Oglądaj/Otwórz

Albert-Ludwigs-Universität Freiburg . 79085 Freiburg
Recenzja rozprawy doktorskiej
Pani mgr Marty Jadwigi Pietrusińskiej
Postawy obywatelskie młodych muzułmanów
z Polski, Turcji i Wielkiej Brytanii
Albert-Ludwigs-Universität
Freiburg
Uniwersytet Warszawski, Wydział Pedagogiczny, Warszawa 2015, ss. 350
Institut für Systematische
Theologie
przygotowanej pod kierunkiem Pani dr hab. Anny Wiłkomirskiej, prof. UW
AB Christliche Religionsphilosophie
Od czasu, kiedy André Malraux pisał, że XXI wiek będzie wiekiem religii albo
nie będzie go wcale (le XXIème siècle sera religieux ou ne sera pas)
mogliśmy już wielokrotnie przekonać się o ważności dyskursu o obecności
religii
w
rożnych
wymiarach
życia
społecznego,
politycznego
i
gospodarczego na całym świecie. Pojekt badawczy Pani mgr Marty Jadwigi
Prof. Dr. Dr. Andrzej Wiercinski
Außerplanmäßiger Professor
Platz der Universität 3
79085 Freiburg
Tel. (Sekretariat): 0761/203-2081
Fax: 0761/203-2057
Pietrusińskiej, Postawy obywatelskie młodych muzułmanów z Polski, Turcji i
[email protected]
Wielkiej Brytanii znakomicie wpisuje się w debatę o związku między religią,
[email protected] (Sekretariat)
www.theol.uni-freiburg.de
polityką i edukacją w globalnym kontekście. W ostatnich dekadach XX wieku
byliśmy świadkami religijnego zwrotu w filozofii kontynentalnej (religious turn
in continental philosophy). Bóg wkroczył w filozofię inaczej. Martina
Heideggera „ostatni Bóg” (der letzte God), Emmnuela Levinasa „Bóg jako
Nieskończoność” (Dieu comme infini), Jacquesa Derridy „Bóg jako
całkowicie inny” (Dieu comme tout autre), Jean-Luca Mariona „Bóg bez
Bycia” (Dieu sans l’etre), czy Richarda Kearnyego „Bóg, który może być”
(The God who may be) to jedynie niektóre z propozycji innego, bardzo
koniecznego
z
filozoficznego
punku
widzenia,
mówienia
o
Bogu.
Zrozumienie, że sekularyzacja nie rozwiązuje problemów człowieka we
współczesnym świecie otworzyło drogę dla „powrotu religii” do szeroko
rozumianego dyskursu naukowego i społecznego. „Powrót religii” przyczynił
się też do wzrostu konfliktów w świecie i kolejnego bolesnego starcia
pomiędzy
cywilizacją
chrześcijańską
i
muzułmańską.
Zamachy
terrorystyczne na World Trade Center 11 września 2001, w Madrycie 11
marca 2004, czy w londyńskim metrze 7 lipca 2005 istotnie spotęgowały
niechęć i obawy przed islamem. Powstania, masowe protesty i rebelie w
świecie muzułmańskim, określane jako „arabska wiosna” nie tylko
zaskoczyły społeczność międzynarodową swoją skalą i konsekwencjami, ale
dodatkowo skomplikowały i tak niełatwe relacje pomiędzy Zachodem i
July 28, 2015
światem arabskim. Poważnym zagrożeniem dla przyszłości demokracji
i stabilizacji sytuacji w świecie arabskim są ekstremiści muzułmańscy.
Wykorzystując kryzys społeczny, polityczny i ekonomiczny w państwach
„arabskiego przebudzenia” próbują zdobyć wpływy i władzę, promując
radykalne nurty islamu.
Jasne jest, że w obecnej sytuacji nie da się niezauważać czy
przemilczać religię i jej rolę w międzynarodowych stosunkach. Dominujące
rozumienie nowoczesności jako sekularnej nowoczesności zredukowało
religię do prywatnej sfery indywidualnej moralności i w znacznym stopniu
odcięło ją od publicznej sfery polityki. Dziś, w dobie post-modernizmu, czy
post-sekularyzmu pytania o rozumienie religii i jej wpływ na życie jednostek i
społeczeństw muszą być postawione na nowo. Czy sekularyzm jest
neutralnością wobec religii, czy raczej jej odrzuceniem? W tym kontekście
trzeba też zadać pytanie o relację między sekularyzmem w różnych
postaciach a edukacją. Czy edukacja ma być edukacją sekularną, a jeśli tak,
to dlaczego? Nervus rerum badań Pani mgr Pietrusińskiej jest odważne
pytanie o teraźniejszość i przyszłość kształcenia kompetencji i postaw
obywatelskich młodych muzułmanów z Polski, Turcji i Wielkiej Brytanii.
Pytanie to ma kluczowe znaczenie dla przyszłości badanych społeczeństw.
Rozumienie
znaczenia
bycia
obywatelem
jest
poważnym
wyzwaniem dla jednostki i społeczeństwa. Chodzi o merytorycznie
pogłębioną interdyscyplinarną debatę nad tym, jak młodemu pokoleniu
ukazać czym jest owa obywatelskość, ale też równolegle do przekazywanej
wiedzy o społeczeństwie pomóc wypracowywać konstruktywne sposoby
obywatelskiego zaangażowania. Sens bycia obywatelem we własnym
państwie musi być przez każdego na nowo odkryty i przeżyty, jeśli ma
twórczo wpływać na nasze środowisko życia.
Szeroko zakrojone badania Pani mgr Pietrusińskiej zmierzały do
poznania kompetencji i postaw obywatelskich młodych muzułmanów z
Polski, Turcji i Wielkiej Brytanii. Autorka wyjaśnia przekonująco decyzję
stosowania metod jakościowych w badaniach grup odmiennych kulturowo.
Ze względu na eksploracyjny charakter badań przeprowadzono w pierwszej
fazie od trzech do pięciu wywiadów fokusowych w każdym z trzech krajów,
co
pozwoliło
na
przygotowanie
bardziej
adekwatnego
narzędzia
badawczego do kolejnych etapów badań. Wywiad indywidualny częściowo
ustrukturyzowany przeprowadzono z najbardziej aktywnymi osobami,
biorącymi udział w wywiadach grupowych. Wywiady indywidualne umożliwiły
pogłębienie wypowiedzi respondentów z badań grupowych. Autorka
2
przeprowadziła 13 wywiadów grupowych z 91 osobami oraz 21 wywiadów
indywidualnych. Przy doborze próby Autorka kierowała się wiekiem (14-16
lat; w ośmiu przypadkach były to osoby starsze, nieprzekraczające 19 roku
życia), przynależnością do szeroko rozumianej grupy muzułmańskiej oraz
uczęszczaniem do szkół ponadpodstawowych (II i III poziom edukacji).
Homogeniczność wiekową próby uzasadniają potwierdzone badaniami
wyraźne różnice w postawach obywatelskich młodszej i starszej młodzieży.
Próba była również możliwie heterogeniczna poprzez zróżnicowanie
badanych ze względu na typy tożsamości muzułmańskiej (etniczny,
kulturowy i religijny), kraje zamieszkania, stosunek mniejszość/większość,
pochodzenie etniczne/narodowe, posiadanie/nieposiadanie obywatelstwa
kraju zamieszkania, urodzenie się w kraju zamieszkania/imigracja do kraju
zamieszkania,
status
społeczno-ekonomiczny
rodziny
i
płeć.
Warta
podkreślenia jest wielokulturowość badań, które przeprowadzono w w trzech
państwach (Polska, Turcja, Wielka Brytania) i w trzech językach (polski,
turecki, angielski). Rozmówcy byli przedstawicielami kultur innych od kultury
badaczki.
Ważną częścią pracy była analiza oficjalnych programów edukacji
obywatelskiej oraz podręczników szkolnych na III poziomie edukacji do
przedmiotów, w ramach których realizowany jest program nauczania
edukacji obywatelskiej pod kątem celów, treści i metod kształcenia.
Analiza zebranych danych polegała na analizie treści przy
zastosowaniu
jednoetapowego
kodowania
selektywnego.
Do
analizy
wywiadów grupowych i indywidualnych użyto oprogramowania ATLAS TI, do
którego zostały wgrane transkrypcje wywiadów przetłumaczone na język
polski.
Do
kodowania
zebranego
materiału
zastosowano
program
komputerowy. Do analizy treści programów edukacji obywatelskiej oraz
treści podręczników wystarczyło kodowanie ręczne.
Pisząc
o
ograniczeniach
badawczych
oraz
sposobach
ich
przezwyciężenia Autorka zwraca szczególną uwagę na problemy językowe
przy przeprowadzaniu badań wielojęzycznych, na dużą heterogeniczność
próby utrudniającą analizowanie i opracowywanie danych, a także na
pochodzenie i przynależność badacza do określonej grupy społecznej, innej
niż badani. W tym miejscu ważne jest podkreślenie, że bez sprawności
językowych Autorki i Jej naukowych staży w Turcji i Wielkiej Brytanii
niemożliwe byłoby przeprowadzenie projektu badawczego na tak szeroką
skalę. Ważne również są zdolności organizacyjne Autorki, konieczne do
realizacji tak trudnego przedsięwzięcia logistycznego. Badania postaw
3
obywatelskich młodych muzułmanów z Polski, Turcji i Wielkiej Brytanii
rozpoczęły się w październiku 2012 w Stambule. Badania w Wielkiej Brytanii
trwały od października 2013 roku do stycznia 2014, a w Polsce od marca
2014 roku do marca 2015 roku.
Opisując narzędzia badawcze Autorka przedstawia szczegółowe
dyspozycje do wywiadu grupowego, który rozpoczynał się pytaniem o
demokrację i poprzez rozmowę o narodzie, prawa człowieka, prawa kobiet,
Unię Europejską, zmierzał ku artykulacji modelu dobrego obywatela,
edukacji obywatelskiej, zaangażowania obywatelskiego i demokratycznej
szkoły. Wywiad indywidualny pozwolił na zapoznanie się ze statusem
społeczno-ekonomicznym
rodzin
respondentów.
Scenariusz
wywiadu
indywidualnego tworzony był indywidualnie dla każdego badanego i
koncentrował się na uszczegółowieniu rozumienia dobrego obywatela oraz
relacji islamu do postaw obywatelskich.
Już we Wstępie Autorka pyta o to, czy muzułmanin może być
dobrym
obywatelem
i
sytuuje
to
pytanie
w
różnych
horyzontach
interpretacyjnych cywilizacji islamskiej. Często upatruje się fundamentalny
rozdźwięk
między
tą
cywilizacją,
opierającą
się
na
wartościach
niekompatybilnych z ideami demokracji, tolerancji, równości, wolności słowa,
praw mniejszości, praw kobiet, stanowiącymi fundament społeczeństwa
obywatelskiego. Diametralnie odmienne rozumienie cywilizacji islamskiej
sugeruje możliwą symbiozę europejskich i islamskich wartości. Jest to
kwestia pytania o rolę wiary w życiu jednostki i społeczeństwa oraz jej
wspólnototwórczy i społecznie użyteczny charakter.
Praca składa się z dwóch głównych części: teoretycznej oraz
empirycznej i jest podzielona na osiem rozdziałów. Rozdział pierwszy,
„Obywatel i obywatelstwo” zajmuje się omówieniem pojęć „obywatel” i
„obywatelstwo”. Przedstawiając zakresy semantyczne pojęć w języku
polskim, tureckim i angielskim, Autorka pokazuje wyraźny podział pomiędzy
obywatelstwem a obywatelskością. Przedstawia różne prawne definicje
obywatelstwa
i
obywatela
w
omawianych
krajach,
podkreślając
podobieństwo między prawodawstwem polskim i tureckim, akcentując
związek obywateli z państwem poprzez urodzenie. W przeciwieństwie do
ekskluzywnych, polskiej i tureckiej definicji, zawężających pojęcie obywatela
do jednej grupy narodowościowej, brytyjska koncepcja obywatelstwa jest
bardziej inkluzywna i obejmuje swym zasięgiem wiele grup etnicznych (S.
23). Autorka analizuje obywatelstwo w kontekście praw i obowiązków oraz
rekonstruuje historyczny proces kształtowania się idei obywatelstwa i
4
dobrego obywatela, akcentując wzajemnie przeplatające się tendencje,
integracyjną oraz agregacyjną. Przedstawia też fluktuację „modelu idealnego
obywatela: od aktywnego, działającego na rzecz wspólnoty, po zupełnie
pasywnego, poddanego woli władcy” (S. 47). Wiele uwagi poświęca Autorka
kształtowaniu się pojęcia obywatela w kręgu cywilizacji muzułmańskiej,
dobitnie podkreślając, że „niezauważanie innych, alternatywnych w stosunku
do myśli zachodniej koncepcji obywatelstwa, prowadzi do uproszczeń oraz
poznawczego braku otwarcia na Innego” (S. 48). W dyskusji z Bernardem
Lewisem (Islam and Democracy in the Middle East), Autorka stwierdza z
pełnym przekonaniem, że „obywatelstwo w islamie nie będzie zatem,
zawsze i wszędzie, nieudolną próbą odtworzenia europejskich tradycji, tylko
niezależnym tworem konkretnych warunków kulturowo-społecznych” (S. 58).
W drugiej części pierwszego rozdziału Autorka omawia współczesne
spojrzenie na obywatela i obywatelstwo w świetle różnych nurtów
politycznych, społecznych i teoretycznych. Postuluje ogólnoświatową ideę
wspólnego obywatelstwa „na tyle uniwersalną, żeby odnosiła się do całej
ludzkości i chroniła ją przed nadużyciami i na tyle elastyczną, by mogła być
zaadaptowana
do
lokalnych
warunków,
partykularnych
wydarzeń
i
indywidualnych kompetencji jednostek” (S. 95).
Rozdział pierwszy ma charakter wybitnie poglądowy. Nie wiem, czy
konieczna dla pracy była tak szeroko zakrojona prezentacja stanowisk
historycznych, które dadzą się sprowadzić do dwóch podstawowych modeli:
ateńskiego i rzymskiego. Również szczegółowe omówienie procesu
kształtowania się koncepcji obywatelstwa w Imperium Osmańskim, ciekawe
z
perspektywy
historycznej,
raczej
rozbija
dynamikę
dyskursu
o
kompetencjach i postawach obywatelskich młodych muzułmanów niż ją
wzbogaca.
Historyczny
interpretacyjnych
sprzyja
przegląd
raczej
wielości
stanowisk
encyklopedycznej
i
perspektyw
prezentacji,
która
nieuchronnie wiąże się z fragmentarycznością, skrótami myślowymi i
uproszczeniami, choćby dotyczącymi porównania chrześcijaństwa i islamu.
Rozdział
drugi
poświęcony
jest
zdefiniowaniu
pojęcia
obywatelskości i postawy obywatelskiej. Obywatelskość jako postawa
poznawcza i normatywna streszcza się w byciu dobrym obywatelem.
Postawa obywatelska rozumiana jest jako „struktura składającą się z trzech
elementów: poznawczego, afektywnego oraz behawioralnego, odnosząca
się do funkcjonowania jednostki w węższej (społeczność lokalna) i szerszej
(społeczeństwo i państwo) wspólnocie, skłaniająca ją do oceniania,
rozumienia oraz reagowania w określony sposób” (S. 101). Autorka
5
przedstawia różne zachodnie modele aktywnego obywatelstwa i omawia
dwie europejskie koncepcje muzułmańskiej obywatelskości: euroislam
Bassama Tibiegi oraz pobożną obywatelskość Tariqa Ramadana. Zadaje
bardzo ważne pytanie o to, „jakie społeczeństwo obywatelskie może istnieć
w społeczeństwie muzułmańskim?” (S. 115) Autorka akcentuje związek
pomiędzy religijnością a zaangażowaniem społecznym i kompetencjami
obywatelskimi, omawiając wpływ przynależności do grup wyznaniowych i
grup
mniejszościowych
na
aktywność
obywatelską.
Analizując
zaangażowanie i kompetencje obywatelskie muzułmanów w Polsce, Turcji i
Wielkiej Brytanii, podkreśla, że być dobrym muzułmaninem oznacza być
dobrym obywatelem, co wynika z zasad islamu, nastawionego na
sprawiedliwość i solidarność społeczną (S. 104).
W rozdziale trzecim omówione są metody i techniki badawcze.
Rozdział czwarty poświęcony jest analizie edukacji obywatelskiej w
Polsce, Turcji i Wielkiej Brytanii. Obok szczegółowego omówienia oficjalnych
dokumentów i podręczników, Autorka przywołuje opinie uczniów, biorących
udział w tych zajęciach. Szczególny akcent położony jest na obraz szkoły,
który da się zarysować na podstawie relacji uczniów o demokratycznej
atmosferze w ich szkołach oraz codziennym funkcjonowania samorządu
uczniowskiego.
W rozdziale piątym, „Postawy obywatelskie młodych muzułmanów”,
Autorka analizuje zebrany materiał badawczy pod kątem obywatelskich
postaw uczniów wobec demokracji, narodu, praw człowieka, praw kobiet i
Unii Europejskiej. Ważne jest „poszukiwanie nowej tożsamości, która
jednocześnie
pozwoli
[młodym
muzułmanom]
połączyć
tożsamość
europejską z islamską” (S. 210). Młodzi muzułmanie rozumieją „demokrację
(demokrację liberalną) jako coś zachodniego, co nie przystaje do islamskich
zasad głównie dlatego, że w demokracji liberalnej prawa ustanawiane są
przez ludzi, a zgodnie z islamem to Bóg a nie ludzie jest suwerenem i dawcą
praw” (S. 221). Interesujące jest podkreślenie, że w tureckich szkołach
przeważa edukacja stricte patriotyczna, a nie obywatelska (S. 226-7). To
może też w dużej mierze tłumaczyć negatywny stosunek młodych
muzułmanów do wejścia Turcji do Unii Europejskiej w obawie przed utratą
własnej kultury. Polityczne i religijne powielanie stereotypów, szczególnie
tych identyfikujących demokrację jako skrajnie sekularną demokrację, czyli
ipso facto nie tylko nie szanującą religii, ale wprost w nią walczącą prowadzi
do pogłębiania tendencji separatystycznych i jest głównym przeciwnikiem
wszelkich dążeń integracyjnych. Nawet pozytywne oceny procesów
6
integracji młodych muzułmanów mieszkająych w Polsce i Wielkiej Brytanii
zawierą bardzo krytyczny element poczucia nie tyle odmienności, co obcości
w Europie. Tożsamość europejska rozumiana jest jako sztuczny, formalnie
nadany status, który na przekłada się na rzeczywiste utożsamianie się z
Unią Europejską (S. 260).
Rozdział szósty „Obecne i przyszłe zaangażowanie obywatelskie
młodych
muzułmanów”
poświęcony
jest
omówieniu
obywatelskiego
zaangażowania młodych wyznawców islamu, ich uczestnictwo w formalnych
i nieformalnych działaniach społecznych, jak i ich przewidywany czynny i
bierny udział w wyborach. Małe zaangażowanie społeczne młodych
muzułmanów, szczególnie w Polsce i w Turcji, wynika częściowo z braku
wolnego czasu, niewystarczającej informacji o możliwościach woluntariatu
oraz braku inspiracji ze strony nauczycieli. Często głównym motywem
zaangażowania społecznego jest motyw religijny, podkreślający znaczenie
dobroczynności ze szlachetnych pobudek (miłości do Boga). Młodzi
muzułmanie uważają głosowanie nie tylko za obywatelski, ale też religijny
obowiązek i zamierzają być świadomymi wyborcami, najczęściej jedynie
biernymi, już teraz krytycznie interpretującymi bieżącą sytuację polityczną w
ich krajach.
W rozdziale siódmym „Muzułmański model dobrego obywatela”
podjęta jest próba stworzenia modelu dobrego obywatela muzułmańskiego i
omówienie roli edukacji obywatelskiej oraz zasad islamu w tworzeniu obrazu
dobrego obywatela. Wiedza, postawy i działania wiążą bycie dobrym
obywatelem z edukacją i wykształceniem. Zachowania wobec państwa,
zachowania względem wspólnoty, jak również przestrzeganie zasad
religijnych składają się na byciem dobrym obywatelem. Ważne jest
podkreślenie, że dla niektórych respondentów bycie dobrym muzułmaninem,
szczególnie w wymiarze bezinteresownego pomagania innym, oznacza
bycie dobrym obywatelem. Młodzi muzułmanie, przede wszystkim z Wielkiej
Brytanii, dobrze znają zasady swojej religii i potrafią wskazać ich związek z
postawami obywatelskimi. Autorka proponuje muzułmański model dobrego
obywatela, działającego „dla dobra wspólnoty, w której żyje i którą postrzega
przez pryzmat nieformalnych relacji” (S. 304-5) jako alternatywę dla
zachodniego modelu aktywnego obywatelstwa. W kontekście obecnej
napiętej sytuacji politycznej w krajach arabskich i realnych militarnych
ataków ze strony ekstremistów islamskich warto zauważyć wypowiedź
młodego muzułmanina (Ch2B3): „W islamie przeklinanie jest grzechem.
Atakowanie. Nie możesz bić się bez powodu. Jeśli walczysz, to jedyny
7
powód jest za swoją religię” (S. 299). Pojawia się tu trudny problem
interpretacji dżihadu pomiędzy „świętą wojną”, zmierzającą do uczynienia
islamu religią całego świata, czyli przezwyciężenia dualizmu pomiędzy
„domem islamu” i „domem wojny” (Dar al-Islam i Dar al-harb) a ciągłą walką
o zachowanie własnej wiary i obroną prawa do wolności wyznania.
W
rozdziale
ósmym
„Islam
czy
edukacja
obywatelska?
Podsumowanie badań i refleksja końcowa” podsumowano badania i
omówiono odpowiedzi na pytania badawcze. Muzułmanin może być dobrym
obywatelem
w
europejskim
społeczeństwie:
„Chociaż
model
muzułmańskiego dobrego obywatela, który wyłania się z [młodych
muzułmanów] rozważań na ten temat, nie jest najbardziej rozpowszechnioną
na Zachodzie koncepcją cnót i obowiązków, to nie stoi w sprzeczności z
europejskimi wartościami” (S. 308). Muzułmański dobry obywatel to człowiek
„życzliwy, miły, pełen szacunku, tolerancyjny, pomocny, wykształcony” (S.
310), który rozumie swoje obywatelskie zachowania w duchu islamu.
Autorka podkreśla, że istnieje zbieżność celów edukacji obywatelskej i
aktywnych metod kształcenia, pozwalających na rozwój nie tylko wiedzy o
społeczeństwie, ale przede wszystkim umiejętności obywatelskich w Polsce,
Turcji i Wielkiej Brytanii, przy jednoczesnej istotnej różnicy w samych
treściach kształcenia. Zarysowując nowe obszary badawcze, Autorka
postuluje
pogłębioną
odpowiednio
dużej
analizę
próby
edukacji
badań
obywatelskiej
określających
na
relację
podstawie
statystyczną
pomiędzy religią (islamem) a postawami obywatelskimi. Przedstawia też
rekomendacje dotyczące kształcenia nauczycieli, zajmujących się edukacją
obywatelską. Według Niej należy położyć „większy nacisk na praktyczną
wiedzę i umiejętności obywatelskie, a przede wszystkim na umożliwienie
młodym ludziom podejmowania realnych działań obywatelskich” (S. 317).
Ważnym postulatem jest wyakcentowanie związku między edukacją
obywatelską i edukacją moralną, ponieważ „młodzi muzułmanie zachowania
obywatelskie w dużej mierze wiążą z postępowaniem w sposób moralny” (S.
318).
Istotnym
aspektem
badań
postaw
obywatelskich
młodych
muzułmanów jest zwrócenie uwagi na rolę różnic genderowych w edukacji
obywatelskiej. Autorka referując pozycje feministyczne podkreśla rolę płci w
upodmiotowianiu kobiet i umożliwianiu obywatelskiej samorealizacji w
różnych społeczeństwach. Analizując postawy wobec prawa kobiet zajmuje
dosyć ryzykowne stanowisko, podkreślając postępowość praw kobiet
muzułmańskich z prawami kobiet chrześcijańskich i żydowskich (S. 245).
8
Stwierdzenie takie domaga się pogłębionej interpretacji w kontekście analizy
porównawczej praw kobiet we wspomnianych religiach by nie pozostać
jedynie ideologicznym sloganem.
O ile w spontanicznych wypowiedziach respondentów zrozumiałe
jest ich posiłkowe odnoszenie się do własnego rozumienia Koranu, to
problematyczne metodologicznie są odwołania Autorki do Koranu i Sunny.
Rozumiem, że Autorka przedstawia w pracy swoją własną interpretację
Koranu i Sunny. Ważne byłoby pokazanie różnorodności interpretacyjnych,
co jednak wymagałoby głębszej znajomości hermeneutyki Koranu i
postawienia fundamentalnego pytania o to, czy i na ile jest możliwa
interpretacja Koranu i Sunny w duchu współczesnych czasów i potrzeb
ludzkich (Wirkungsgeschichte).
Metodologia badań jest dobrze przemyślana i uzasadniona. Bardzo
istotny jest inowacyjny element pracy. Badania nad obywatelskością
młodego pokolenia europejskich muzułmanów w wieku 14-16 lat nie były
dotąd prowadzone. W Turcji w ogóle nie zajmowano się postawami
obywatelskimi młodzieży. Stąd też słusznie Autorka podkreśla, że wyniki Jej
badań pogłębiają „współczesną wiedzę z zakresu politologii, socjologii i
pedagogiki” (S. 12).
Badania Pani mgr Pietrusińskiej dobitnie pokazują, że różne próby
interpretacji obywatelskości i jej etosu w ramach zajęć szkolnych rzadko
inspirują do pogłębionej refleksji nad własną postawą obywatelską i
motywują do zaangażowania w życie obywatelskie.
Praca Autorki stanowi ważny wkład w pogłębianie refleksji naukowej
nad kształtowaniem się europejskiej tożsamości muzułmańskiej. Warto
byłoby
kontynuować
badania
kompetencji
i
postaw
obywatelskich
muzułmanów również z innych europejskich państw w większej i bardziej
heterogenicznej grupie badawczej.
Czytając pracę napisaną z wyraźnym zaangażowaniem Autorki w
integrację młodych Muzułmanów nie sposób nie zauważyć stylistycznych,
interpunkcyjnych i ortograficznych potknięć, które łatwo można usunąć przy
kolejnej uważnej lekturze. Nie traktuję mojej recenzji jako okazji do
wyliczania
miejsc
wymagajacych
adiustacji,
chętnie
zaś
służę
egzemplarzem pracy, na którym bezpośrednio nanosiłem uwagi.
Rozprawa doktorska Pani mgr Marty Jadwigi Pietrusińskiej, Postawy
obywatelskie młodych muzułmanów z Polski, Turcji i Wielkiej Brytanii
świadczy o Jej szerokiej wiedzy pedagogicznej, znakomitym oczytaniu w
literaturze dotyczącej kultury islamu, szczególnie w aspekcie asymilacji
9
środowska muzułmanów w Europie oraz o Jej dużej samodzielności
naukowej, zarówno jako badacza, jak i interpretatora. Bardzo dobrze spełnia
wymagania stawiane przez Ustawę o tytule naukowym i stopniach
naukowych. Wnoszę o dopuszczenie Jej do dalszych etapów przewodu
doktorskiego.
Prof. Dr. Dr. Andrzej Wiercinski
10