docFULL TEXT - Szkoła Specjalna
download 
Reklamacja Transkrypt
FULL TEXT - Szkoła Specjalna
Z K R A J U I TOMASZ FETZKI Zespół Szkół Specjalnych im. M. Grzegorzewskiej, Żary Łużycka Wyższa Szkoła Humanistyczna, Żary ÉDOUARD SÉGUIN, TWÓRCA PEDAGOGIKI OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE 20 stycznia 2012 r. minęły dwa stulecia od narodzin Édouarda-Onésime Séguina, zwanego twórcą pedagogiki osób z niepełnosprawnością intelektualną. Z tej okazji Szkoła Specjalna publikuje cykl artykułów. Pierwszy z nich, zamieszczony w poprzednim numerze, a zatytułowany Jubileusz dwóchsetlecia narodzin Édouarda Séguina – u źródeł pedagogiki specjalnej, przybliżył czytelnikom kontekst społeczno-polityczny oraz naukowy, w jakim przyszło Séguinowi żyć i działać. W niniejszym artykule prezentuję frapujące i burzliwe koleje jego życia. Pochodzenie, dzieciństwo i młodość Przodkowie Édouarda Séguina, tak ze strony ojca, jak i matki, pochodzili z Burgundii. Tam właśnie, w wiosce Coulanges sur Yonne, położonej kilka kilometrów od miasta Clamecy, w rodzinie handlarza drewnem, urodził się w 1781 r. Jacques-Onésime Séguin, ojciec naszego bohatera. Przodkami matki Édouarda byli emigranci polityczni z Sabaudii, którzy przybyli do Francji w pierwszej połowie XVIII w. Zdaniem biografów to oni właśnie wnieśli do jego rodziny „ducha przedsiębiorczości, niezależności i kreatywności” (Martin 1981, s. 20). Dziadkowie Édouarda Séguina ze strony matki mieszkali w Auxerre, trudnili się kupiectwem. Ich córka, a matka Édouarda, Marguerite Uzanne, przyszła na świat w 1793 r. Jacques-Onésime Séguin, dzięki przykładowi i wsparciu ojca chrzestnego swojego najstarszego brata, chirurga Denisa Bertranda, wyłamał się z rodzinnej, kupieckiej traSZKO£A SPECJALNA 2/2012 Z E Œ W I A T A dycji i podjął studia medyczne w l’Ecole de Médecine de Paris (Paryskiej Szkole Medycznej); warto zaznaczyć, że kolegą studenckim Jacquesa był Jean Itard, zaś jednym z wykładowców był Philippe Pinel (obu wspomniano w pierwszym artykule niniejszego cyklu). W 1805 r., po uzyskaniu stosownych uprawnień, Jacques-Onésime Séguin wrócił w rodzinne strony i zamieszkał w Clamecy, gdzie otworzył praktykę lekarską. 29 kwietnia 1811 r., w ratuszu miasta Auxerre, poślubił Marguerite Uzanne. Pierworodnym synem małżeństwa młodych Burgundczyków był Édouard-Onésime Séguin, urodzony 20 stycznia 1812 r. w Clamecy, następnego dnia zarejestrowany w merostwie, a 10 lutego ochrzczony w miejscowym kościele parafialnym. Nie zachowały się dokumenty z pierwszych lat życia Édouarda. Jedyne dane na ten temat to jego własne wspomnienia. Warto przytoczyć fragment zawierający, prócz opisu dzieciństwa, wskazówki dotyczące źródeł jego koncepcji pedagogicznych. Nie będzie to jedynie przywołanie przeżyć, ale również lektur, które kształtowały naszego bohatera: „Zwyczaj wykonywania prac ręcznych, traktowanych jako rozrywka, zajmował prawdopodobnie od niepamiętnych czasów znaczące miejsce w życiu rodziny, ale Emil [tzn. Emil, czyli o wychowaniu autorstwa J.J. Rousseau – przyp. T. F.] uczynił je bardziej modnymi. Pod wpływem tej książki matki, a zwłaszcza ojcowie […] przyjmowali tę nieregularną metodę nauczania z gorliwością, której dorównywała gorliwość ich małych uczniów. My, mali Burgundczycy, usiłowaliśmy naśladować dłoń taty, gdy wyczarowywał na ścianie postacie wilka, zająca czy stolarza robiącego ławę. Chcieliśmy, tak jak on, układać chwiejące się wieże z kostek domina i, za pomocą kart, namioty dla naszych żołnierzyków. Z papieru […] tworzyliśmy kurczaczki, domki […]; nożyczkami wycinaliśmy woreczki, wahadła, drabiny, szubienice, korony. Uczyliśmy się też wykrawać pestki czereśni i brzoskwini w kształt serca, koszyka, paciorków różańca, robić z żołędzi i kasztanów zabawne ludziki […]. Podziękujmy Froeblowi za to, że wprowadził do swych przedszkoli niektóre z na- 147 Z KRAJU I ZE ŚWIATA szych najlepszych, ale niestety zapomnianych środków rodzinnej edukacji” (Séguin 1895, s. 33). W takim otoczeniu Édouard osiągnął wiek szkolny. Ukończył école primaire w Clamecy oraz college w Auxerre, a następnie wyjechał do Paryża, aby kontynuować edukację w Lycée Saint-Louis (Liceum św. Ludwika). Było ono przeznaczone dla niezamożnej młodzieży pochodzącej z prowincji, przybywającej do Paryża, aby uzupełnić wykształcenie w tzw. klasach przygotowawczych, co stanowiło przepustkę do podjęcia nauki na studiach wyższych. Po uzyskaniu tam bakalaureatu Édouard Séguin zapisał się na Wydział Prawa Uniwersytetu Paryskiego w dniu 5 listopada 1830 r., kilka miesięcy po zakończeniu rewolucji lipcowej. Był to czas wielkiego ożywienia społecznego. W Paryżu aktywnie działały liczne grupy i formacje polityczne. Wśród nich szczególny rozgłos zyskał krąg radykalnych socjalistów utopijnych, zwanych saintsimonistami. Siedzibą grupy i miejscem spotkań oraz publicznych wykładów popularyzujących jej doktrynę było mieszkanie jednego z przywódców, Barthélemy Enfantina, znajdujące się dwie przecznice od domu, w którym Séguin mieszkał w roku 1830. I na ten właśnie okres należy datować początek kontaktów Édouarda z wyznawcami idei hrabiego Henriego de Saint-Simona. Nie wiadomo dokładnie, w jakich okolicznościach Séguin się z nimi związał. Akces do grupy mógł być zarówno wynikiem mieszkania w pobliżu miejsca popularnych w mieście spotkań, jak też atrakcyjności poglądów saintsimonistów w oczach młodego studenta prawa (o sile przywiązania Séguina do ideałów rewolucyjnych świadczy jego postawa podczas wydarzeń roku 1848). Wiadomo natomiast z całą pewnością, że w roku 1831 był on już aktywnym członkiem grupy. Dość szybko zaprzyjaźnił się z braćmi Émilem i Isaakiem Péreire, wnukami Jacoba Rodriguesa Péreiry. Ta znajomość okazała się brzemienna dla późniejszych wyborów dokonanych przez Séguina. Dzięki niej zetknął się bowiem z dorobkiem wielkiego surdopedagoga, jednego z twórców tzw. oralnej 148 metody terapii niesłyszących, uznawanego też za prekursora współczesnej logopedii. Koncepcje terapeutyczne Péreiry stały się jednym z głównych źródeł myśli pedagogicznej Édouarda. Ta fascynacja zaowocowała wydaniem przez Séguina 15 lat później monografii Jacob-Rodrigues Péreire, premier instituteur des sourds et muets en France (1744–1780) (Jakub Rodrigues Péreira, pierwszy nauczyciel głuchoniemych we Francji). Lata 1830–1835 to w życiu Séguina okres aktywny, ale i burzliwy. Dwudziestokilkuletni Édouard studiował prawo i udzielał się politycznie w grupie saintsimonistów, łącząc to z intensywnym zgłębianiem różnorodnych koncepcji filozoficznych i społecznych. Stopniowo wśród licznych form aktywności młodego studenta pojawiała się nowa pasja. Była nią krytyka sztuki. W 1836 r. czasopismo Presse zamieściło trzy artykuły Séguina dotyczące tej dziedziny. Są to najstarsze znane nam teksty jego autorstwa. Nie ma możliwości przedstawienia dokładnej treści tych opracowań, warto jednak poczynić na ich marginesie kilka uwag, stanowiących cenny wkład do analizy osobowości i poglądów twórcy pedagogiki osób niepełnosprawnych. Po pierwsze: artykuły ukazują autora jako badacza o szerokich zainteresowaniach, gruntownie zaznajomionego z fachową literaturą, słowem: osobę, która do analizowanych zagadnień podchodzi metodycznie i skrupulatnie. Po drugie: Séguin objawił się jako człowiek o sprecyzowanych poglądach, który wyraża swoje opinie stanowczo, nie stroniąc przy tym od napastliwości, a nawet złośliwości. Guy Thuillier (2004, s. 101) określił go jako „zuchwałego”. Po trzecie wreszcie, w jednym z artykułów Édouard rozważał zagadnienie wrażeń zmysłowych w odbiorze i ocenie dzieła sztuki. Obecność tej problematyki w polu zainteresowań młodego Séguina jest godna odnotowania, gdyż stała się ona jednym z fundamentów jego pedagogiki. Z opisywanego okresu pochodzi jeszcze jedna, niezwykle cenna informacja. W 1832 r. Séguin odwiedził rodzinne miasto Clamecy, aby stawić się przed komisją poborową. W archiwum departamentalnym zachowała SZKO£A SPECJALNA 2/2012 Z KRAJU I ZE ŚWIATA się notatka stwierdzająca, że Édouarda cechuje „Deformacja prawej dłoni i ogólna słabość organizmu” (Martin 1981, s. XVII). Ta drobna z pozoru informacja nabiera szczególnej wagi w związku z rolą, jaką w terapii osób niepełnosprawnych intelektualnie Séguin przyzna w przyszłości ćwiczeniu dłoni i dotyku. Problem, tu jedynie zasygnalizowany, zostanie szerzej omówiony w kolejnych odcinkach niniejszego cyklu. Tymczasem nadszedł rok 1837, przełomowy w życiu Édouarda Séguina. Wiele tajemniczych wydarzeń spowodowało całkowitą przemianę dwudziestopięcioletniego studenta prawa i początkującego krytyka sztuki, kierując jego zainteresowania i aktywność na zupełnie nowe tory. Początki działalności pedagogicznej W roku 1837 Édouard Séguin, młody i aktywny na wielu polach, bardzo ciężko zachorował, ocierając się o śmierć. Opiekował się nim doktor Louis Guersant, czyniąc to najprawdopodobniej na prośbę ojca Édouarda, swojego kolegi ze studiów. Dziesięć lat później Séguin wspominał chorobę i tajemniczą przemianę, która jej towarzyszyła, następująco: „Jeśli można by zgłębić sumienie, szukałbym w swoim własnym i znalazłbym być może to, czego nie znajdzie się w księgach. Oto zaledwie zacząłem wracać do zdrowia po śmiertelnej chorobie, głęboko przekonany, że jeśli pozostałem przy życiu, to tylko po to, aby wypełnić wyjątkowe i szczególne dzieło, do którego byłem przeznaczony; zjawia się upośledzony1, opiekuję się nim, sam jeszcze potrzebując opieki; i moje powołanie 1 We wszystkich swoich tekstach, tak jak w przytoczonym fragmencie, Séguin używa na określenie osoby niepełnosprawnej intelektualnie terminu un idiot, będącego w jego czasach sformułowaniem naukowym. Jednak, ze względu na jednoznacznie negatywny wydźwięk, jakiego słowo to nabrało współcześnie, zdecydowano się w tłumaczeniach oddać je terminem upośledzony – mniej drastycznym,a przy tym już nieco archaicznym, przez co idealnie nadającym się do tekstu o charakterze historycznym. SZKO£A SPECJALNA 2/2012 się rozstrzyga; poprzez wszystkie niedole […] podążam za nim i poświęcam się leczeniu upośledzenia tak, jak poświęca się ktoś, kto wstępuje do klasztoru: pozostaję z mym zadaniem sam, jak Szymon Słupnik” (Séguin 1847, s. 16). Ten enigmatyczny opis uzupełnił później kilkoma bardziej precyzyjnymi informacjami: „[...] w roku 1837 słynny Guersant, kierownik paryskiego szpitala dziecięcego, konsultował się u Itarda w sprawie pewnego młodzieńca upośledzonego umysłowo. «Jestem za stary, narzekał Itard, aby samemu się zająć jego leczeniem, ale jeśli przyślecie mi kogoś odpowiedniego, pokieruję jego pracą». Guersant powiedział mu o mnie. Itard był kolegą mego ojca podczas studiów medycznych. «Jeśli Séguin się podejmie, biorę odpowiedzialność za rezultaty». Itard uczynił mi honor, mówiąc te słowa. [...] W momencie gdy Guersant obdarzył mnie ryzykownym zaszczytem kontynuacji niedokończonego dzieła Itarda, właśnie dochodziłem do zdrowia po chorobie, która wydawała się być śmiertelną. […] Itard przekazał mi szczegóły pracy ze swymi pierwszymi uczniami. Przestudiowałem też wszystko, co w późniejszym czasie próbowano zrobić i co osiągnięto w tej dziedzinie” (Pelicier, Thuiller 1996, s. 311). Spotkania odbywały się w l’Institut des sourds – muets (Instytucie Głuchoniemych) w Paryżu, gdzie pracował Itard. Współpraca była ścisła, ale trwała jedynie rok, do śmierci nauczyciela Dzikiego z Aveyronu w 1838 r. Dzięki Itardowi Séguin nawiązał też kontakt z Jeanem-Etienne Esquirolem: „[Itard] pragnąc się dowiedzieć, czy psychiatria nie miałaby dla moich pierwszych pacjentów lepszych środków zaradczych niż te, które zawarł w swych pismach, namówił mnie, abym ich przedstawił Esquirolowi, którego odwiedzaliśmy każdego tygodnia” (tamże, s. 313). Swoje pierwsze kroki w edukacji osób niepełnosprawnych intelektualnie stawiał więc Édouard Séguin pod opieką dwóch wybitnych naukowców. Wypada zgodzić się z opinią, że „nie mógłby sobie wyma- 149 Z KRAJU I ZE ŚWIATA rzyć bardziej odpowiedniej rekomendacji” (Martin 1980, s. 46). Warto też zwrócić uwagę na pewne charakterystyczne rysy osobowości młodego Édouarda, jakie ujawniły się w jego stosunku do obu mistrzów, a które w przyszłości miały się stać zarówno źródłem jego sukcesów, jak i przyczyną kłopotów: w ocenie dokonań swoich mentorów, pomimo niewątpliwego szacunku i podziwu, jakim ich darzył, zachował sporą dozę samodzielności – nie dał się zaszantażować magią nazwisk i wiele ich poglądów ocenił krytycznie. Wspominając spotkania z Itardem stwierdził np.: „Tak oto poznawałem zarówno sekret jego wpływu na upośledzonych, jak i błędy jego doktryny [...]” (Pelicier, Thuillier 1996, s. 313), zaś o drugim z mistrzów powiedział: „Esquirol był wyrocznią w dziedzinie medycyny umysłu, ale mnie nie miał czego nauczyć; był za to człowiekiem o doskonałym takcie i udzielił mi wyśmienitych rad zastosowania procedur, które mu zasugerowałem” (tamże). Z zamieszczonych cytatów, poza krytyczną i samodzielną postawą, można wyczytać także inne cechy charakteru Séguina, jak np.: wysokie mniemanie o sobie i swoich dokonaniach, niewielka skłonność do kompromisu w sprawach zasadniczych i swego rodzaju zazdrość o miano prekursora. Ten ostatni problem był dla młodego Burgundczyka szczególnie istotny. Trzeba bowiem pamiętać, że próby pracy z osobami niepełnosprawnymi intelektualnie podejmowano już przed 1837 r. i nie mam na myśli jedynie działalności Itarda i Esquirola. „W roku 1824 Belhomme, internista w Salpêtrière, uznał, że «możliwe byłoby polepszenie sytuacji upośledzonych i że można by dać im jakiś rodzaj edukacji». Podzielił ich według kategorii i doszedł do wniosku że «upośledzeni są wyuczalni stosownie do ich poziomu upośledzenia». Cztery lata później Ferrus zorganizował w Bicêtre rodzaj szkoły, gdzie każdego ranka i w ciągu dnia kierował dziećmi i nastolatkami, którzy jego zdaniem sprawiali wrażenie, iż posiadają duchowe zasoby rozwoju. Około 1831 roku J.P. Falret podjął się podobnego zadania w Salpêtrière. W roku 1834 F. Voisin 150 stworzył dla upośledzonych dzieci zakład ortofreniczny, który niestety przetrwał tylko kilka lat” (Séguin 1895, s. 8–9). Édouard Séguin w związku z podjęciem się dzieła edukacji osób niepełnosprawnych intelektualnie miał okazję w ciągu kilku najbliższych lat osobiście poznać wszystkie osoby wymienione w przytoczonym tekście. Problem tego, komu należy się palma pierwszeństwa, nurtował go właściwie do końca życia. Jak już wspomniano, intensywna i owocna współpraca z Itardem trwała jedynie rok. Po jego śmierci głównym mentorem Édouarda stał się Esquirol, pod którego kierunkiem w 1839 r. opublikował swoją pierwszą pracę pedagogiczną – broszurkę zatytułowaną À Monsieur H... Résumé de ce que nous avons fait depuis 14 mois, du 15 février 1838 au 15 avril 1839 (Dla Pana H... Podsumowanie tego, czego dokonaliśmy podczas 14 miesięcy, od 15 lutego 1838 do 15 kwietnia 1839). Dedykowana Panu H., opisywała ona przebieg ponadrocznej terapii jego syna Adriena. W tym samym roku ukazała się druga broszurka, zatytułowana Conseils a Monsieur O... sur l’education de son fils (Rady dla Pana O… odnośnie edukacji jego syna). Publikacja ta zawierała szereg rad udzielonych rodzicom niepełnosprawnego intelektualnie chłopca. Działalność pedagogiczna Édouarda Séguina rozwijała się pomyślnie, stawała się też coraz bardziej znana w środowisku pedagogów i lekarzy paryskich, m.in. dzięki kilku niezwykle przychylnym artykułom zamieszczonym w stołecznej prasie. Rozgłos wokół jego osoby i dokonań był okolicznością tak korzystną, że w tym właśnie okresie Séguin rozpoczął starania o utworzenie szkoły dla osób niepełnosprawnych intelektualnie. W tym celu skierował podanie do ministra oświaty publicznej, który, po konsultacjach, wydał 31 grudnia 1839 r. stosowne zezwolenie. Édouard Séguin otrzymał je 3 stycznia 1840 r. i jeszcze w tym samym miesiącu otworzył swoją szkołę – pierwszą w dziejach szkołę dla dzieci niepełnosprawnych intelektualnie – w budynku przy rue Pigalle nr 6. Nie mamy danych pozwalających odtworzyć takie szczegóły jej funkcjonowania, jak nazwisko nauczyciela, który zgodnie SZKO£A SPECJALNA 2/2012 Z KRAJU I ZE ŚWIATA z decyzją ministra oświaty miał być w niej zatrudniony (Séguin, jako student prawa, nie miał formalnych uprawnień do nauczania), liczba uczniów czy też ilość i wielkość pomieszczeń zajmowanych przez szkołę. Autor niniejszego artykułu odwiedził osobiście dom przy rue Pigalle nr 6, jednak budynek, który obecnie stoi w tym miejscu, został wzniesiony dopiero w 1931 r. Wiadomo za to z całą pewnością, że eksperymentalna szkoła Séguina znajdowała się pod ścisłą kontrolą i obserwacją władz zwierzchnich. Na polecenie ministra spraw wewnętrznych była regularnie odwiedzana przez dra Guillaume Ferrusa. Efektem wizyt jest raport z czerwca 1840 r. Ocena wizytatora okazała się dla młodego pedagoga niezwykle korzystna. Ferrus stwierdził: „Wszystkie procedury, które [Séguin] stosuje, są racjonalne, wszystkie środki pomysłowe. Do realizacji tego trudnego dzieła wnosi on żelazną wolę, godną podziwu cierpliwość i pełnię człowieczeństwa” (Pelicier, Thuillier 1996, s. 30). W konkluzji swojego raportu Ferrus proponował zorganizowanie przez Séguina nauczania w którymś ze stołecznych zakładów publicznych przeznaczonych dla niepełnosprawnych intelektualnie. Sugestie te zostały uwzględnione i Édouardowi powierzono stanowisko nauczyciela w l’Hospice des Incurables (Zakładzie dla Nieuleczalnie Chorych) przy faubourg Saint-Martin nr 166. Z nieznanych przyczyn objął je dopiero rok później. Tymczasem kontynuował pracę w szkole przy rue Pigalle. 12 grudnia 1840 r. umarł Jean-Etienne Esquirol; od tego momentu Séguin mógł liczyć jedynie na własne siły. 24 września 1841 r. Édouard zdał końcowy egzamin na wydziale prawa i uzyskał tytuł licencjata. Jak łatwo obliczyć, potrzebował na ukończenie studiów jedenastu lat. Wynikało to niewątpliwie z zaangażowania w dzieło, które uważał za najważniejsze w swoim życiu, czyli w terapię i nauczanie osób niepełnosprawnych intelektualnie. Pod koniec roku 1841 r. nastąpił kolejny przełom w życiu Séguina. W październiku zamknął swoją szkołę i rozpoczął pracę w l’Hospice des Incurables. SZKO£A SPECJALNA 2/2012 Praca w instytucjach państwowych W Zakładzie dla Nieuleczalnie Chorych powierzono jego pieczy grupę dziesięciu chłopców. Pracował z nimi od października 1841 r. do marca roku następnego. Swoje doświadczenia zawarł w książce Théorie et Pratique de l’Éducation des Enfants Arriérés et Idiots (Teoria i praktyka nauczania dzieci opóźnionych w rozwoju i upośledzonych) z 1842 r. Analiza tego opracowania pozwala stwierdzić, że Séguin rozwinął i udoskonalił metody i formy oddziaływania terapeutycznego, różnicując je ze względu na wiek i stopień niepełnosprawności podopiecznych. We wnioskach nalegał na konieczność kontynuowania terapii oraz objęcia nią większej liczby niepełnosprawnych. Rada Naczelna Zakładów Opiekuńczych przychyliła się do tego wniosku, stwierdzając na posiedzeniu w dniu 12 października 1842 r.: „[…] metoda zastosowana przez P. Séguina wobec tych młodych uczniów, opóźnionych w rozwoju lub niewykazujących niemal w ogóle objawów inteligencji, poskutkowała zaszczepieniem u nich podstaw ładu, regularności, podporządkowania, zdyscyplinowania, przyzwyczajeń niezbędnych do pracy, pojęć czytania, pisania i liczenia. […] W konsekwencji należy uznać za pożądane kontynuowanie tych prób i rozciągnięcie ich na większą liczbę dzieci pozbawionych rozumu. P. Séguinowi można by z korzyścią powierzyć zastosowanie jego metody wobec licznych upośledzonych dzieci ze szpitala Bicêtre, do których dołączono by te, które zaczęły edukację w Zakładzie dla Nieuleczalnie Chorych” (Martin 1981, s. XXXI – XXXIII). Zgodnie z tą decyzją Édouard Séguin rozpoczął pracę w szpitalu Bicêtre 27 listopada 1842 r. Postanowieniem dyrektora poddany został pod nadzór Félixa Voisina i Françoisa Leureta – ordynatorów I i II oddziału szpitala. Klasę Séguina utworzyło 12 dzieci z Bicêtre oraz 10 uczniów, którzy wraz z nim przybyli z l’Hospice des Incurables. Początkowo współpraca z kierownictwem szpitala oraz z obu opiekunami układała się pomyślnie. Pod wpływem zachęt Voisina Séguin podjął studia medyczne. 151 Z KRAJU I ZE ŚWIATA Voisin pochlebnie wypowiedział się też o swoim podopiecznym: „Skoro mówimy o ludziach, którzy zajmowali się upośledzonymi, nie możemy […] nie wymienić ze szczególną uwagą p. Séguina […]. Dysponujący energicznym charakterem, uzdolniony, dobry obserwator, świetnie zarządzający czasem ma wszystko to, co potrzebne w tej pracy, aby służyć jednocześnie nauce i człowieczeństwu. […] Mamy zresztą zamiar wspólnie opublikować wszystkie wyniki, które osiągniemy w moim oddziale” (Pelicier, Thuillier 1996, s. 84). Z nieznanych względów nie doszło do tego. Voisin wydał w lutym 1843 r. pracę poświęconą terapii osób niepełnosprawnych intelektualnie, zaś w lipcu tegoż roku ukazała się książka Séguina zatytułowana Hygiène et éducation des Idiots (Higiena i edukacja upośledzonych umysłowo), w której po raz pierwszy nie ograniczył się do sprawozdania z wyników prowadzonej terapii (jak to było w poprzednich publikacjach), ale przedstawił uporządkowany i systematyczny zarys swoich teorii pedagogicznych. Publikacja doczekała się przychylnych recenzji, co mogło być jedną z przyczyn konfliktu, który poróżnił Séguina i Voisina – pracę tego drugiego prasa pominęła bowiem całkowitym milczeniem. Tymczasem Voisin siebie uważał za pioniera edukacji osób niepełnosprawnych intelektualnie, co nie było całkiem bezpodstawne. Żaden z adwersarzy nie zamierzał ustąpić, a dumny i konfrontacyjny charakter Séguina z pewnością nie przyczyniał się do załagodzenia sporu. Istniały też inne okoliczności, które pogłębiły konflikt między dotychczasowymi współpracownikami. Voisin i Leuret, którzy, jak już wspomniano, na polecenie dyrektora Bicêtre wspólnie sprawowali nadzór nad Édouardem, od pewnego czasu pozostawali ze sobą w naukowym sporze. Taka sytuacja była dla niego trudna i obciążająca. Trzy lata później opisał ją słowami, które niewątpliwie są wyrazem silnych, negatywnych emocji: „Ze wszystkich stron obiecywano, że moje metody będą wysławiane pod niebiosa, jednak pod warunkiem, że zgodzę się 152 zawiesić moją działalność na pięć – sześć lat: w tym czasie mógłbym, mówiono, ukończyć studia (zupełnie obce tak mej osobie, jak i moim zainteresowaniom), które dałyby mi doktorski biret, zapewniający mnie i moim pracom nietykalność. Przyznaję, ta perspektywa była kusząca, co najmniej ze względu na niezależność w pracy, ale czy była ona realna. Zresztą, oni wszyscy byli rozkochani w tym przeklętym birecie, co nie przeszkadzało im nawzajem podgryzać się i rzucać do gardeł z wyszczerzonymi zębami. Nie porzuciłem więc realnych dokonań, goniąc za ułudą. Setka dzieci zawdzięcza postęp w terapii tej decyzji, która uwolniła mnie, izolując jednocześnie” (Séguin 1997, s. 510). Wypowiedź ta nie stoi w sprzeczności z podaną wcześniej informacją, że Séguin podjął studia medyczne. Wiadomo bowiem skądinąd, że nie ukończył ich do momentu wyjazdu z Francji, czyli do roku 1850. Opisane konflikty przeniosły się na relacje z niższym personelem, czyli pielęgniarzami i opiekunami. Z dużą dozą prawdopodobieństwa można przyjąć, że ambitne plany Séguina, wymagające od nich większego zaangażowania, nie spotkały się z przychylnym przyjęciem. Od połowy 1843 r. atmosfera otaczająca Séguina zaczęła się systematycznie pogarszać, zaś jego postawa nie wpływała na poprawę sytuacji. 2 listopada dyrektor Bicêtre zanotował: „P. Séguin nie pojawiał się w klasie przez ostatnie 11 dni, tłumacząc, że nie ma odpowiednich środków, by wymusić u swych uczniów respekt; pracuje indywidualnie tylko z kilkoma upośledzonymi. Taki stan rzeczy nie może dalej trwać; […] Jeśli obecny nauczyciel nie może wypełniać swoich funkcji w ramach wyznaczonych przez administrację, należy go zastąpić innym” (Martin 1981, s. XLVII). Źle odbierana była też, sygnalizowana już kilkakrotnie, niezależność i inicjatywa, którą przejawiał Séguin. W jego klasie znalazły się dzieci nie tylko niepełnosprawne intelektualnie, ale też dotknięte innymi problemami, jak np. różnymi rodzajami psychozy czy też epilepsją. Séguin twierdził, że utrudnia mu to pracę i domagał się zmiany. Jego poSZKO£A SPECJALNA 2/2012 Z KRAJU I ZE ŚWIATA stulaty nie znalazły jednaki zrozumienia, głównie z przyczyn finansowych. Ze złym przyjęciem spotkało się również to, że Séguin, w opozycji do powszechnie stosowanych praktyk, nie przywiązywał większej wagi do tego, aby dzieci wykonywały prace produktywne i użyteczne dla szpitala. W jego rozumieniu bowiem najważniejsze nie było to, czy aktywność uczniów można wykorzystać do funkcjonowania ośrodka, ale to, czy ma ona walor terapeutyczny. Trzeba też wspomnieć o jeszcze jednej okoliczności, która mogła się przyczynić do pogłębienia problemów, jakie dotknęły Séguina. Był to okres przełomowy również w jego życiu prywatnym, bowiem w roku 1842 ożenił się, zaś rok później urodził mu się syn, któremu nadano imię Édouard-Constant. Powiększenie się rodziny, przy jednoczesnym ograniczeniu kontaktów z żoną i synem oraz niemożnością dodatkowego zarobkowania (zgodnie z decyzją Rady Naczelnej Zakładów Opiekuńczych zobowiązano go do stałego przebywania w szpitalu i poświęcania całego czasu uczniom) było niewątpliwie dodatkowo obciążającą okolicznością. Sytuacja ulegała ciągłemu pogorszeniu, powtarzały się skargi na to, że Séguin nie pojawia się w miejscu pracy. Badacze jego biografii określają takie postępowanie jako „rodzaj skrytego strajku” (Pelicier, Thuillier 1996, s. 3), formę odmowy akceptacji narzuconych warunków. Ostatecznie konflikt, na wniosek administracji Bicêtre, zakończył się zwolnieniem Édouarda z pracy dnia 20 grudnia 1843 r. To, co spotkało Séguina w roku 1843, było efektem zbiegu wyjątkowo niekorzystnych okoliczności, zetknięcia jego dumy i egocentryzmu z małostkowością i wrogością otoczenia oraz wystąpienia niesprzyjających okoliczności instytucjonalno-materialnych, typowych dla totalnej instytucji, jaką był szpital Bicêtre. Ostatnie lata we Francji Po zwolnieniu z Bicêtre Séguin nie miał szans na zatrudnienie w instytucjach puSZKO£A SPECJALNA 2/2012 blicznych. Rozpoczął więc na nowo udzielanie prywatnych lekcji. Ponadto zajął się dopracowaniem i rozwinięciem swoich koncepcji pedagogicznych. Efektem tego było wydanie trzech książek. Jako pierwsza pojawiła się w roku 1846 publikacja, w formie albumu, zatytułowana Images graduées à l’usage des enfants arriérés et idiots (Obrazy uszeregowane według stopnia trudności przeznaczone do użytku dzieci opóźnionych w rozwoju i upośledzonych). Niestety, żaden egzemplarz albumu nie zachował się do dnia dzisiejszego. W tym samym roku opublikował kolejną pracę: Traitement moral, hygiène et éducation des idiots et des autres enfants arriérés ou retardés dans leur développement (Terapia moralna, higiena i edukacja upośledzonych i innych dzieci opóźnionych lub zaburzonych w swoim rozwoju). Jest to jedna z najważniejszych prac Séguina, w której podsumował i rozbudował treści zawarte we wcześniejszych książkach. Traitement moral… jest w historii pedagogiki specjalnej pierwszym tak obszernym, systematycznym i kompletnym opracowaniem dotyczącym terapii osób niepełnosprawnych intelektualnie. W roku 1847 opublikował kolejną książkę, wspomnianą już przy okazji omawiania saintsimoniańskiego epizodu jego biografii, poświęconą Jacobowi Rodriguesowi Péreiremu. Lata te, oprócz aktywności pisarskiej, były również pomyślne w jego życiu rodzinnym. Takimi słowami wiele lat później je wspominał: „[…] książka, dzieło młodego człowieka pełnego ufności, powstawała przy kołysce mojego syna, rozjaśniana tym samym płomykiem, który oświetlał żonę podczas szycia; szyła ubrania, a przy tym strzegła i prowadziła w dobrym kierunku nitki mych idei, w najbardziej ustronnym z naszych dwóch pokojów […]. Sformułowałem tę metodę, aby pomogła nam w nauczaniu naszego syna, tak bardzo charakterem podobnego do swej matki” (Séguin 1895, s. 339). Warto nadmienić, że są to jedyne informacje, które Séguin pozostawił na temat swej pierwszej żony. 153 Z KRAJU I ZE ŚWIATA Rok 1848 to czas kolejnego przełomu w historii Francji. W lutym wybuchła rewolucja, która obaliła Monarchię Lipcową i dała początek II Republice. Wydarzenia te noszą nazwę rewolucji lutowej, a Édouard Séguin aktywnie się w nie włączył, wiążąc się z grupą najbardziej radykalnych działaczy, których bezpośrednio po rewolucji prześladowano, aresztowano lub zsyłano do kolonii. W takich okolicznościach Séguin nie mógł być pewny swojej przyszłości. Jego sytuacja komplikowała się tym bardziej, że, jak już wspomniano, od roku 1843 był dotknięty ostracyzmem zawodowym. W latach 1843–1847 Séguin kilkakrotnie przyjmował (zarówno w Bicêtre, jak i w swojej prywatnej szkole) gości ze Stanów Zjednoczonych – doktorów Horacego Manna i Georgesa Sumnera, którzy cenili jego dorobek, a także nawiązali z nim więzy osobistej przyjaźni. Najprawdopodobniej właśnie to wpłynęło na podjęcie decyzji o emigracji. W 1850 r. trzydziestoośmioletni Édouard Séguin opuścił Francję i wraz z żoną oraz synem przybył do Nowego Jorku. Okres amerykański Przybywającego do USA Séguina poprzedzała sława wybitnego terapeuty. Z tego względu bezpośrednio po przyjeździe został zaproszony do pomocy w organizacji szkół specjalnych: „wspierał swymi radami dokończenie tworzenia Szkoły dla Upośledzonych Dzieci w South Boston, Instytutu dla Młodzieży Opóźnionej w Rozwoju w Barre (Massachussetts) oraz Szkoły Eksperymentalnej, którą właśnie organizował w Albany dr Wilbur” (In memory… 1880, s. 14). Następnie, wraz z rodziną, osiadł na przedmieściach Cleveland. W tym czasie nie zajmował się terapią osób niepełnosprawnych, ale pracował w swoim zawodzie wyuczonym (nie jest do końca jasne, czy praktykował jako prawnik, czy też jego działalność miała coś wspólnego z medycyną). Lata 1854–1857 spędził w Syracuse Instiution, gdzie wspierał dra Wilbura w wychowaniu i nauczaniu dzieci niepełnospraw- 154 nych, a także „współpracował w tworzeniu nowych instytucji w Connecticut, Ohio i Pensylwanii, gdzie widzimy go przez pewien czas na czele tego ostatniego zakładu” (Trent 1997, s. 43). Kolejne trzy lata to czas poważnych problemów rodzinnych, które odciągnęły Séguina od problematyki terapii osób niepełnosprawnych. Jego żona poważnie zapadła na zdrowiu, choroba najprawdopodobniej zakończyła się śmiercią. W roku 1860 Édouard Séguin osiedlił się w miejscowości Mount Vernon w stanie Nowy Jork. Podjął na nowo studia medyczne. Tytuł doktora medycyny na University College w Nowym Jorku uzyskał w roku 1861 (trzy lata później na tej samej uczelni dyplom lekarza wojskowego otrzymał jego syn). W roku 1863 przeniósł się do Nowego Jorku, gdzie mieszkał już do końca życia. Był to czas, w którym ponownie podjął się terapii osób niepełnosprawnych intelektualnie. Efektem tych działań stały się kolejne publikacje. W roku 1866 wydał książkę Idiocy and its treatment by the Physiological method (Upośledzenie umysłowe i jego terapia Metodą Fizjologiczną), w której rozwinął motywy podjęte dwadzieścia lat wcześniej w Traitement moral… Istotną nowością Idiocy jest (w poprzednich książkach obecna jedynie śladowo) problematyka organizacji i profesjonalnego funkcjonowania instytucji edukacyjno-wychowawczych przeznaczonych dla osób niepełnosprawnych intelektualnie. Pomimo przekroczenia pięćdziesiątego roku życia Séguin wciąż rozszerzał zakres swoich zainteresowań. Jako lekarz zajmował się badaniami różnorodnych kwestii związanych z diagnozą i leczeniem schorzeń somatycznych. Począwszy od roku 1866 szczególną uwagę poświęcił tematyce ciepłoty ciała. Jego badania wzbogaciły wiedzę na ten temat i doprowadziły do stworzenia przez niego specjalnego narzędzia do mierzenia temperatury. Główną publikacją z tej dziedziny jest Medical Thermometry (Termometria medyczna) z 1871 r. Zajmując się intensywnie zagadnieniami medycznymi, nie zaniedbał problematyki pedagoSZKO£A SPECJALNA 2/2012 Z KRAJU I ZE ŚWIATA gicznej. W roku 1873 wyjechał do Europy, by wziąć udział w Międzynarodowej Wystawie w Wiedniu jako komisarz USA do spraw edukacji. Z tej okazji spędził niemal rok w Europie, podróżując po wielu krajach i wizytując liczne ośrodki edukacyjne. Odwiedził szpital Bicêtre i wciąż istniejącą tam szkołę, osobiście zapoznał się też z placówkami dla dzieci niepełnosprawnych intelektualnie w Berlinie i Dreźnie. Obserwacje i wnioski z rocznego pobytu w Europie przedstawił w książce Repport on Education (Raport na temat edukacji), wydanej w roku 1875. Publikacja ta nie dotyczy jedynie szkolnictwa specjalnego. Przeciwnie, prezentuje szeroką panoramę instytucji edukacyjnych różnego typu tak w Europie, jak w Ameryce Północnej. Report jest świadectwem, że mimo dość zaawansowanego wieku (63 lata) Séguin nie tylko utrzymywał wysoką formę intelektualną, ale wciąż rozszerzał krąg swoich zainteresowań i podejmował nowe zagadnienia badawcze, w tym przypadku kwestię zastosowania metod pedagogiki specjalnej do edukacji dzieci pełnosprawnych. Séguin do końca życia pozostał aktywny zarówno w sferze organizacyjnej, jak i naukowej. W 1879 r. założył w Nowym Jorku Physiological School for Weak – minded et Weak – bodies Children (Fizjologiczną szkołę dla dzieci upośledzonych umysłowo i fizycznie). Na ten rok datowana jest jego broszura Psycho-physiological training of an idiotic hand (Psychofizjologiczne kształcenie ręki upośledzonego), a na rok 1880 następna, Psycho-physiological training of an idiotic eye (Psychofizjologiczne kształcenie oka upośledzonego). Obie po raz kolejny podejmują, obecne w całej jego twórczości, zagadnienie edukacji systemu motorycznego i narządów zmysłu. W styczniu 1880 r. poślubił, znacznie młodszą od siebie, uczennicę i współpracownicę Elsie Mead, która rok wcześniej pomagała mu w tworzeniu nowojorskiej szkoły dla dzieci niepełnosprawnych. W tym też roku ukazała się także druga, rozszerzona wersja Repport on Education. Było to ostatnie wydanie pracy Séguina za jego życia. SZKO£A SPECJALNA 2/2012 W październiku 1880 r. Séguin, który „nigdy nie był człowiekiem krzepkim, a przez wiele lat trapiły go okresowe ataki wyczerpującej choroby” (In memory… 1880, s. 34), zapadł na dyzenterię. Choroba miała ostry przebieg i w ciągu dwóch tygodni całkowicie wyniszczyła jego organizm. 28 października Édouard-Onésime Séguin zmarł w wieku 68 lat w swoim domu przy West 57th Street nr 58 w Nowym Jorku. Trzy dni później odbyła się świecka ceremonia pogrzebowa. Po jej zakończeniu ciało Édouarda Séguina pochowano na cmentarzu Woodlawn na Bronxie. Jego syn, Édouard-Constant Séguin, stał się z czasem cenionym specjalistą i uważany jest za jednego z twórców amerykańskiej neurologii. Wdowa po Séguinie, Elsie Mead, prowadziła dalej ich wspólne dzieło, Physiological School for Weak – minded et Weak – bodies Children. W późniejszym okresie przeniosła szkołę do miejscowości Orange w stanie New Jersey i kierowała nią do swojej śmierci w roku 1930. *** Czy Édouard-Onésime Séguin rzeczywiście zasługuje na miano twórcy pedagogiki osób niepełnosprawnych intelektualnie? Stworzenie nowej gałęzi pedagogiki jest przedsięwzięciem zbyt skomplikowanym, aby mogło się dokonać dzięki pracy jednego człowieka. W pierwszym artykule cyklu scharakteryzowano proces dojrzewania tej idei; w artykule niniejszym wspomniano o próbach pracy z dziećmi niepełnosprawnymi intelektualnie podejmowanych przed Séguinem. Nie wolno ponadto zapominać o współczesnej Séguinowi działalności J.J. Guggenbühla, o której w tekście nie wspomniano. Jednakże, zdaniem autora artykułu, uzasadnione jest stwierdzenie, że zasługi Séguina dla powstania pedagogiki osób niepełnosprawnych intelektualnie są największe. Poprzednicy Édouarda byli lekarzami i na kształcie ich koncepcji zaważyło podejście medyczne, ponadto ich praca z niepełnosprawnymi była efemeryczna i dotyczyła nielicznych podopiecznych (w polu zainteresowania Guggenbühla znajdowały się np. jedynie dzieci dotknię- 155 Z KRAJU I ZE ŚWIATA te wrodzonym zespołem niedoboru jodu, zwanym ówcześnie kretynizmem). Na ich tle Édouard Séguin wyróżnia się jako ten, którego koncepcje miały najbardziej pedagogiczny charakter, tzn. największą rolę w poprawie stanu funkcjonowania podopiecznych przyznawał stymulowaniu rozwoju, kształceniu poszczególnych funkcji i zdolności. Ponadto objął terapią znacznie większą liczbę dzieci, stosując swoje metody w ośrodkach różnego typu (zakładach leczniczych, przytułkach, szkołach publicznych i prywatnych) i działając w kilku krajach. Poza tym zawarł swoje przemyślenia w największej liczbie publikacji prezentujących przemyślaną, usystematyzowaną i rozbudowaną koncepcję edukacji i terapii, którą nazwał metodą fizjologiczną (szerzej o niej w kolejnym artykule). Wszystkie te okoliczności przemawiają za słusznością tezy, że Édouard Séguin zasłużył na miano twórcy pedagogiki osób niepełnosprawnych intelektualnie, a co najmniej na to, by uznać go za najważniejszą, niejako sztandarową postać procesu jej narodzin. Bibliografia Balcerek, M. (1981). Rozwój wychowania i kształcenia dzieci upośledzonych umysłowo – zarys historyczny. Warszawa: WSiP. Fetzki, T. (2011). Koncepcje Édouarda Séguina i ich znaczenie dla rozwoju pedagogiki osób niepełnosprawnych intelektualnie. [Praca doktorska]. Poznań: UAM, WSE. In memory of Edouard Seguin, M.D. (1880). New York: Proceedings of the Association of Medical Officers of American Institutions for Idiotic and Feeble-Minded Persons. Martin, J. (1981). Une Biographie française (1812– 1850) d’Onésime Édouard Séguin (20 janvier 1812–28 octobre 1880): premier thérapeute des enfants arriérés, d’après ses écrits et les documents historiques. Paris: Faculte de Medecine Saint-Antoine. Mauersberg, S. (red.). (1990). Dzieje szkolnictwa i pedagogiki specjalnej. Warszawa: PWN. Pelicier, Y., Thuillier, G. (1996). Un pionnier de la psychiatrie de l’enfant: Édouard Séguin (1812– 1880). Paris: Comité d’histoire de la Sécurité sociale. Séguin, É. (1847). Jacob-Rodrigues Péreire, Notice sur sa vie et ses travaux, et analyse raisonnée de sa 156 méthode, par Édouard Séguin, précédées de l’éloge de cette méthode par Buffon. Paris: J.-B. Baillère. Séguin, É. (1895). Rapports & mémoires sur l’éducation des enfants normaux et anormaux. Paris: Progrès médical. Séguin, É. (1997). Traitement moral, hygiène et éducation des idiots et des autres enfants arriérés ou retardés dans leur développement. Paris: Comité d’histoire de la Sécurité sociale. Thuillier, G. (2004). Le Premier écrit d’Édouard Séguin, De la critique d’art (1836). Mémoires de la Société Académique du Nivernais. Nèvers: Société Académique du Nivernas. Trent, J. W. (1997). Inventing the Feeble Mind. Los Angeles: University of California Press. KATARZYNA MIROSŁAW KAMIL MISZEWSKI APS, Warszawa SPRAWOZDANIE Z V KONGERSU PENITENCJARNEGO MODERNIZACJA POLSKIEGO WIĘZIENNICTWA. WARSZAWA – POPOWO, 23–25 MAJA 2011 V Kongres Penitencjarny został zorganizowany przez Centralny Zarząd Służby Więziennej oraz Instytut Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji UW. Jest to niezwykle prestiżowe wydarzenie naukowe, odbywające się co cztery lata. Tegoroczne spotkanie przebiegało pod hasłem Modernizacja polskiego więziennictwa. Obrady rozpoczęło uroczyste odczytanie listu honorowego patrona kongresu marszałka Sejmu RP Grzegorza Schetyny. Następnie głos zabrali: minister sprawiedliwości Krzysztof Kwiatkowski, przewodniczący Rady Naukowej Kongresu prof. Andrzej Rzepliński, wicemarszałek Senatu Zbigniew Romaszewski oraz dyrektor generalny Służby Więziennej gen. Jacek Włodarski. Ze względu na rozbudowany zakres tematyczny kongresu ustanowiono cztery sekcje tematyczne: Więziennictwo w systemie SZKO£A SPECJALNA 2/2012
