W okresie prenatalnym

FAS – ALKOHOLOWY ZESPÓ£ P£ODOWY
Emilia Lichtenberg-Kokoszka
Renata Straub
Instytut Nauk Pedagogicznych Uniwersytetu Opolskiego
W okresie prenatalnym
W latach 60. opracowano zespó³ objawów
klinicznych okreœlanych jako „p³odowy zespó³ alkoholowy”, a latach 80. w USA przeprowadzono kilka du¿ych badañ w celu wyjaœnienia roli picia przez kobiety w ci¹¿y. Na
ich podstawie stworzono listê cech, œwiadcz¹cych o istnieniu p³odowego zespo³u alkoholowego (FAS – fetal alcohol syndrom):
• upoœledzenie wzrostu przed i pourodzeniowe z obni¿on¹ mas¹ cia³a i/lub zmniejszonym obwodem g³owy;
• zaburzenia OUN (oœrodkowego uk³adu
nerwowego): odchylenia w stanie neurologicznym, opóŸniony rozwój psychomotoryczny, zaburzenia zachowania, obni¿ony intelekt;
• co najmniej dwa z objawów w obrêbie
twarzoczaszki: ma³a g³owa, ma³oocze, w¹skie szpary powiekowe, cieñsza warga górna i/lub niewykszta³cona rynienka wargi
górnej, krótki nos, sp³aszczenie twarzy;
• ogólny z³y stan noworodka (czêste wady
serca, deformacja stawów oraz inne objawy
wad rozwojowych uk³adu kostno-stawowego, wady uk³adu moczowego);
• spo¿ywanie alkoholu przez matkê w
okresie ci¹¿y.
U czêœci noworodków nara¿onych w okresie p³odowym na dzia³anie alkoholu, u których
stwierdzono „niepe³ny FAS” lub jego pojedyncze objawy, mówimy o mo¿liwych skutkach
p³odowego dzia³ania alkoholu (FAE – fetal alcohol effects). Obejmuj¹ one stany od pe³noobjawowego FAS po ³agodniejsze uszkodzenia
wystêpuj¹ce u potomstwa.
Rozpowszechnienie FAS
W Ameryce Pó³nocnej i Europie czêstoœæ
wystêpowania FAS wynosi 1 na 1000 ¿ywych urodzeñ, ale wzrasta tam, gdzie spo¿ycie alkoholu jest wiêksze. Wœród kobiet
uzale¿nionych osi¹ga podczas pierwszej ci¹¿y wartoœæ 7-10%, a w kolejnej nawet 50%.
Rozwój p³odu jest procesem wieloetapowym,
28
wp³yw alkoholu na p³ód zale¿y wiêc zarówno od stadium rozwoju dziecka, jak te¿ od
iloœci i czêstoœci picia przez matkê; ponadto
od jej ogólnego stylu ¿ycia, w tym przyjmowania innych œrodków psychoaktywnych oraz
od czynników genetycznych i matki, i p³odu;
od wspó³wystêpowania zaburzeñ i chorób psychicznych u matki, jej ogólnego stanu zdrowia, a tak¿e czynników spo³ecznych.
W Stanach Zjednoczonych g³ówn¹ przyczyn¹ opóŸnieñ w rozwoju umys³owym potomstwa jest w³aœnie spo¿ywanie alkoholu przez
kobiety w ci¹¿y. Wyniki badañ sugeruj¹ równie¿, ¿e czêstoœæ picia przez ciê¿arne wzrasta [1]. Najwiêkszy udzia³ przypadków nadu¿ywania i/lub uzale¿nienia od alkoholu
stwierdzono u kobiet w okresie rozrodczym:
wynosi on 9.84% w grupie wieku 18-29 lat i
3.98% w grupie wieku 30-44 lata [2]. Je¿eli
dodatkowo weŸmiemy pod uwagê fakt, ¿e w
USA 92% uczniów starszych klas szkó³ œrednich pi³o ju¿ alkohol, a 60% regularnie go
pije, to czêstoœæ wystêpowania FAS lub FAE
niestety mo¿e wzrastaæ [3].
Jedna jednostka wypitego przez cz³owieka
alkoholu zwiêksza jego stê¿enie we krwi o
oko³o 15 mg na 100 ml krwi. Do wyeliminowania jednej jednostki z uk³adu kr¹¿enia organizm potrzebuje oko³o 1 godziny, do wyeliminowania ka¿dej kolejnej ponad godzinê.
Stwierdzono, ¿e po up³ywie 40-60 minut od
spo¿ycia przez matkê alkoholu jego stê¿enie
w jej krwiobiegu i krwiobiegu p³odu bêdzie
identyczne. Jednak¿e wyeliminowanie alkoholu z uk³adu kr¹¿enia dziecka trwa dwukrotnie d³u¿ej, to znaczy, ¿e kiedy kobieta przestaje ju¿ byæ pod wp³ywem alkoholu, krew
dziecka nadal go zawiera. W tym miejscu
nale¿y podkreœliæ, ¿e w ci¹¿y „bezpieczny poziom konsumpcji alkoholu” nie istnieje. Potwierdzaj¹ to badania naukowe sugeruj¹ce,
¿e dzia³anie alkoholu na rozwijaj¹cy siê organizm na charakter liniowy. W czasie ci¹¿y
wskazana jest wiêc ca³kowita abstynencja.
FAS – ALKOHOLOWY ZESPÓ£ P£ODOWY
Wp³yw alkoholu na rozwój p³odu
niebienia, oraz zaburza prawid³ow¹ odpowiedŸ organizmu na stres. Zaburzenia hormonalne niekorzystnie oddzia³uj¹ na dojrzewanie i migracjê komórek nerwowych.
Bezpoœredni wp³yw alkoholu na poczête
dziecko dotyczy g³ównie jego mózgu. Ponad
po³owa krwi p³odu p³ynie bowiem do tego
intensywnie rozwijaj¹cego siê organu. Trafia wiêc tam równie¿ znaczna czêœæ alkoholu wypitego przez ciê¿arn¹. Alkohol uszkadza przede wszystkim hipokamp [4], p³aty
czo³owe, spoid³o i j¹dra podstawy oraz
mó¿d¿ek, szlaki ³¹cz¹ce obie pó³kule mózgu,
zmniejsza te¿ gruboœæ kory mózgowej –
wszêdzie tam powoduje powstanie anomalii w zakresie i struktur, i funkcji. Przyczynia siê równie¿ do upoœledzenia migracji
komórek, ich spowolnienia lub wêdrówki do
niew³aœciwych okolic mózgu. Trzeba dodaæ,
¿e nadmierne zwiêkszenie aktywnoœci
elektrycznej w strukturach mózgu mo¿e
wywo³aæ obrzêk i uszkodzenie komórek
nerwowych.
Alkohol wp³ywa na rozwijaj¹ce siê dziecko w dwojaki sposób: bezpoœrednio – zaburzaj¹c prawid³owy wzrost i ró¿nicowanie
komórek, poœrednio – poprzez obni¿enie dop³ywu tlenu i substancji od¿ywczych oraz
zaburzenia hormonalne. Najsilniejsze uszkadzaj¹ce dzia³anie alkoholu ma miejsce w
czasie pierwszych 6-8 tygodni ¿ycia p³odu,
kiedy to czêœæ kobiet nie zdaje sobie nawet
sprawy z tego, ¿e jest w ci¹¿y.
W ka¿dym okresie ¿ycia zarodka i p³odu
alkohol – zwê¿aj¹c naczynia krwionoœne w
³o¿ysku i sznurze pêpowinowym – przyczynia siê do upoœledzenia od¿ywienia i dotlenienia organizmu, a to z kolei spowalnia
jego rozwój. Powoduje niedobory pierwiastków œladowych (na przyk³ad cynku) i witamin (B6, kwasu foliowego), upoœledza wytwarzanie hormonów zarówno u matki, jak
u p³odu. Ich brak lub niedobór wp³ywa na
rozwój mózgu i innych narz¹dów, m.in. pod-
Podatnoœæ p³odu na powstanie wad wrodzonych
w ró¿nych okresach rozwoju
Okres jaja
p³odowego
1–2
Okres zarodkowy (w tygodniach)
3
4
OUN
Serce Oko
5
Serce
Ramiona
Noga
6
Okres p³odowy (w tygodniach)
7
8
12
16
20 – 36
38
• Najczêstrza lokalizacja wad wrodzonych
Mózg
Ucho
Ucho
Oko
Zêby
•
•
Podniebienie twarde
Zewnêtrzne organy p³ciowe
Oœrodkowy uk³ad nerwowy (OUN)
Serce
Ramiona
Oczy
Nos
Zêby
Podniebienie twarde
Zewn. narz¹dy p³ciowe
Uszy
Ciemny szary oznacza okres najwiêkszej wra¿liwoœci, podczas którego substancje teratogenne powoduj¹ najwiêksze uszkodzenia poszczególnych narz¹dów. Jasny szary oznacza okres rozwoju, w którym
dochodzi do zaburzeñ czynnoœciowych i mniejszych nieprawid³owoœci strukturalnych.
29
Ä
FAS – ALKOHOLOWY ZESPÓ£ P£ODOWY
W wyniku tak licznych uszkodzeñ mo¿e
dojœæ do opóŸnienia sprawnoœci ruchowej
dziecka oraz jego mowy, do upoœledzenia
zmys³u równowagi, s³uchu i powonienia. U
noworodka mog¹ wyst¹piæ zak³ócenia rytmu
snu, brak zdolnoœci do reagowania i adaptacji, s³aby odruch ssania, dr¿enie, trudnoœci
w wygaszaniu nieistotnych bodŸców zmys³owych, nadaktywnoœæ. W dzieciñstwie,
m³odoœci oraz w wieku doros³ym zdarzaj¹
siê przypadki upoœledzenia pamiêci, trudnoœci z rozwi¹zywaniem problemów, podjêciem z³o¿onej decyzji, przetwarzaniem i
magazynowaniem informacji, myœleniem
abstrakcyjnym. Mo¿e pojawiæ siê upoœledzenie orientacji wzrokowo-przestrzennej,
trudnoœci z zapamiêtywaniem przedmiotów
oraz przenoszeniem uwagi z jednego zadania na drugie. Wskutek tych dysfunkcji
dzieci, a póŸniej doroœli czêsto bêd¹ zapominali o zadaniach w szkole czy pracy, o terminach spotkañ i badañ lekarskich.
Wskutek zaburzeñ koordynacji wzrokoworuchowej oraz problemów z ocen¹ poznawcz¹
(z ocen¹ wagi, rozmiaru, iloœci, d³ugoœci) osoby
te wydawaæ siê mog¹ niezdarne, zw³aszcza
podczas wykonywania zadañ wymagaj¹cych
precyzji ruchów. Mog¹ siê równie¿ pojawiæ k³opoty z czytaniem, ortografi¹ oraz pos³ugiwaniem siê jêzykiem werbalnym i pozawerbalnym. Uczniowie bêd¹ wiêc mieli trudnoœci z
jêzykiem polskim i jêzykami obcymi, matematyk¹ (w tym geometri¹), fizyk¹, chemi¹, a doroœli z gospodarowaniem pieniêdzmi.
Osoby nara¿one na kontakt z alkoholem
w ¿yciu p³odowym maj¹ równie¿ trudnoœci
na poziomie zachowania. Nale¿¹ do nich miêdzy innymi trudnoœci z utrzymaniem uwagi
Emilia Lichtenberg-Kokoszka jest pedagogiem i po³o¿n¹. Pracuje w Instytucie Nauk
Pedagogicznych Uniwersytetu Opolskiego.
Zajmuje siê problematyk¹ edukacji zdrowotnej oraz prenatalnym okresem ¿ycia dziecka.
Renata Straub jest z wykszta³cenia pedagogiem. Pracuje w szkole œredniej jako
pedagog szkolny oraz w Instytucie Nauk Pedagogicznych Uniwersytetu Opolskiego. Jej
zainteresowania dotycz¹ wychowania seksualnego oraz profilaktyki uzale¿nieñ.
30
i koncentracj¹, upór, wycofywanie siê oraz
niski poziom socjalizacji i umiejêtnoœci komunikowania siê. Czêsto pojawiaj¹ siê równie¿ problemy z nadu¿ywaniem alkoholu i
narkotyków, zachowania antyspo³eczne oraz
sk³onnoœæ do zaburzeñ zachowania (k³amstwa, oszukiwanie, kradzie¿).
Alkohol pity przez kobietê w ci¹¿y mo¿e
równie¿ spowodowaæ wyst¹pienie u noworodka bezpoœrednio po urodzeniu objawów
zespo³u abstynencyjnego w postaci: dr¿enia,
wzmo¿onego napiêcia miêœniowego, os³abienia, zaburzeñ snu, p³aczliwoœci, trudnoœci
w ssaniu itp. Z badañ wynika równie¿, ¿e
poronienia samoistne oraz porody przedwczesne i niewczesne czêœciej wystêpuj¹ u
kobiet, które w okresie ci¹¿y pi³y nawet
niewielkie iloœci alkoholu [5]. Ponadto poczête dzieci pij¹cych kobiet czêœciej s¹ nara¿one na urazy mechaniczne zwi¹zane z upadkiem ciê¿arnej.
Potrzeba edukacji
Wydaje siê konieczne zwiêkszenie wiedzy
o wp³ywie alkoholu na p³ód nie tylko wœród
kobiet w ci¹¿y, ale równie¿ wœród wszystkich kobiet w wieku rozrodczym oraz nauczycieli. Edukacja ciê¿arnych ma na celu uzmys³owienie im, ¿e alkohol negatywnie wp³ywa
na rozwój dziecka w ¿yciu p³odowym, a skutki jego u¿ywania mog¹ byæ odczuwane przez
ca³e dalsze ¿ycie. Trzeba te¿ z ca³¹ stanowczoœci¹ podkreœlaæ, ¿e nie istnieje bezpieczna
iloœæ alkoholu, jak¹ mo¿na wypiæ w ci¹¿y, i w
zwi¹zku z tym wskazana jest ca³kowita abstynencja przez ca³y okres ci¹¿y.
Prowadz¹c zarówno edukacjê prozdrowotn¹, jak i wychowanie seksualne czy prorodzinne – zw³aszcza wœród m³odzie¿y gimnazjów i
szkó³ œrednich – trzeba mówiæ nie tylko o
negatywnych skutkach picia alkoholu dla ich
organizmu. Wskazane by³oby równie¿ zwrócenie uwagi na skutki stosowania tej u¿ywki, zarówno przez rodziców przed poczêciem
dziecka, jak i przez matkê w czasie ci¹¿y.
Podkreœlenia wymaga ponadto fakt, ¿e pomiêdzy poczêciem dziecka a rozpoznaniem ci¹¿y
kobieta – nie wiedz¹c, ¿e jest ciê¿arna – mo¿e
negatywnie wp³ywaæ na rozwój zarodka.
Edukacja dotyczyæ powinna równie¿ nauczycieli wszystkich szczebli. Wychowawcy
FAS – ALKOHOLOWY ZESPÓ£ P£ODOWY
– zw³aszcza ¿³obków i przedszkoli oraz szkó³
podstawowych i gimnazjów – powinni posiadaæ wiedzê umo¿liwiaj¹c¹ im wstêpne
rozpoznanie dziecka z zespo³em FAS lub
FAE. Umo¿liwi im to zaplanowanie w³aœciwych dzia³añ edukacyjnych wobec takiego
podopiecznego. Wprawdzie nie przeprowadzono dot¹d ¿adnych systematycznych badañ nad metodami i korzyœciami z wczesnej
interwencji u niemowl¹t i ma³ych dzieci,
jednak wczesne podjêcie dzia³añ korekcyjno-kompensacyjnych niew¹tpliwie bêdzie
dawa³o wiêksze korzyœci ni¿ brak dzia³añ
czy ich opóŸnienie. Posiadanie wiedzy dotycz¹cej korekcyjno-kompensacyjnego postêpowania z dzieckiem pozwoli na wspieranie rodziców w ich decyzji co do dalszego
kszta³cenia dziecka i pomo¿e w dotarciu do
w³aœciwych placówek szkolnictwa specjalnego, zawodowego oraz prowadz¹cego dzia³alnoœæ wyrównawcz¹.
W USA procent pij¹cych kobiet powiêkszy³ siê z
12.4% w 1991 roku do 16.3% w 1995 roku. Czterokrotnie wzrós³ równie¿ odsetek czêsto pij¹cych: z 0.8% w
1991 roku do 3.5 % w 1995 roku (Badania nad dzieæmi
alkoholików. PARPA, Warszawa 2000, s.31).
[2]
j.w., s.30.
[3]
Roger E. Vogler, Wayne R. Bartz: Nastolatki i alkohol. PARPA, Warszawa 2002, s.16-17.
[4]
Hipokamp jest kluczowym obszarem odpowiedzialnym za funkcje intelektualne i pamiêæ.
[5]
Bohdan Woronowicz: Alkoholizm jest chorob¹. PARPA,
Warszawa 1998, s. 48-49.
[1]
Co robiæ, jeœli s¹dzisz, ¿e twoje dziecko ma FAS albo FAE?
• Trzeba zrozumieæ, na czym polega problem: – dzieliæ siê odpowiedzialnoœci¹ i wspólnie po-
dejmowaæ decyzje;
– uzyskaæ informacjê o FAS/FAE;
– ustaliæ, jakie by³y kontakty z alkoholem pod- – uczyæ siê skutecznych technik modyfikacji zacho-
czas ci¹¿y;
– omówiæ sytuacjê z lekarzem rodzinnym;
– postaraæ siê o specjalistyczn¹ diagnozê;
– w razie potrzeby zorganizowaæ pomoc dla
biologicznej matki (leczenie odwykowe, terapia
poczucia winy i/lub wstydu).
• Trzeba szukaæ pomocy w szkole:
– znaleŸæ sprzymierzeñca;
– uzyskaæ informacje o placówkach, z których
mog³oby korzystaæ dziecko;
– opracowaæ indywidualny plan nauki;
– skoncentrowaæ siê na umiejêtnoœciach u³atwiaj¹cych funkcjonowanie;
– zachêcaæ dziecko do dzia³añ na rzecz szko³y;
– edukowaæ szko³ê o FAS/FAE.
• Trzeba korzystaæ z zasobów swojej spo³ecznoœci – ustaliæ, czy jest potrzebny:
– terapeuta albo pracownik socjalny;
– udzia³ w specjalistycznym programie (trening
umiejêtnoœci spo³ecznych, trening radzenia sobie ze z³oœci¹, obozy wypoczynkowo-rehabilitacyjne, przysposobienie do zawodu);
– korzystanie z placówki dziennego pobytu;
– doradztwo prawne i finansowe.
• Trzeba dbaæ o relacje w rodzinie:
– utrzymywaæ spójne regu³y ¿ycia rodzinnego i
nadzoru nad dzieckiem;
wania (opracowaæ sposoby unikania kryzysów,
uczyæ jasnej komunikacji, uzgodniæ zastêpstwa,
stwarzaæ mo¿liwoœci dokonywania wyborów);
– zachêcaæ do twórczego wypoczynku;
– wspólnie bawiæ siê ca³¹ rodzin¹.
• Trzeba robiæ plany na przysz³oœæ:
– zaplanowaæ, jak w przysz³oœci bêdzie wygl¹da³a opieka nad dzieckiem i wspieranie go;
– zachêcaæ do nabywania podstawowych umiejêtnoœci;
– w razie potrzeby ustaliæ:
– sposób zarz¹dzania pieniêdzmi,
– mo¿liwoœci korzystania z placówki opiekuñczej,
– mo¿liwoœci opieki medycznej i rehabilitacji.
• Trzeba dzia³aæ na rzecz zwiêkszania zasobów swojej spo³ecznoœci:
– za³o¿yæ grupê wsparcia w swoim miejscu zamieszkania, albo przy³¹czyæ siê do takiej grupy;
– tworzyæ lokaln¹ koalicjê na rzecz dzieci z FAS
i ich rodziców;
– zabieraæ publicznie g³os na temat FAS;
– prowadziæ dzia³ania edukacyjne.
[na podstawie internetowego poradnika „What to Do
if You Think Your Child Has FAS/FAE?” na stronie http:/
/www.arbi.org/regional/regional02a.htm, opracowanym
dla Alcohol Related Birth Injury Community ]
31
Ä