1 ks. Mariusz Rosik „Manus Dei (?)” w opowiadaniu o uczcie

ks. Mariusz Rosik
„Manus Dei (?)” w opowiadaniu o uczcie Baltazara (Dan 5,1-30)
Opowiadanie o uczcie wystawionej przez ostatniego króla babilońskiego Baltazara
(555-539 p.n.e.), zapisane zostało na kartach księgi proroka Daniela (Dan 5,1-30), której
ostateczna redakcja przypada na lata 170-160 p.n.e., a więc na okres machabejski. Pod
postacią Baltazara (a także wcześniej opisywanego w księdze Nabuchodonozora) i jego
dworu należy dopatrywać się niedwuznacznych aluzji do Antiocha IV Epifanesa i okresu
panowania Seleucydów i Lagidów w biblijnej ziemi obiecanej. Dzięki temu zabiegowi autor
przedstawia swym czytelnikom duchowy komentarz do wydarzeń mu współczesnych.
Opowiadanie zamieszczone zostało w haggadycznej części księgi, napisanej w języku
aramejskim (Dan 2,4b-7,28)1. Nić narracji przebiega następująco: podczas uczty wystawionej
przez Baltazara, w której nie zabrakło akcentów bałwochwalczych, ukazała się nagle
biesiadnikom tajemnicza ręka piszącą na pałacowej ścianie słowa: mene, mene, tekel ufarsin.
Nikt ze znanych królowi mędrców nie potrafił odczytać ich znaczenia. O wyjaśnienia więc
poproszono Daniela, Hebrajczyka uprowadzonego do niewoli babilońskiej około 606 roku
p.n.e., który cieszył się sławą proroka. Daniel interpretuje inskrypcję jako zapowiedź upadku
króla Baltazara i jego dworu.
1. Ręka pisząca na ścianie
Znak zapytania zawarty w tytule poddaje w wątpliwość, czy rzeczywiście autor
biblijny ma na myśli boską rękę, skoro tekst opowiadania wyraźnie mówi o ręce człowieka:
„Ukazały się palce ręki ludzkiej (vn"a/-dy: yDI !['B.c.a) i pisały za świecznikiem na wapnie
ściany królewskiego pałacu” (Dan 5,5). Przynajmniej trzy racje przemawiają za pozytywną
odpowiedzią. Pierwsza to powszechne przekonanie ludów semickich, że bóstwo przejawia
swą moc lub interweniuje w dzieje ludzkości często przez pośrednictwo człowieka2. Drugiego
argumentu dostarcza sama narracja. Tłumacząc królowi znaczenie wypisanych słów, prorok
Daniel wyjaśnia: „To On [Bóg] posłał tę rękę (ad'y>-ydI aS'P; x;y:liv. yhiAmd'q\-!mi), która
nakreśliła to pismo” (5,24). Trzeci wreszcie powód, dla którego rękę piszącą na ścianie
utożsamiono z manus Dei zaczerpnięty jest z tradycji interpretacji judaistycznej i
chrześcijańskiej tej narracji, która przyjęła tę identyfikację na zasadzie pewnego uproszczenia
czy skrótu myślowego.
Bez wątpienia teologiczne znaczenie symbolu manus Dei związane jest z ideą mocy
Bożej. O ile w języku hebrajskim rzeczownik dy". oznacza rękę, to w aramejskim jego drugie
1
Rdzeń księgi powstał w języku hebrajskim, natomiast wtórnokanoniczne dodatki znane są jedynie po grecku
(3,24-90; 13-14).
2
“In some instances divine power can be mediated through human hands, being conveyed from the deity to the
recipient through an agent”; P.R. Ackroyd, „
dy"”, TDOT V, wyd. G.J. Botterweck, H. Ringgren, Grand Rapids,
Michigan 1986, 419.
1
znaczenie oscyluje wokół pojęcia mocy i władzy. Zwrot „oddać w [czyjąś] moc” występuje
np. w Dan 2,38 w formie: yehab beyad; w tym samym kontekście odczytać należy zwrot
„wyrwać z czyjejś mocy” (šêzîb min-yad; Dan 3,15). Ponieważ obydwa te zwroty występują
w bezpośrednim kontekście perykopy opowiadającej o uczcie Baltazara, można w jej
interpretacji przyjąć i ten odcień znaczeniowy terminu dy". Moc i władza Boga przejawia się
w wymierzaniu sprawiedliwości. Egzegeci mówią o sprawiedliwości nagradzającej i karzącej.
Niejednokrotnie obydwa te aspekty przejawiają się w jednym i tym samym działaniu Bożym.
Kara wymierzona narodom uciskającym Izraela jest jednocześnie nagrodą dla samego narodu
wybranego. O karzącym działaniu ręki Boga wspomina udręczony Hiob: „Stałeś się dla mnie
okrutny. Uderzasz potężną prawicą” (ynImej.f.ti ^d>y"; Hi 30, 21). Z podobnym przejawem
karzącej sprawiedliwości Bożej, aczkolwiek już nie w wymiarze indywidualnym, lecz
społecznym i politycznym, czytelnik ma do czynienia w narracji księgi Daniela. Moc (ręka)
Boga dosięga króla zaborczego Babilonu, Baltazara, i jego naród, i wymierza mu
sprawiedliwość. Użycie motywu manus Dei wydaje się tu posiadać także odcień ironiczny,
albowiem w innym miejscu to właśnie władcy uciskający Izraelitów chlubią się siłą swych
rąk. Według relacji Izajasza, król asyryjski Tiglat – Pileser miał mówić o sobie: „Działałem
siłą mej ręki (ydIy" x;koB.) i własnym sprytem, bom jest rozumny. Przesunąłem granice
narodów i rozgrabiłem ich skarby, a mieszkańców powaliłem jak mocarz” (Iz 10,13).
Motyw manus Dei na kartach Starego Przymierza często używany bywa w kontekście
jurydycznym. Wspomniano już o tym, że moc Boga, przejawiająca się w działaniu Jego ręki,
służy wymierzaniu sprawiedliwości. Obie te idee: mocy i sprawiedliwości, złączone z
motywem manus Dei, zapisał psalmista w słowach: „Ty masz ramię pełne potęgi, mocna jest
ręka Twoja i prawica Twoja wzniesiona. Podstawą Twego tronu jest sprawiedliwość i prawo,
przed Tobą kroczą łaska i wierność” (Ps 89,14-15). W opowiadaniu o uczcie Baltazara ręka
Boża jest nie tylko przejawem Jego mocy, ale łączy się ściśle ideą sprawiedliwości prawnej.
Napisane na ścianie słowa mene, mene, tekel, ufarsin należą bowiem do biblijnej terminologii
jurydycznej. Terminologia ta w znacznej mierze ukuta została przez tradycję
deuteronomistyczną, która oprócz źródeł jahwistycznego, elohistycznego i kapłańskiego, leży
u podstaw powstania Pięcioksięgu. Dosłowne tłumaczenie napisanych przez rękę słów
wskazuje na dwa imiesłowy bierne (mene i tekel to policzony i zważony) oraz jeden imiesłów
czynny (ufarsin – dzielący, liczba mnoga), który jednak w interpretacji Daniela również
przybiera formę pasywną (podzielony – por. 5,28)3. Zmiana ta dokonana została być może dla
motywów fonetycznych, gdyż fares w swym brzmieniu przypomina nazwę państwa Persów;
królestwo Baltazara miało być bowiem podzielone, jak tłumaczy Daniel, pomiędzy Medów i
Persów.
Obraz, którym jest ręka Boga (manus Dei), nakreślony przez autora księgi Daniela
uzupełniony zostaje użyciem czasownika btk (pisać; 5,5), który na kartach Starego
Testamentu wiąże się z tradycją nadania Prawa Izraelowi. Dekalog został najpierw napisany
(btk) na dwóch kamiennych tablicach przez samego Boga. Po grzechu idolatrii, który miał
miejsce u początków wędrówki Izraelitów przez pustynie po opuszczeniu Egiptu (ok. 1200
3
R. Jamieson, A.R. Fausset, D. Brown, A Commentary on the Old and New Testaments, II, Peabody,
Massachusetts 1997, 410.
2
p.n.e.), czynność ta zostaje powtórzona przez Mojżesza. Prawo zapisane zostało na
kamiennych tablicach, gdyż miały one okazać się materiałem trwałym. Trwałość ta
gwarantować miała nieustanną obowiązywalność Prawa. Ponieważ jednak Izraelici często
odwracali się od jago nakazów, zwłaszcza wtedy, gdy popełniali najcięższy grzech, grzech
bałwochwalstwa, Jahwe podejmuje inicjatywę zawarcia nowego przymierza. Zapowiedź
nowego przymierza, zapisana przez Jeremiasza, wyrażona została za pomocą tego samego
czasownika btk, z tym, że „materiałem” piśmienniczym mają być już nie kamienne tablice,
lecz ludzkie serce, w którym według Biblii, dokonywać ma się nawiązanie intymnej więzi z
Bogiem: „takie będzie przymierze, jakie zawrę z domem Izraela po tych dniach – wyrocznia
Pana: umieszczę me prawo w głębi ich jestestwa i na ich sercu wypiszę je. Będę ich Bogiem,
oni zaś będą mi narodem” (Jer 31,33). Na zasadzie analogii uznać można, że słowa mene,
mene, tekel, ufarsin (!ysir>p;W lqeT. anEm. anEm.), które pojawiły się na ścianie pałacu
Baltazara, mają nieodwołalną moc dekretu prawnego.
Interpretacja obrazu, którym jest ręka Boga (manus Dei), przedstawionego w księdze
Daniela 5,1-30 łączy w sobie trzy elementy: symbolikę mocy Bożej, ideę wymierzenia
sprawiedliwości oraz aspekt jurydyczny. Obraz ten mówi (imago narrat), że moc Boża
wymierza sprawiedliwość, i że wyrok ten ma charakter prawny, jest więc definitywny i
nieodwołalny.
2. Paralele biblijne
Wymienione powyżej trzy aspekty interpretacyjne obrazu manus Dei odnajdują swe
paralele zarówno w środowisku biblijnym, jak i w pozabiblijnym świecie mentalności
semickiej. Elementy łączące z narracją księgi Daniela znaleźć można w tradycjach o nadaniu
Prawa, zamieszczonych w księdze Wyjścia. Również tutaj motyw manus Dei złączony jest tu
w użyciem czasownika btk. Opis teofani na Horebie kończy się stwierdzeniem: „Gdy [Bóg]
skończył rozmawiać z Mojżeszem na górze Synaj, dał mu dwie tablice świadectwa, tablice
kamienne, napisane palcem Bożym” (Wj 31,18). Dalszy opis zachowania Mojżesza podkreśla
fakt boskiego pochodzenia inskrypcji Dekalogu: „Mojżesz zaś zszedł z góry z dwiema
tablicami Świadectwa w swym ręku, a tablice były zapisane na obu stronach, zapisane na
jednej i na drugiej stronie. Tablice te były dziełem Bożym, a pismo na nich było pismem
Boga, wyrytym na tablicach” (Wj 32,15-16). Ten sam akcent zamieszcza autor księgi
Powtórzonego Prawa, gdy w usta Mojżesza wkłada następujące słowa: „dał mi Pan dwie
kamienne tablice pisane palcem Bożym. Były na nich wyryte wszystkie słowa, które wyrzekł
do was Pan na górze spośród ognia w dniu zgromadzenia” (Pwt 9,10). Po odstępstwie Izraela
polegającym na wprowadzeniu kultu złotego cielca, za wstawiennictwem Mojżesza dochodzi
do odnowienia przymierza. Wtedy to już nie Bóg, lecz sam Mojżesz, w autorytecie
Najwyższego Prawodawcy, wypisuje słowa przymierza: „Pan rzekł do Mojżesza: Zapisz
sobie te słowa, gdyż na podstawie tych słów zawarłem przymierze z tobą i z Izraelem” (Wj
34,27).
Fragmenty biblijne, w których obraz ręki Boga łączy się z ideą mocy zasygnalizowano
już wyżej. Dołączyć należy do nich jedną z najstarszych i najpiękniejszych zarazem pieśni
Starego Testamentu, opiewającą Boga za wyzwolenie Izraela z niewoli egipskiej. Motyw ręki,
przez którą przejawia się moc druzgocąca przeciwnika, powraca w niej kilkukrotnie:
3
„Uwielbiona jest potęga prawicy Twej, Panie; prawica Twa, o Panie, starła nieprzyjaciół” (Wj
15,6); „Prawicę swą wyciągnąłeś i pożarła ich ziemia” (Wj 15,12); „Wobec siły ramienia
Twojego stali się jak kamień” (Wj 15,16).
3. Paralele pozabiblijne
Obraz ręki Boga, którego znaczenie bliskie jest znaczeniu zawartemu w narracji księgi
Daniela, spotkać można poza Biblią u ludów starożytnego Bliskiego Wschodu zarówno w
przedstawieniach ikonograficznych, jak i w literaturze. W Egipcie znane są przedstawienia
bogów i ludzi z insygniami władzy (berło), mocy (włócznie), z narzędziami piśmienniczymi
lub mierniczymi (zwłaszcza waga). W ten sposób reprezentacje rąk Ozyrysa czy faraonów
symbolizują moc, sprawiedliwość i sąd, a więc elementy zawarte w obrazie dłoni piszącej na
ścianie, zarysowanym w księdze Daniela. Wartym podkreślenia jest fakt, że przedstawienia te
niejednokrotnie nie prezentują całych postaci, lecz pojawia się na nich sama ręka.
Wiele paralel do zaproponowanej powyżej interpretacji obrazu manus Dei przynoszą
odkrycia zwojów w grotach skalnych w pobliżu Morza Martwego. Wiele fragmentów łączy
motyw ręki z nadaniem Prawa. Reguła Zrzeszenia wspólnoty z Qumran została spisana „w
celu czynienia tego, co dobre i sprawiedliwe przed Nim [Bogiem], jak zostało przekazane
przez rękę Mojżesza” (1QS 100). W innym miejscu reguła stwierdza: „To jest nauka Prawa,
które On [Bóg] nakazał przez ręce Mojżesza” (1QS 164). Treść zwojów qumrańskich łączy
obraz ręki Bożej z ideą sądu i wymierzania sprawiedliwości. Ta sama Reguła Zrzeszenia
głosi: „Uświadamiam sobie, że w Jego ręku leży sąd nad wszystkim, co żyje” (1QS 238).
Motyw ten zostaje potwierdzony w hymnach napisanych na użytek wspólnoty: „W Twoim
ręku jest sąd nad wszystkim” (1QHodayoth a); „Wiem, że prawda jest na Twoich ustach, a
sprawiedliwość w Twoim ręku” (1Qhodayoth a). W podobnym tonie utrzymane są słowa
Modlitw Świątecznych: „Twoja prawica [to] napisała, aby znali nakazy chwały i
wiecznotrwałe czyny” (1Q Festival Prayers 34). Pieśni Szabatowe łączą obraz ręki z
motywem sądu i sprawiedliwości: „Oni [duchy sprawiedliwości] czynią przystępną Jego
wiedzę, według sądu Jego ust i Jego obwieszczeń, kiedy Jego mocna ręka zwraca się ku
sądowi i nagrodzie” (4Q ShirSabb a). Tradycja ta przedostała się z biegiem czasu do
Talmudu: „W Jego ręku jest płomienne prawo dla nich” (Berachoth E 6a). Sam Talmud
zresztą potwierdza interpretację napisu dokonaną przez Daniela, w której widzi zapowiedź
sądu nad Baltazarem i jego królestwem (Sanhedrin 22a).
4. Konkluzja
Symbol ręki w Starym Testamencie posiada wiele odcieni znaczeniowych. W
opowiadaniu o uczcie wystawionej przez Baltazara (Dan 5,1-30) czytelnik odnaleźć może
trzy z nich. Owo wyobrażenie ręki Bożej mówi (imago narrat). Ręka pisząca na pałacowej
ścianie symbolizuje moc Boga, zapowiada sąd nad bałwochwalczym władcą i jego
królestwem oraz gwarantuje nieodwołalność tego wyroku, jak nieodwołalne są prawa
ustanowione przez Boga. Dwa ostatnie aspekty łączą się ze sobą nierozerwalnie, gdyż
celowość prawa leży przecież w wymierzaniu sprawiedliwości. Taka interpretacja znaczenia
obrazu jest potwierdzona zarówno przez paralele biblijne (zwłaszcza tradycje o nadaniu
prawa i wyjściu Izraela z Egipt) oraz pozabiblijne (ikonografia egipska i manuskrypty z
Qumran).
4