzkiego, które nie
są jeszcze badane przez naukę. Są to jednak zawsze zjawiska
i przedmioty dostępne bezpośredniej obserwacji, co z kolei istotnie
ogranicza zasięg wiedzy potocznej - zwłaszcza w porównaniu z zasię­
giem wiedzy naukowej, penetrującej coraz to głębsze poziomy budowy
35
materii i coraz to większe obszary czasoprzestrzenne. Zasadniczym
kryterium wiedzy potocznej jest zdrowy rozsądek (akceptujący zarówno
sądy prawdziwe, jak i przesądy). Ze względu na nieokreśloność wieloznaczność potocznych wyrażeń, nieostrość pojęć (klasa prze&niotów
denotowana przez dany termin może nie być jednoznacznie i wyraźnie
o~graniczona od klasy przedmiotów nie będących desygnatami terminu)
WIedza potoczna stanowi "węzeł gordyjski" trudny do rozplątania.
2. Wiedza naukowa
Wiedzę naukową od wiedzy potocznej odróżnia tzw. mocna
zasada racjonalności, zwana przez Ajdukiewicza zasadą racjonalnego
umaw~a przekonań. Głosi ona, iż (1) stopień przekonania, z jakim głosimy
dane twIerdzenie, me może być większy od stopnia jego uzasadnienia, lub
w .nieco i~ej wersji, że (2) stopień przekonania, z jakim głosimy dane
twierdzerue, powinien odpowiadać stopniowi jego uzasadnienia.
Sformułowanie (2) jest o tyle lepsze, że jest skierowane zarówno
przeciwko .dogmatyzmowi (który pojawia się w nauce wówczas, gdy
przekonania słabo uzasadnione przedstawia uczony jako gruntownie
potwierdzone), jak i przeciwko przesadnemu sceptycyzmowi (gdy
pogląd dobrze uzasadniony podawany jest jako wstępna hipoteza
robocza). Natomiast sformułowanie (1) ma jedynie "ostrze" skierowane przeciwko dogmatyzmowi. Korzystanie z niego jest o tyle uzasadnione, że dogmatyzm stanowi na ogół większą przeszkodę w dochodzeniu do prawdy naukowej niż (przesadny) sceptycyzm.
Mocna zasada racjonalności jest bardzo trudna do stosowania
w praktyce, dlatego poza nauką nie jest ona na ogół przestrzegana.
Wiedza naukowa jest rodzajem wiedzy ludzkiej, liczącej sobie około
2.500 lat. Jest to typ wiedzy, który ma zastąpić wiedzę potoczną
(zdr~worozsądkową), przynajmniej w tych aspektach (dziedzinach),
W. ~to.rych nauka dostarcza wiedzy ściślejszej, ogólniejszej i pewniejszej
nIZ WIedza potoczna. Wnioski naukowe w przeciwieństwie do przekonań zdroworozsądkowych są rezultatami zastosowania określonej
metody naukowej oraz dążą do wyjaśnienia zjawisk. Nauka tworzy
pojęcia ogólne, odnoszące się do coraz obszerniejszych klas przed-
36
miotów i za ich pomocą formułuje prawa uniwersalne. Ma ponadto
charakter teoretyczny: bada nie tylko "obserwowalne" cechy rzeczy,
zjawisk, lecz dociera do głębszych mechanizmów, przyczyn zjawisk
i praw nimi rządzących, które nie podlegają bezpośredniej obserwacji;
stąd wynika jej teoretyczny i ogólny charakter. Kryterium wszelkich
rozważań naukowych jest praktyka, rozum i zmysły.
Warto w tym miejscu odnotować, iż prawa (teorie) naukowe
opisując rzeczywistość wykluczają możliwość zajścia pewnych sytuacji: jeżeli są one prawdziwe, to opisywane przez nie stany rzeczy
i procesy muszą przebiegać dokładnie zgodnie z ich opisem. Z uwagi na
swoją precyzję (w przeciwieństwie do twierdzeń potocznych) mogą
łatwo zostać obalone, poddane falsyfikacji względnie dyskonfirmacji
(częściowe negatywne sprawdzenie empiryczne). Przykładowo: jakoś­
ciowe prawo grawitacji, zaliczane do wiedzy potocznej: "wszystkie
ciała się przyciągają" jest prawem pewniejszym od ilościowego prawa
grawitacji - zaliczanego do wiedzy naukowej - "wszystkie ciała się
.
.
prZyCIągają
' F = G m l" m"
z SI'ł ą o kr'l
es oną przez wzor:
2.
,2
Wynika to z faktu, iż drugie prawo - prawo ilościowe może zostać
obalone przez dowolny stan rzeczy, polegający na tym, iż dwa ciała nie
przyciągają się dokładnie z siłą wyznaczoną przez wzór Newtona.
N atomiast prawo jakościowe mogłoby zostać obalone dopiero w przypadku stwierdzenia faktu, iż jakieś (dowolne) dwa ciała nie przyciągają
się w ogóle. Jak się okazało OTW (ogólna teoria względności Einsteina)
- współczesna, relatywistyczna teoria grawitacji - obaliła prawo
ilościowe grawitacji stwierdzając, iż wprawdzie wszystkie ciała grawitują,
lecz z siłą nieco inną niż siła wyznaczona przez wzór Newtona. Wynika
stąd wspomniany już fakt, iż wiedza potoczna, dzięki swej ogólnikowości, niekiedy może łatwiej się obronić przed eksperymentem,
mogącym zakwestionować ścisłe i precyzyjne twierdzenia naukowe.
Jednak to właśnie twierdzenia naukowe - dzięki wysokiej informacyjnej zawartości - można wszechstronnie sprawdzać i potwierdzać.
Wiedza naukowa jest zatem, ogólnie rzecz biorąc, wiedzą znacznie
pewniejszą niż wiedza potoczna i prawdziwszą od pozostałych gatunków wiedzy ludzkiej. Charakteryzuje ją ponadto wysokie usystematyzowanie, wysoki poziom uteoretycznienia, wysoka moc prognostyczna,
37
wysoka moc eksplanacyjna, moc heurystyczna, wysoki stopień samokrytycyzmu i samokontroli.
Ostatecznym celem poznania naukowego jest osiąganie "prawdy
naukowej". By dana "prawda" była prawdą naukową wymagane jest
spełnienie przez nią pięciu warunkóyY: warunku (1) wysokiej ogólności,
(2) wysokiej ścisłości, (3) wysokiej informacyjnej zawartości, (4) wysokiej
pewności epistemologicznej oraz (5) wysokiej prostoty logicznej.
Ogólność twierdzenia wyznacza jego podmiot. Twierdzenie jest tym
ogólniejsze, im większej liczby obiektów dotyczy (im szerszy jest jego
podmiot, wyznaczający zasięg twierdzenia). Realizując ten cel uczony
dąży do formułowania uzasadnionych twierdzeń obejmujących jak
naj szerszą klasę obiektów. W ten sposób Newton, mając podstawę by
sądzić, że wszystkie obiekty (posiadające masę) przyciągają się
wzajemnie, sprzeniewierzyłby się warunkowi wysokiej ogólności,
gdyby zamiast prawa "powszechnego ciążenia" ograniczył się do
sformułowania twierdzenia, iż "wszystkie planety grawitują" lub
"wszystkie gwiazdy grawitują" itp.
Ścisłość twierdzenia zależy od orzecznika. Im orzecznik jest węższy,
tym twierdzenie jest ściślejsze. Matematyka stanowi najpotężniejszy
środek zawężania orzecznika i tym samym uściślania twierdzeń
(przykładowo: prawo grawitacji w sformułowaniu ~,atematycznym
Newtona jest znacznie bardziej ścisłe, niż prawo jakościowe głoszące,
że wszystkie ciała grawitują).
Uczony powinien formułować twierdzenia o jak najszerszym podmiocie
i jak najwęższym orzeczniku. Im twierdzenie jest ogólniejsze i ścislejsze, tym
wyższa jest jego zawartość infonnacyjna (tym większej ilości informacji
dostarcza ono o opisywanym przez siebie fragmencie rzeczywistości).
Wysoka pewność epistemologiczna twierdzenia naukowego oznacza
wysoki stopień jego potwierdzenia przez doświadczenie (wysoki stopień
konfirmacji) .
Wysoka prostota logiczna wiedzy oznacza wysoki stopień jej
logicznego usystematyzowania za pomocą relacji wynikania. Prostota
logiczna teorii jest wyznaczona przez informacyjną zawartość teorii
oraz przez liczbę jej postulatów - założeń, aksjomatów, twierdzeń
wyjściowych. Im wyższa jest zawartość informacyjna teorii (większa
liczba twierdzeń pochodnych) i mniejsza liczba postulatów wyj-
38
ściowych, tym teoria jest prostsza logicznie. Prostota logiczna nie jest,
niestety, pozytywnie skorelowana z prostotą matematyczną·
N owe teorie naukowe (głównie w dziedzinie fizyki) są coraz
prostsze logicznie, lecz coraz bardziej złożone matematycznie. Według
Einsteina wynika to z faktu, że im teoria jest prostsza logicznie, tym
dłuższy ciąg myślowy prowadzi od jej postulatów do konsekwencji
obserwacyjnych, czyli tym mocniejszy (bardziej skomplikowany) aparat matematyczny jest potrzebny do zbudowania teorii oraz wyprowadzenia z niej prognoz.
3. Wiedza artystyczno-literacka
Ten rodzaj wiedzy ludzkiej związany jest z literaturą
i sztuką. Wiedza zawarta w literaturze i sztuce jest przede wszystkim
wiedzą o człowieku, o jego złożonej naturze i wewnętrznych pokładach
psychicznych, o jego zachowaniu i zapatrywaniach na świat i życie.
Literatura i sztuka docierają - jak można sądzić - także do tych warstw
i wymiarów życia ludzkiego, które - z uwagi na swą złożoność lub trudną
dostępność - nie poddają się, jak dotąd, dokładnej i rzetelnej analizie
naukowej, opartej na ściśle ustalonych faktach. Jednym z takich
wymiarów jest to, co się nazywa "obliczem duchowym" człowieka.
Wiedza artystyczno-literacka przybliża prawdy ogólne o człowieku
i świecie za pośrednictwem tzw. rzeczywistości przedstawionej obrazującej
konkretne sytuacje życiowe. Charakteryzuje się też ona na ogół obrazowo-zmysłowym sposobem wyrazu, z uwagi na co jest łatwo (a w społeczeń­
stwie pozbawionym analfabetyzmu - nawet powszechnie) dostępna.
4. Wiedza spekulatywna
Zawarta jest w systemach spekulatywnych filozofii i religii.
Sposób myślenia, charakteryzujący wiedzę spekulatywną miał miejsce
np. w VI w p.n.e. w społeczności greckiej, w okresie tzw. jedności
filozofii i nauki.· Filozofia określana była wówczas jako "wszechnauka", co pociągało za sobą oczywiście ogólnikowość i spekulatyw-
39
ność rozważań
o rzeczywistości, daleko odbiegających od charakteru
ściśle naukowego. Jak wiadomo pierwsze refleksje filozoficzne dotyczące natury (physis) miały charakter mitów, wątków kosmogoniczno-mitologicznych, a dopiero później (ok. IV w. p.n.e. w czasach
Arystotelesa) pojawia się wiedza oparta na logice i doświadczeniu.
Spowodowało to wyodrębnienie się nauk ścisłych: astronomii (Arystarch, Ptolemeusz), geometrii (Euklides), logiki (Arystoteles, stoicy),
statyki (Archimedes), czy medycyny (Hipokrates).
Wszystkie wymienione cztery gatunki wiedzy ludzkiej: potoczna,
naukowa, artystyczno-literacka, spekulatywna - tworzą wiedzę racjonalną. Wiedza racjonalna jest wiedzą intersubiektywną, spełniającą
warunek (zasadę) intersubiektywności: intersubiektywnie komunikowalną i intersubiektywnie sprawdzalną. Zasada intersubiektywnej
komunikowalności wymaga; by wiedza racjonalna mogła być zrozumiana przez każdy podmiot poznający o odpowiednich kwalifikacjach.
Z kolei zasada intersubiektywnej sprawdzalności zakłada możliwość
poddania wiedzy racjonalnej kontroli przez nOlTIlalny podmiot, który
, dysponuje odpowiednimi kwalifikacjami oraz środkami poznawczymi.
Wiedza racjonalna zatem, to wiedza, która może być przekazana
dowolnemu normalnemu (odpowiednio przygotowanemu) człowieko­
wi i która poddaje się publicznej kontroli. Zasada intersubiektywności,
która oddziela wiedzę racjonalną od wiedzy irracjonalnej: zwana jest też
słabą (lub słabszą) zasadą racjonalności.
5. Wiedza irracjonalna
Wiedza irracjonalna, zawarta głównie w mistyce oraz
irracjonalnej filozofii nie spełnia przynajmniej jednego z wymogów
intersubiektywności, a więc nie spełnia słabej zasady racjonalności.
Ogólnie rzecz ujmując za wiedzę irracjonalną uważamy wiedzę
nieuchwytną dla rozumu, sprzeczną z rozumowaniem. Cechuje ją
pozadoświadczalna i nieracjonalna droga poznania. Taką fOlTIlę
poznania przybiera niekiedy poznanie intuicyjne, często sprzeczne
z zasadami logiki lub poznanie mistyczne, mające polegać na bezpośrednim kontakcie z rzeczywistością nadprzyrodzoną. Jeśli zatem
40
mistyk głosi, iż osiągana przezeń w taki sposób wiedza nie daje się
zwerbalizować i przekazać innym, to mamy tu jawne naruszenie
wymagania intersubiektywnej komunikowalności. Także pewien rodzaj intuicji, który wprowadza w swej filozofii Bergson (tzw. intuicji
irracjonalnej) prowadzi do wiedzy nie podlegającej intersubiektywnej
kontroli, a więc wiedzy irracjonalnej.
Wiedza irracjonalna stanowi zatem zupełnie odmienny gatunek
wiedzy ludzkiej, w odróżnieniu od wiedzy racjonalnej, do której
zaliczamy cztery wcześniej omówione rodzaje wiedzy ludzkiej. Z przedstawionego podziału wiedzy ludzkiej zdaje sprawę schemat:
RODZAJE WIEDZY LUDZKIEJ
/~
wiedza irracjonalna
wiedza racjonalna
~~
wiedza
potoczna
wiedza
naukowa
wiedza
wiedza
artystyczno- spekula-literacka
tywna
Warto zastanowić się na zakończenie, czym jest w świetle wymienionych gatunków wiedzy tzw. pseudonauka. Sensowne wydaje się
zresztą w tym kontekście odróżnienie od siebie paranauki i pseudonauki, mimo że nazwy te bywają zazwyczaj używane zamiennie na
oznaczenie tego samego gatunku (lub podgatunku) wiedzy ludzkiej.
Przez pseudonaukę proponujemy rozumieć te fragmenty wiedzy
irracjonalnej, które pozorują wiedzę naukową. Z uwagi na znaczny
prestiż wiedzy naukowej coraz liczniejsze fragmenty innych gatunków
wiedzy (w tym także irracjonalnej) udają wiedzę naukową, przybierając
odpowiednią postać językową, naśladującą sformułowania naukowe.
Natomiast przez paranaukę będziemy rozumieć pewną otoczkę
nauki, tzn. wiedzę nie spełniającą ściśle rygorów naukowych, z której
uczeni czerpią pomysły i hipotezy robocze. Paranauka tak rozumiana
spełniałaby słabą zasadę racjonalności (zasadę intersubiektywności)
i tym różniłaby się od pseudonauki; nie spełniałaby natomiast mocnej
zasady racjonalności (zasady racjonalnego uznawania przekonań).
W tym sensie stanowiłaby "przedsionek" wiedzy naukowej.
41