FRAZEOLO GIZMY W WIERSZACH HENRYKA

Лингвистика и лингводидактика
в контексте межкультурной
коммуникации
Barbara D w i l e w i c z
Wiletiski Uniwersytet
Pedagogiczny,
Litwa
FRAZEOLO GIZMY W WIERSZACH HENRYKA
MAZULA WSPObCZESNEGO POETY WILENSKIEGO
IDIOMATIC EXPRESSIONS IN POEMS BY A CONTEMPORARY POET
FROM VILNIUS HENRYK MAZUL
SUMMARY
In literary texts a great number of idioms, which are used as a stylistic device of highly
expressive character, are being noticed. The idiomatic expressions are also frequently
employed by contemporary poets from Vilnius. The aim of the present paper is to discuss
the use of set expressions by H. Mazul. The data under investigation has been drawn
from two volumes: Doszukac sie orla (1991) and Niedowidze, niedoslysze i niepokoje sie
(2005). The analysis of the texts reveals that the poet quite frequently adopts idiomatic
expressions in the way they are traditionally used (e.g. ni przypial ni przylatal, udawac
greka, grochem о sciane, glupia ges, ges drobnomieszczariska, lezec krzyzem), as well as
in artistically modified forms (e.g. rozmieniac sie na drobne na bilon tak mialki, sypiac
na waleta z wiecznoscia, zapomniawszy na zycie). The use of idioms in H. Mazuls poetry
reveals that set expressions are a stylistic device with endless possibilities. With the help of
an appropriate context as well as formal and semantic modifications, the poet encourages
the reader to reread idioms, contemplate on them and become a co-author of the text.
Key words: poet from Vilnius, literary text, idiom, idiomatic modification.
Frazeologizmy odgrywaja w jezyku doniosla role, sluza bowiem nie tylko do
wzbogacania systemu nominatywnego jezyka i pomnazania zasobu synonimicznych
srodkow leksykalnych, lecz rowniez sprawiaja, ze nasza wypowiedz staje sie, zywsza,
bardziej plastyczna oraz emocjonalnie nacechowana. Nieprzypadkowo wife w tekstach
artystycznych obserwujemy duza frekwencje frazeologizm6w, ktore pefnia funkeje
srodkow stylistycznych zabarwionych silna ekspresja . Sa nimi zarowno frazeologizmy
w swej klasycznej, tradycyjnej postaci, jak tez zwiazki wyrazowe, w kt6rych dokonano
modyfikacji formalnych i semantycznych.
Po zwiazki frazeologiczne jako tworzywo artystyczne siegaja r6wniez czesto
wsp61czesni poeci wileriscy. Calosciowy opis sposob6w wykorzystania frazeologizm6w
we wspolczesnej polskiej poezji tworzonej na Litwie wymagalby opracowania daleko
1
1
Obszcrnq bibliografic dotycz^cq prac poSwicconych roli frazcologizm6w w tekstach poctyckich podajc Л .
Pajdzinska wksiazce Frazeologizmy jako tworzywo wspulczesncj poczji.
126
LINGVISTIKA IR UNGVODIDAKTIKA
TARPKULTŪRINĖS KOMUNIKACIJOS KONTEKSTE
wykraczającego poza ramy danego artykulu, w związku z czym ograniczc sic tylko do
jednego tvvorcy i dvvoch jego zbiorkovv poetyckich. Z došč pokažnego grona piszących
vvybralam Henryka Mažula . W trakcie moich rozvvažari postaram sic ukazač rožne
možliwošci tvvorczego vvykorzystania utartych polączeri vvyrazovvych przez tego poetę.
2
Material badavvczy pochodzi z dvvu tomikovv: Doszukač się oria (1991) i niedowidzę,
niedoslyszę i niepokoję się (2005). Navvet pobiežny ich przegląd pozvvolil zuvvažyč, že
poetą stosunkovvo często posluguje się frazeologizmami zarovvno w postaci kanonicznej
(niezmienionej), jak tež postaciach artystycznie przetvvorzonych (zmodyfikovvanych).
Naležy przy tym zaznaczyč, že w vvierszach H. Mažula, podobnie jak i w poezji krajowej
tj. tvvorzonej vv Polsce, występują przevvažnie frazeologizmy potoczne. A. Pajdziriska
uwaža, že przyczyna takiego stanu rzeczy kryje się nie tylko w tym, iž mają one znaczną
przevvagę w zasobie frazeologicznym polszczyzny, lecz przede vvszystkim przejavvia się tu
tendencja do zniesienia opozycji między językiem poezji a językiem niepoezji, odchodzenie
od konwencjonalnošci, sztucznošci mowy poetyckiej (Pajdziriska 2005:27). Frazeologizmovv
artystycznych o zasięgu ogolnoeuropejskim, navviązujących do Biblii, kultury antycznej,
do Yvydarzeri historycznych i literatury šwiatowej poetą užywa došč rzadko.
W piervvszej kolejnošci przywolam przyklady užycia frazeologizmovv w tradycyjnej,
kanonicznej postaci.W tym miejscu vvarto zaznaczyč, iž každy frazeologizm, a vvięc tež
1 taki, vv ktorym nie doszlo do žadnych przeksztalceri, vv tekšcie poetyckim nabiera odmiennego, nietypovvego znaczenia vv odrožnieniu od každego innego tekstu. Dzieje się
to za spravvą odpovviedniego otoczenia leksykalno-skladniovvego. W jednym z vvierszy
zatytulovvanym kominy H.Mažul pisze:
tkwiq w dachach
takie
niprzypial
niprzylatal
{Doszukač się oria)
Frazeologizm ni przypiąl ni przylatal znaczy 'bez sensu, od rzeczy, bez zvviązku z
calošcią' . Przypuszczam, že autor užyl go z dvvoch povvodovv. Po piervvsze, žeby podkrešlič, iž kominy (a vvynika to z trešci vviersza) są niechcianymi, nievvygodnymi švviadkami
vvielu sytuacji žyciovvych. Gdyby poetą vvprovvadzil vv miejsce tego frazeologizmu i n n e
okrešlenia, na pevvno nie uzyskalby tak sugestyvvnego obrazu kominovv-intruzovv. Po
drugie, o užyciu tego zvvrotu, na ktory skladają się takie vvyrazy, jak przypiąl i przylatal,
zadecydovval nie tylko ten fakt. Autor dostrzega tutaj logiczną vvięž pomiędzy kominem i
latq. Lata, jak vviadomo, jest kavvalkiem materialu naszytym na dziuravve miejsce, komin
zaš to otvvor vv dachu, czyli tež dziuravve miejsce, lecz komin jest takže zarazem lata,
ponievvaž jak lata vvydziela się z jednobarvvnej povvierzchni dachu.
3
2
Hcnryk Mažul urodzil się 1 stycznia 1853 r. Studiowal filologic polską w\ViIeriskim Paiistwowym Instytucic
Pcdagogicznym (obccnic VVilcriski Uniwcrsytct Pedagogiczny). Po ukonczcniu studi6w rozpocząt pracc jako
dzicnnikarz w prasie polskojęzycznej na Lil\vic i do dzisiaj pracuje w tym zawodzic. Debiutowal w roku 1972.
Swojc \vicrszc publikowal w kilku antologiach poetyckich, a takže w tomikach: Doszukač się oria (1991), Kady
(1991), 22 wkrszc (2000), mcdowidzc, niedoslyszę, niepokoję się (2005).
' Znaczcnie frazeologizmovv w postaci kanonicznej podaje wcdlug Slownika frazcologicznego języka polskicgo
S. Skorupkl (197-1) oraz Slownika fruzcologiczncgo wspdlczcsnej polszczyzny S. Baby i J. Liberka (2002)
127
Лингвистика и лингводидактика в контексте межкультурной
коммуникации
W innym wierszu pod tytulem bale cownas rosna poeta stara sic oswoié, udobruchač
bol fizyczny i psychiczny, zawrzec z nim pokojowe przymierze.
cip-cip im mówimy
udają greka
baz-bazje wabimy
jak grochem o icianę
(niedowidze, niedoslyszę, niepokoję sie)
Poeta kokietuje bóle, przymila się do nich, zwracajac sic tak, jak sic zwracamy do kur i
owiec. Uwaza bowiem, iž w taki sposób zdola je ulagodzič, jednakže one pozostają gluche
i obojçtne. Tç ich obojętnošč, nieczutošc na ludzkie prošby, blagania niezwykle trafnie
oddają przywolane frazeologizmy udawac Greka udawac glupiego, naiwnego, udawac,
že sic o czymš nie wie, czegos nie rozumie', a takže (rzucač) grochem o icianę 'daremnie
przekonywac, pouczač, upominac kogo'.
Interesującym przykladem wyzyskania frazeologizmów w postaci kanonicznej jest
wiersz Gęsi domowe. Sam tytul može nasuwac skojarzenie z frazeologizmem kura domowa
'kobieta, której podstawowym zajçciem jest prowadzenie domu i wychowywanie dzieci',
jednakže tak nie jest, chociaž niewykluczone, že autor mial zamiar takie asocjacje u czytelnika wywolac, nastepnie zas go zaskoczyc, gdyž wiersz jest odą do zwyklej gęsi domowej. I ten fakt otwiera przed poetą možlhvošč wykorzystania licznych frazeologizmów о
bardzo potocznym charakterze (glupia gęš, gęš drobnomieszczanskajak gęš z prosięciem,
rządzic się jak szara gęš, a niech to gęš kopnie ) zwiazanych z tym ptakiem, które odsylają
odbiorcę do swiata ludzi, do ludzkich zachowari i ludzkich cech:
ilež pogardy
w gęsi tobte paie tylko
w glupia gęš
w gęš drobnomieszczañska
w rozmowie
w rzadzič się iak szara gęš
ilež dobrodusznej ironii
w a niech to gęš kopnie
(niedowidze, niedoslyszę, niepokoję się)
Každa jednostka leksykalna, a wiçc równiez i frazeologizm, može sic lączyč nie ze
wszystkimi innymi jednostkami, leez tylko z okrešlonymi. Kiedy dochodzi do nierespektowania, przekroczenia regut laczliwosci, wówczas powstaje niespotykana, nowa jakošč.
H. Mažul došč często stosuje dany zabieg stylistyczny. Sięgnijmy do przykladów. W
wierszu zurawie (w tomikach: Doszukač się orla; niedowidze, niedoslyszę, niepokoję się)
pisze, že one tzn. zurawie ležq krzyžem na niebie. Frazeologizm ležeč krzyžcm tj. 'ležeč
twarza do ziemi z rozpostartymi ramionami' užyty przez poetę w kontekšeie z zurawiami
i niebem nabiera innego wymiaru, innego znaezenia. Po pierwszc, ležeč krzyžcm može
jedynie czlowiek, tutaj zas zurawie, po drugie, frazeologizm ležeč krzyžcm raczej kojarzy
się z ziemią, nie zaš z niebem. Jednakže poprzcz umieszczenic powyzszego zwiazku frazeologiczncgo w nietypowym kontekšeie autor uzyskuje siclankowy, napawajacy spokojem
128
LINGVISTIKA IR LINGVODIDAKTIKA TARPKULTŪRINĖS KOMUNIKACIJOS KONTEKSTE
i otuchą vvidok lecących po niebie, a raczej ležących na niebie žuravvi z rozpostartymi
skrzydtami.
Inny przyklad nieprzestrzegania ograniczeii selekcyjnych frazeologizmu mamy w
vvierszu pytanie do žywych:
czy umarli mieč muszą wyrzuty sumienia
že stypa nam vv przelyku w zgagę się przemienia
(Doszukač się oria; niedowidzę, niedoslyszę, niepokoję się)
Frazeologizm mieč wyrzuty sumienia 'mieč poczucie vviny' može byč užyty jedynie
w odniesieniu do ludzi žywych. Poetą natomiast lączy ten utarty zvviązek vvyrazovvy z
ludžmi, ktorzy švviat žyvvych opušcili, czyli z umarlymi. W taki sposob chce zapevvne
podkrešlič, iž vvraz ze šmiercią ciala nie koriczy się nasze istnienie, natomiast žywi, nie
muszą czuč się vvinni vvobec tych, ktorzy padol ziemski opušcili.
W tekstach artystycznych, zvvlaszcza vv poezji, bardzo często spotykamy się z zamierzonym naruszeniem normy frazeologicznej vv celu uzyskania niepovvtarzalnego,
oryginalnego ksztaltu vvypovviedzi, odšvvieženia kanonicznej postaci stalego zvviązku
vvyrazovvego, zaskoczenia tą innošcią czytelnika.
W badanym materiale znajdujemy niemalo przykladovv innovvacji rozvvijających,
ktore povvstają poprzez rozbudovvanie frazeologizmu o dodatkovvy element leksykalny
(Bąba 1986: 24). W jednym ze svvoich vvierszy zatytulovvanym na drobne (niedomdzę,
niedoslyszę, niepokoję się) poetą dokonuje modyfikacji znanego frazeologizmu rozmieniač
się na drobne czyli 'vvykonyvvač drobne prace zamiast skupič się na vviększej', nadając mu
następującą postač od lat rozmieniam się na drobne na bilon tak mialki poprzez vvzbogacenie danego frazeologizmu nie tylko o vvyraz bilon, ktory, podobnie jak drobne, oznacza
monety o malej vvartošci, lecz vv celu vvzmocnienia sugestyvvnošci novvo povvstalego zvviąz­
ku rzeczovvnik bilon zostal dopelniony okrešleniem tak mialki. Poetą tvvorzy vvięc celovvo
konstrukcję tautologiczną, ažeby pokazač marnošč vvykonyvvanej pracy, zajmovvanie się
spravvami blahymi, nieistotnymi, zamiast koncentrovvania się na spravvach vvažnych.
W vvierszu Wilenszczyzna poetą dokonuje modyfikacji frazeologizmu sypiač na
waleta, czyli 'nielegalnie, niepravvnie", uzupelniając go rzeczovvnikiem vviecznošč:
wzrok w ziemię wbijam
tak glęboko sięga
jak na waleta z wiecznošciq
špiq rodzice.
(niedowidzę, niedoslyszę, niepokoję się)
Dodany element pozvvala poecie vvyrazič protest przecivvko odchodzeniu ludzi, vv
tym najbližszych, do vviecznošci, a vviecznošč przeciež vv tym kontekšcie jest niczym innym tylko zvvyklym umicraniem, šmiercią. Zabieg modyfikacyjny frazeologizmu sypiač
na waleta dal možlivvošč autorovvi podkrešlič, uvvypuklič tę bezpravvnošč odchodzenia
do vviecznošci.
Došč częstym zabiegiem modyfikacyjnym stosovvanym vv vvierszach H. Mažula są
innovvacje vvymieniające, kt6re povvstają vv vvyniku vvymiany pcvvnego komponentu
zvviązku frazcologieznego na inny, ktčry pisząccmu može się vvydavvač lcpszy, atrak-
129
Лингвистика и лингводидактика
в контексте межкультурной
коммуникации
cyjniejszy (Bąba 1986: 24). Warto przy tym zaznaczyč, že zmiana tradycyjnego skladu
leksykalnego frazeologizmu nigdy nie bywa posunicta tak daleko, aby odbiorca nie mógl
przywolac w pamicci pierwowzoru. Przyklad takiej modyfikacji znajdujemy w vvierszu
metamorfozy. Poeta dokonuje przeksztalcenia znanego frazeologizmu zapomnieč na šmierč
'zapomnieč zupelnie, calkowicie' w postac zapomniawszy na žycie:
že šwit
zaraz niewód podniesie
i trza będzie milczkiem
w ssaki swiatlozerne się odmienič
o czlowieku
со brzmi dumnie
zapomniawszy na žycie
{Doszukač się orla; niedowidze, niedoslyszę, niepokoję się)
H. Mažul nie tylko dokonuje wymiany komponentu šmierč na komponent žycie, lecz
wprowadza równiez imieslów przyslówkowy uprzedni zapomniawszy zamiast formy
osobowej czasownika zapomnial. Так przeksztalcony frazeologizm powinnismy zapewne
odbierač jako jednostkc o znaczeniu antonimicznym w stosunku do kanonicznej postaci
frazeologizmu.
Wybiórcza i oszczcdna prezentacja wykorzystania w wierszach H. Mažula frazeologizmów áwiadczy o ich ogromnych mozliwosciach jako srodków stylistycznych. Poeta
dzieki odpowiedniemu kontekstowi oraz przeksztalceniom formalnym i semantycznym
pozwala czytelnikowi na nowo, inaczej odczytač zmodyfikowany zwiazek frazeologiczny,
zmusza go do wysitku umyslowego, do wspóltworzenia tekstu. Odšvviežone w wyniku
modyfikacji frazeologizmy równiez wplywaja na obrazowoác tekstu, sprzyjają powstawaniu wyrazístych przedstawieñ plastycznych.
BIBLIOGRAFÍA
1.
2.
Mažul H., Doszukač się orla, Wilno, 1991.
Mažul H., niedowidze, niedoslyszę, niepokoję się, Wilno, 2005.
3.
Bąba S., Twardy orzech do zgryzienia czyli o poprawnoscifrazeologicznej.
- Poznari,
1986.
4.
Bąba S., Liberek J. Slownik frazeologiczny wspólczesnej polszczyzny. - Warszawa,
2002.
5.
6.
Pajdziñska A., Frazeologizmy jako tworzywo wspólczesnej poezji. - Lask, 2005.
Skorupka S. Slownik frazeologiczny języka polskieg. - Warszawa, 1974.
130