8 Epidemiologia chorób z

Epidemiologia chorób zakaźnych
mgr Adam Błęka
EPIDEMIOLOGIA CHORÓB
ZAKAŹNYCH
Choroby zakaźne, to choroby wywoływane przez żywe
czynniki biologiczne, takie jak bakterie, wirusy,
mikoplazmy, grzyby (jednokomórkowe lub
wielokomórczaki) oraz choroby inwazyjne
wywoływane przez pierwotniaki i robaki a nawet
większe organizmy (np. świerzbowce).
1856 (pierwsze prace mikrobiologiczne Ludwika
Pasteura) do 1960 r. (wprowadzenie szczepionek i
szczepień oraz wykrycie licznych antybiotyków).
Definicje
• Wrota zakażenia – mogą to być wszystkie otwory naturalne ciała
ludzkiego oraz uszkodzona skóra, przez które dostają się zarazki do
organizmu z otaczającego środowiska.
• Okres wylęgania – czas od wniknięcia zarazka do organizmu do
wystąpienia pierwszych objawów chorobowych
• Epidemia – nadmierna zapadalność na określoną chorobę w określonej
czasowo i terytorialnie populacji.
• Endemia – występowanie choroby wśród ludności na określonym
terenie w natężeniu utrzymującym się przez wiele lat na podobnym
poziomie.
• Pandemia – epidemie szybko rozprzestrzeniających się chorób
zakaźnych, obejmujących swoim zasięgiem kilka państw, jeden
z kontynentów lub cały świat.
Epidemie chorób zakaźnych były od zarania
dziejów postrachem i nieszczęściem ludności.
Przełom zwalczaniu epidemii chorób zakaźnych
miał miejsce w pierwszej połowie XX wieku.
Dzięki:
1) Postęp naukowy ogólny i w medycynie - odkrycie
zarazków
i leków – środków antyseptycznych i dezynfekcyjnych
2 )Opracowanie i zastosowanie szczepionek i szczepień
ochronnych ludności
3) Stworzenie podstaw epidemiologii naukowej i organizacja
skutecznie działających jednostek przeciwepidemicznych
przy administracjach państw, miast – izolacja osób
chorych, przerywanie dróg szerzenia się zarazy między
ludźmi, izolowanie i chowanie zmarłych, higiena
spożywanej wody, gotowanie żywności
4) Odkrycie i masowe wprowadzenie antybiotyków
i innych leków przeciwbakteryjnych
Podniesienie poziomu wiedzy zdrowotnej, sanitarnej
i higienicznej ludności
5) Podniesienie stopy życiowej całej ludności
i związanej z tym ochrony środowiska – wodociągi,
kanalizacja, asenizacja i utylizacja odpadów i śmieci
6) Wprowadzenie w oparciu o demokratyczne prawa
jednostki odpowiednich przepisów prawnych dotyczących
ochrony zdrowia wszystkich członków społeczeństwa
Doprowadziło w/w zmianą w wieku XX zmniejszyła się
śmiertelność osób z powodu chorób zakażanych
Między poszczególnymi
drobnoustrojami w organizmie
możliwe są następujące
odniesienia:
1. synergizm albo współdziałanie, np. korzystne lub
niekorzystne dla organizmu
2. obojętność albo brak widocznej zależności;
3. antagonizm albo przeciw działanie, także może
być korzystne lub nie korzystne dla organizmu
RODZAJE WSPÓŁŻYCIA DROBNOUSTROJÓW Z ORGANIZMEM
Brak drobnoustrojów – abakterioza – sytuacja biologiczna, a nie rodzaj
współżycia np. płody wewnątrz macicy, prawie zupełny brak
drobnoustrojów po długotrwałej antybiotykoterapii,
Symbioza – zjawisko wzajemnego wspierania potrzeb życiowych przez
dwa lub więcej organizmy, albo mikroorganizm i organizm np. przez
wytwarzanie witamin.
Komensalizm – rodzaj współżycia - drobnoustrój wykorzystuje składniki
pokarmowe i miejsce w organizmie nie uszkadzając go.
Pasożytnictwo – pasożyty lub drobnoustroje zdolne do niekorzystnego
działania chorobotwórczego na organizm.
Biocenoza – zbiór mikroorganizmów w organizmie, utrzymujących się
ilościowo i jakościowo w stanie korzystnej równowagi biologicznej.
O korzystnym znaczeniu biocenozy mikroorganizmów dla organizmu
człowieka przekonano się podczas antybiotykoterapii, która niszczyła
bakterie symbiotyczne i komensalne wywołując awitaminozę, grzybice.
Należy pamiętać, że w warunkach naturalnych nawet symbionty cza­sem mogą przejść w stan
pasożytnictwa, np. pałeczka jelitowa po dostaniu się do miedniczek nerkowych. Także komensale,
co zależy od aktualnej odporności organizmu, czasem stają się pasożytami. Możliwa jest także
sytuacja odwrotna, tzn. pasożyty mogą stać się komensalami. Sytuację taką określa się nazwą
nosicielstwa.
PODSTAWOWE POJĘCIA W EPIDEMIOLOGII
CHORÓB ZAKAŹNYCH
Zarazek = drobnoustrój chorobotwórczy – czynnik
etiologiczny choroby zakaźnej – szerokie pojęcie – obejmuje
bakterie, wirusy, pierwotniaki i grzyby. Zarazki są pasożytami
przystosowanymi do życia w organizmie człowieka lub
zwierzęcia.
Rezerwuar zarazków – środowisko ludzkie i zwierzęce wraz z
warunkami naturalnymi na ograniczonym terenie,
w którym krąży drobnoustrój wywołujący określoną
chorobę.
Zasiedlenie - przeniesienie się do organizmu noworodka (
dotychczas jałowego) drobnoustrojów symbiotycznych
komensalnych na skórę i błony śluzowe. Drobnoustroje te
tworzą biocenozę w jałowym dotychczas organizmie
(miejscu organizmu) noworodka.
Źródło zakażenia (pierwotne) –organizm ludzki lub
zwierzęcy w którym występują i rozmnażają się
drobnoustroje chorobotwórcze i które przedostając do
otaczającego środowiska mogą zakażać dalsze wrażliwe
organizmy. Źródłem zakażenia mogą być :
 chorzy ludzie i chore zwierzęta,
 nosiciele (zdrowi i ozdrowieńcy),
 zwłoki ludzi lub zwierząt przez krótki czas po śmierci,
 zwierzęta poddane ubojowi.
Źródło zakażenia wtórne, okresowe, krótkotrwale to
mikrośrodowisko wodne i glebowe lub pokarmowe (lody,
mleko, produkty mięsne) w którym drobnoustroje
chorobotwórcze (dostające się ze źródeł pierwotnych)
rozmnażają się w chwilowo dogodnych dla nich warunkach
(ciepło, lato). Źródła te ulegają zwykle naturalnej likwidacji
po wyczerpaniu pożywienia, zmianie temperatury lub
wilgotności powietrza.
Nosicielstwo – stan równowagi immunobiologicznej
wytwarzającej się między drobnoustrojem a zakażonym
organizmem. Osobę bez objawów chorobowych, ale
wydalającą zarazki z kałem, moczem, plwociną lub
złuszczającą się skórą nazywamy nosicielem.
Podział nosicieli:
 Nosiciele zdrowi - nie chorowali – typowy obraz
zakażenia bezobjawowego.
 Nosicielstwo przedchorobowe – przed ujawnieniem się
choroby (wzw B, AIDS ).
 Nosicielstwo ozdrowieńców – po przebytej chorobie –
stałe lub okresowe.
Drogi szerzenia się zarazków i drobnoustrojów:
Drogi bezpośrednie:
• Droga łożyskowa w czasie ciąży
• Droga pochwowa w czasie porodu
• Kontakty bezpośrednie- pocałunki, stosunki płciowe,
podawanie ręki
• Ukąszenia i zadrapania przez zwierzęta
• Kontakty bezpośrednie z chorym podczas badań
i zabiegów lekarsko – pielęgniarskich
Drogi szerzenia się zarazków i drobnoustrojów:
Drogi pośrednie :
• Droga powietrzno – kropelkowa i powietrzno – pyłowa
• Droga pokarmowo – wodna, lub tylko pokarmowa lub
wodna
• Przedmioty codziennego użytku w tym droga jatrogenna
( niezamierzone przenoszenie przez narzędzia używane
podczas rozpoznawania i leczenia chorób - igły,
strzykawki, instrumenty skopowe)
• Gleba – laseczki beztlenowe
• Owady – muchy, kleszcze, wszy, pchły, komary,
pluskwy, stawonogi,
Działania w celu zmniejszenia zagrożeń
• Sanityzacja - czynność prowadząca do zmniejszenia ilości
drobnoustrojów – wietrzenie pomieszczeń, mycie rąk, ciała,
zamiatanie, odkurzanie, wycieranie na mokro, malowanie ścian,
pranie bielizny, filtrowanie powietrza. Sanityzację przeprowadza
się za pomocą zwykłych środków myjących. Proces ten nie daje
gwarancji jałowości czyszczonego obiektu.
• Deratyzacja – odszczurzanie - dotyczy szczurów i myszy, które są
często nosicielami lub przenosicielami drobnoustrojów.
• Dezynfekcja czyli odkażanie – zespół czynności zmierzających
do zabicia zarazków chorobotwórczych
• Dezynsekcja - niszczenie szkodliwych dla człowieka owadów,
pajęczaków, skorupiaków – drogi przenoszenia zarazków.
Najczęściej jest to odwszawianie, walka
z muchami, pchłami, komarami i kleszczami.
Zabezpieczenia po wystąpienia epidemi
• Kordon sanitarny – przymusowe i całkowite przerwanie
wszelkiej łączności z obszarem objętym epidemią
określonej, ostrej i niebezpiecznej choroby zakaźnej –
cholera, dżuma, żółta gorączka, dur plamisty; dawniej
ospa prawdziwa.
• Kwarantanna – odosobnienie i poddanie obowiązkowej
obserwacji lekarskiej zdrowych ludzi ( i zwierząt ), którzy
zetknęli się z chorymi lub przyjechali z terenów
endemicznych, gdzie panują choroby wysoko zakaźne.
PODZIAŁ DROBNOUSTROJÓW
W zależności od rodzaju i interakcji z organizmem ludzkim
wyróżnia się:
• Drobnoustroje komensalne najczęściej na powierzchni
ciała, nie wyrządzają żadnej szkody – często określane
jako prawidłowa flora organizmu
• Drobnoustroje patogenne – działają szkodliwie na
organizm gospodarza
• Drobnoustroje oportunistyczne – zwykle obecne
w środowisku, nieszkodliwe dla osób zdrowych, mogą
jednak powodować ciężkie schorzenia u chorych
z upośledzoną odpornością, lub dostaną się do przestrzeni,
gdzie prawidłowo nie występują np. po urazie, w czasie
zabiegu operacyjnego
• Drobnoustroje wywołujące choroby odzwierzęce – zoonozy
CZYNNIKI ZJADLIWOŚCI BAKTERYJNEJ
Są względną zdolnością bakterii do wywoływania choroby
Czynniki kolonizacji - adhezyny - są białkami
związanymi z zewnętrznymi warstwami bakterii. Czynniki
te determinują przyleganie do komórek błon śluzowych,
co jest niezbędnym etapem kolonizacji gospodarza. Bez
zdolności adhezyjnych wiele czynników patogennych
byłoby wypłukanych ze śluzówek zanim mogłyby wywołać
chorobę.
Antygeny czynnika kolonizacyjnego – fimbrie, antygeny O
– boczne łańcuchy lipopolisacharydu, białko M.
Otoczki - zbudowane zwykle z mukopolisacharydów,
hamują fagocytozę lub chronią bakterię przed strawieniem
po wchłonięciu jej przez komórkę fagocytarną.
Wytwarzanie otoczek jest zdeterminowane genetycznie.
Endotoksyny - są integralnym składnikiem ściany
komórkowej bakterii Gram – ujemnych – składają się
z cząsteczek lipidu i polisacharydu. Są uwalniane w chwili
lizy bakterii i mogą być przyczyną wstrząsu septycznego.
Egzotoksyny - toksyczne białka wydzielane przez
bakterie. Często jako jedyny czynnik zjadliwości danego
drobnoustroju mogą być odpowiedzialne za główne
objawy kliniczne zakażenia np. enterotoksyny wywołują
biegunkę, neurotoksyny porażenia i inne objawy
neurologiczne.
• enterotoksyny – działają na przewód pokarmowy
np. toksyna cholery, toksyny ciepłochwiejne i ciepłotrwałe
• neurotoksyny - wpływają na układ nerwowy
np. toksyna botulinowa i tężcowa
• cytotoksyny - wpływają na komórki różnych tkanek
np. toksyna błonicy i toksyna A Pseudomonas
Egzoenzymy - są uważane za czynniki zjadliwości
wtedy, gdy rozkładają materiał komórkowy lub niszczą
antybiotyki.
Np.
• enzymy rozkładające kolagen ( kolagenazy,
hialuronidazy) i włóknik (fibrynolizyny ) - umożliwiają
lepszą penetrację bakterii do tkanek
• enzymy rozkładające materiał komórkowy proteinazy i lecytynazy
• enzymy modyfikujące i inaktywujące antybiotyki
( beta – laktamazy )
MECHANIZMY IMMUNOLOGICZNE
ZWALCZAJĄCE ZAKAŻENIA
Odporność wrodzona
( zwana również naturalną lub nieswoistą ) tradycyjnie
określana jako oporność – resistentio
Odporność nabyta – swoista immunitas
RODZAJE ODPORNOŚCI NABYTEJ - SWOISTEJ
Czynna
naturalna po przebytym zakażeniu
sztuczna po podaniu szczepionki
naturalna – matczyne p/ciała u noworodków
sztuczna – po podaniu surowicy odpornościowej
lub immunoglobuliny
Okres trwania każdego z typów odporności jest różny
Bierna
ODPORNOŚĆ NIESWOISTA
Wpływ różnych czynników –
wiek, płeć, stopień aktywności hormonów, stan odżywienia,
Wpływ różnych chorób – cukrzyca, hipotyreoza
Bariery anatomiczne – zachowanie ciągłości skóry i błon
śluzowych
Humoralne mechanizmy obronne w tkankach są substancje nie mające charakteru p/ciał, które
hamują rozwój drobnoustrojów. Niektóre są stale wytwarzane
np. lizozym - inne w odpowiedzi na zakażemie np. białka
ostrej fazy i interferony
ODPORNOŚĆ SWOISTA
Organizm w ciągu życia rozwija odporność swoistą, powstającą albo w
wyniku odpowiedzi immunologicznej na działanie na ustrój antygenu, albo
w wyniku przeniesienia do organizmu gotowych przeciwciał od innego
osobnika.
Odpowiedź immunologiczna typu humoralnego związana
z wytwarzaniem swoistych przeciwciał lub typu komórkowego – związana
z pojawieniem się swoiście uczulonych limfocytów, rozpoczyna się po
zadziałaniu na organizm antygenu – swoistej substancji, która ma
zdolność do wywoływania odpowiedzi immunologicznej i swoistego
reagowania
z produktem odpowiedzi immunologicznej, tzn. przeciwciałem lub
uczulonym limfocytem.
Antygenem jest zwykle białko, wielocukrowiec, glikoproteid.
Toksyny bakteryjne - naturalny antygen są białkami lub kompleksami
wielocukrowo – lipidowymi.
W wyniku reakcji z przeciwciałami lub uczulonymi
limfocytami antygen zostaje zneutralizowany lub
zniszczony.
Zanim rozwinie się w pełni odpowiedź humoralna
(p/ciała) lub komórkowa ( uczulone limfocyty) upływa
okres od tygodnia do kilku miesięcy.
W tym czasie atakujący czynnik może spowodować
znaczne spustoszenie w organizmie. Jeżeli organizm
przetrwa okres powstawania odporności – przy
następnym zetknięciu się z tym samym antygenem
wykazuje w krótszym czasie pełną odpowiedź
i niewrażliwość na jego działanie szkodliwe.
W celu uniknięcia epidemi
zalecane są szczepienia ochronne
Wykaz obowiązkowych szczepień ochronnych w
Polsce od 01.01.2002 Obowiązkowe szczepienia
ochronne przeprowadza się:
1) przeciw gruźlicy - u dzieci i młodzieży od dnia urodzenia
do ukończenia 19 lat,
2) przeciw wirusowemu zapaleniu wątroby typu B u:
–
–
–
–
–
–
dzieci i młodzieży od dnia urodzenia do ukończenia 15 lat,
uczniów szkół medycznych,
studentów wyższych szkół medycznych,
osób wykonujących zawód medyczny narażonych na
zakażenie HBV,
osób z otoczenia chorych na wirusowe zapalenie wątroby typu
B i nosicieli HBV,
innych osób narażonych w sposób szczególny na zakażenie,
3) przeciw nagminnemu porażeniu dziecięcemu (poliomyelitis, choroba
Heinego-Medina) - u dzieci i młodzieży od tygodnia życia do
ukończenia 19 lat,
4) przeciw błonicy (DiPerTe) - u dzieci i młodzieży od 7 tygodnia życia
do ukończenia 19 lat oraz osób w wieku powyżej 19 lat narażonych w
sposób szczególny na zakażenie,
5) przeciw krztuścowi (DiPerTe) - u dzieci od 7 tygodnia życia do
ukończenia 7 lat,
6) przeciw tężcowi (DiPerTe lub DiTe albo Te) - u dzieci i młodzieży
od 7 tygodnia życia do ukończenia 19 lat oraz osób w wieku powyżej
19 lat narażonych w sposób szczególny na zakażenie,
7) przeciw odrze - u dzieci i młodzieży od 13 miesiąca życia do
ukończenia 19 lat,
8) przeciw różyczce - u dziewcząt od 13 roku życia do ukończenia 19
lat,
9) przeciw śwince - u dzieci i młodzieży od 13 miesiąca życia do
ukończenia 19 lat,
10) przeciw wściekliźnie - u osób podejrzanych o zakażenie wirusem
wścieklizny
Między narodowy kalendarz szczepień
ochronnych obowiązuje osoby wyjeżdżające do
określonych obszarów geograficznych w świecie,
jak też osoby powracające stamtąd do kraju.
Do głównych chorób objętych tymi przepisami zaliczono wg WHO:
cholerę (Bliski Wschód, Afryka),
dżumę (Azja centralna, Afryka),
żółtą gorączkę (Amer. Śr. i Połud., Afryka),
dur plamisty (Etiopia, Erytrea) (i dawniej ospę prawdziwą).
Zgłaszalność chorych i chorób
zakaźnych
Do czynności profilaktycznych ochrony
zdrowia należy także urzędowa
zgłaszalność chorych na określone w
Ustawie choroby o etiologii biologicznej
(bionozy). W Polsce, w urzędowym spisie
takich chorób jest aż 78. Umożliwia to
personelowi stacji sanitarnoepidemiologicznych dokładną kontrolę
obszaru objętego urzędową opieką (powiat,
województwo).
Obowiązkowej hospitalizacji podlegają:
1) osoby chore na gruźlicę płuc w okresie prątkowania oraz osoby z
uzasadnionym podejrzeniem o prątkowanie,
2) osoby chore i podejrzane o zachorowanie na:
a) błonicę,
b) cholerę,
c) dur brzuszny,
d) dury rzekome A, B, C,
e) dżumę,
f) nagminne porażenie dziecięce (poliomyelitys) oraz inne ostre porażenia
wiotkie, w tym zespół Guillaina-Barrégo,
g) tularemię,
h) zapalenie mózgu,
i) zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych,
j) żółtą gorączkę i wirusowe gorączki krwotoczne.
Obowiązkowemu leczeniu ambulatoryjnemu podlegają osoby chore na
gruźlicę płuc.
Dziękuje za uwagę
W razie pytań proszę pisać:
[email protected]
[email protected]
Powielanie, kopiowanie, przetwarzanie, dystrybucja lub jakiekolwiek
wykorzystanie w części lub całości w celach komercyjnych wymaga
uprzedniej pisemnej zgody. Treści są chronione prawem autorskim
wymaga uprzedniej pisemnej zgody autora lub twórcy.
mgr Adam Błęka
BHP
28