IV_Raport_CBD_zalaczniki_pol - System Wymiany Informacji

ZAŁĄCZNIKI
1
1. INFORMACJE NA TEMAT STRONY KONWENCJI PRZYGOTOWUJĄCEJ
RAPORT I PROCESU JEGO PRZYGOTOWANIA
Kraj – strona konwencji
Polska
KRAJOWY PUNKT KONTAKTOWY
Ministerstwo Środowiska,
Pełna nazwa instytucji
Departament Ochrony Przyrody
Nazwisko i tytuł osoby
kontaktowej
dr BoŜena Haczek – Radca Ministra
Adres
Wawelska 52/54, 00-922 Warszawa
Telefon
(48 22) 57 92 423
Fax
(48 22) 57 92 730
E-mail
[email protected]
OSOBA KONTAKTOWA DO SPRAW KRAJOWEGO RAPORTU (JEŚLI INNA NIś
POWYśEJ)
Pełna nazwa instytucji
Nazwisko i tytuł osoby
kontaktowej
Adres
Telefon
Fax
E-mail
ZŁOśENIE KRAJOWEGO RAPORTU
Podpis osoby odpowiedzialnej
za załoŜenie krajowego
raportu
Data złoŜenia krajowego
raportu
Janusz Zaleski – Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Środowiska
31 marca 2009
2
Informacja dotycząca procesu przygotowania raportu
Czwarty Krajowy raport z wdraŜania Konwencji o róŜnorodności biologicznej został opracowany
zgodnie z artykułem 26 Konwencji i decyzją VIII/14 Konferencji Stron, na podstawie
wytycznych przygotowanych przez Grupę Roboczą ds. Przeglądu WdraŜania Konwencji.
Raport opracowany został przez Narodową Fundację Ochrony Środowiska (NFOŚ), na zlecenie
Ministerstwa Środowiska (MŚ). Na potrzeby realizacji tego zadania utworzony został
interdyscyplinarny zespół ekspertów reprezentujących róŜne instytucje i róŜne specjalizacje.
Źródłem danych były zarówno dokumenty oficjalne (akty prawne, strategie), opracowania i
materiały przeglądowe i dyskusyjne, bazy danych, jak i indywidualni specjaliści z róŜnych
jednostek, dzielący się swoją wiedzą i przemyśleniami.
Raport, przed oficjalnym wysłaniem do Sekretariatu Konwencji, został poddany szerokim
konsultacjom z zainteresowanymi podmiotami. Uwzględniono w nim większość zgłoszonych
uwag i wprowadzono szereg uzupełnień i zmian w tekście.
Czwarty Krajowy raport z wdraŜania Konwencji o róŜnorodności biologicznej został
przygotowany przez Zespół Redakcyjny działający w składzie: Wojciech Nowicki, Andrzej
Weigle, Katarzyna Kaim, Alicja Kiczyńska, Witold Lenart, ElŜbieta Martyniuk, Jan Musiał,
Wiesław Podyma, Jerzy Solon, Rajmund Wiśniewski.
W opracowaniu wykorzystano informacje i materiały autorstwa Romana Andrzejewskiego,
ElŜbiety Chudzickiej, Wiesława Fałtynowicza, Krzysztofa Kafla, Witolda Lenarta, Wojciecha
Mroza, ElŜbiety Martyniuk, Doroty Nowosielskiej, Joanny Perzanowskiej, Wiesława Podymy,
Ewy Skibińskiej, Jerzego Solona, Hanny Werblan-Jakubiec, Krzysztofa Walczaka oraz informacje
zawarte w opracowaniach, raportach, sprawozdaniach i dokumentach instytucji rządowych,
placówek badawczych i organizacji społecznych.
Źródła pozyskiwania informacji wykorzystanych w opracowaniu raportu
Akty prawne:
• Prawo geologiczne i górnicze (1994);
• Prawo ochrony środowiska (2004);
• Prawo wodne (2001);
• Ustawa o lasach (1991);
• Ustawa o leśnym materiale rozmnoŜeniowym (2001);
• Ustawa o nasiennictwie (2003);
• Ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych (1995);
• Ustawa o ochronie przyrody (2004);
• Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (2003);
3
• Ustawa o organizacji hodowli i rozrodzie zwierząt gospodarskich (2007);
• Ustawa o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (2001);
• Ustawa o Państwowej Inspekcji Ochrony Środowiska (1991);
• Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (2003);
• Ustawa o rybactwie śródlądowym (1985);
• Ustawa o rybołówstwie (2004);
•
Ustawa o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa
w ochronie środowiska oraz ocenach oddziaływania na środowisko (2008);
• Ustawa o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie (2007);
• Ustawa o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków (2001);
• Ustawa o zmianie ustawy o ochronie przyrody i zmianie niektórych innych ustaw (2008);
•
Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie połowu ryb oraz
warunków chowu, hodowli i połowu innych organizmów Ŝyjących w wodzie (2001);
•
Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie gatunków dziko występujących grzybów
objętych ochroną (2004);
•
Rozporządzenie Ministra Środowiska . w sprawie gatunków dziko występujących roślin
objętych ochroną (2004);
•
Rozporządzenie Ministra Środowiska. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt
objętych ochroną (2004);
•
Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie rodzajów, typów i podtypów rezerwatów
przyrody (2005);
•
Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie ustalenia listy gatunków łownych oraz
określenia okresów polowań na te zwierzęta (2001).
Plany, strategie, programy:
• II Polityka Ekologiczna Państwa (2001);
• Kierunki Rozwoju Turystyki do 2015 roku;
• Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej;
• Krajowa Strategia Ochrony i Umiarkowanego UŜytkowania RóŜnorodności Biologicznej
i Program Działań (2003);
•
Krajowa Strategia Ochrony i ZrównowaŜonego UŜytkowania RóŜnorodności
Biologicznej i Program Działań (2007);
• Krajowa Strategia Ochrony Obszarów Wodno-Błotnych;
• Krajowy Plan Strategiczny Rozwoju Obszarów Wiejskich;
4
• Krajowy Program Oczyszczania Ścieków Komunalnych;
•
Krajowy Program Reform 2005-2008;
• Krajowy Program Zwiększania Lesistości;
•
Narodowa Strategia Edukacji Ekologicznej - przez edukację do zrównowaŜonego
rozwoju;
•
Narodowa Strategia Spójności 2007-2013;
•
Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007–2013;
•
Narodowy Plan Rozwoju 2004-2006;
•
Narodowy Program Edukacji Ekologicznej;
•
Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2004-2006 (PROW);
•
Polityka Ekologiczna Państwa (1991);
•
Polityka Ekologiczna Państwa na lata 2003-2006 z uwzględnieniem perspektywy na lata
2007-2010;
•
Polityka Ekologicznej Państwa na lata 2009-2012 z uwzględnieniem perspektywy do roku
2016 (projekt);
•
Polityka Klimatyczna Polski - Strategia Emisji Gazów Cieplarnianych do roku 2020;
•
Polityka Leśna Państwa;
•
Polska 2025 - Długookresowa Strategia Trwałego i ZrównowaŜonego Rozwoju;
•
Polska Polityka Ochrony Zasobów Leśnych;
•
Polska Polityka ZrównowaŜonej Gospodarki Leśnej;
• Program dla Odry – 2016;
•
Program dla Beskidów;
•
Program ochrony brzegów morskich;
•
Program Ochrony Wód Zatoki Gdańskiej i Puckiej;
•
Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko;
•
Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka;
•
Program Operacyjny Kapitał Ludzki;
•
Program Operacyjny Pomoc Techniczna;
•
Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej;
5
•
Program Operacyjny ZrównowaŜony Rozwój Sektora Rybołówstwa i NadbrzeŜnych
Obszarów Rybackich 2007-2013;
•
Program Reintrodukcji Fok Szarych i Morświnów w Południowym Bałtyku;
•
Program Reintrodukcji Głuszca;
•
Program Restytucji Cisa;
•
Program Restytucji Jodły w Sudetach Zachodnich;
•
Program Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013 (PROW);
•
Program Wisła 2020;
•
Program Zachowania Leśnych Zasobów Genowych i Hodowli Selekcyjnej Drzew
Leśnych w Polsce;
•
Programy Ochrony Zasobów Genetycznych Zwierząt Gospodarskich;
•
Projekt Narodowej Strategii Gospodarowania Wodami 2030;
•
Projekt Odtworzenia i Ochrony Naturalnych Zasobów Ryb Zatoki Puckiej;
•
Sektorowy Program Operacyjny Restrukturyzacja i Modernizacja Sektora śywnościowego
i Rozwój Obszarów Wiejskich (SOP);
•
Spójna Polityka Strukturalna Rozwoju Obszarów Wiejskich i Rolnictwa;
•
Strategia Aktywizacji Społeczno-Gospodarczej Terenów Górskich i Górzystych;
•
Strategia dla przemysłu chemicznego do 2010 roku;
•
Strategia Działania Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej
(2008);
•
Strategia Gospodarki Wodnej;
•
Strategia Ochrony Brzegów Morskich;
•
Strategia Rozwoju Energetyki Odnawialnej;
•
Strategia Rozwoju Kraju 2007-2015;
•
Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich i Rolnictwa na lata 2007-2013;
•
Strategia Rozwoju Rybołówstwa 2000-2006;
•
Strategia Rozwoju Rybołówstwa 2007-2013;
•
Strategia Rozwoju Turystyki na lata 2001-2006;
•
Strategia Rozwoju Turystyki na lata 2007-2013;
•
Strategia wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich;
6
•
ZałoŜenia Polityki Energetycznej Polski do roku 2010 i 2020;
•
ZałoŜenia Polityki Naukowej, Naukowo-Technicznej i Innowacyjnej Państwa do 2020
roku;
•
ZałoŜenia Polityki Państwa w Zakresie Racjonalizacji ZuŜycia Energii w Sektorze
Komunalno-Bytowym.
Bazy danych:
• Alien species in Poland;
• Atlas Flory Polski ATPOL dla roślin naczyniowych;
• Centralna Baza Danych Geologicznych PIG (CBDG/PIG);
• Centralny Rejestr Form Ochrony Przyrody;
• INFOOS - Baza danych o ocenach oddziaływania na środowisko;
• Katalog Fauny Polski;
• Krajowy Rejestr Leśnego Materiału Podstawowego;
• System Informacyjny Gospodarowania Wodami (SIGW);
• System Informacji Przestrzennej o Mokradłach Polski;
• System wymiany informacji o róŜnorodności biologicznej w Polsce;
• Krajowa baza danych o zasobach genetycznych zwierząt – element bazy Europejskiej
EFABIS i światowej DAD-IS.
Publikacje:
• Andrzejewski R. (red.), Weigle A. (red) 2003. RóŜnorodność biologiczna Polski,
Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, ss. 284.
• FAO, 2007: The State of the World’s Animal Genetic Resources for Food and
Agriculture, edited by Barbara Rischowsky and Dafydd Pilling, FAO, Rome.
• Głowaciński 2002, Czerwona Lista Zwierząt Ginących i ZagroŜonych w Polsce. Instytut
Ochrony Przyrody PAN, Kraków.
• GUS, 2008. UŜytkowanie gruntów, powierzchnia zasiewów i pogłowie zwierząt
gospodarskich w 2008 r.
• Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. et all, 2001: Polska czerwona księga roślin. Paprotniki i
rośliny kwiatowe. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN., Instytut Ochrony Przyrody
PAN, Kraków.
7
• Kostrzewska H., Krupiński J., Martyniuk E., 2008: Światowy Plan Działań na rzecz
Zasobów Genetycznych Zwierząt - nowe perspektywy ochrony bioróŜnorodności
zwierząt gospodarskich. Wiadomości Zootechniczne R XLVI, Numer 1 Zeszyt specjalny,
XI-XV.
• Matuszkiewicz J.M. 2001: Zespoły leśne Polski. - Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, ss. 358.
• Matuszkiewicz J.M. 2001: ZróŜnicowanie zasięgów geograficznych zespołów leśnych
Polski.
• Matuszkiewicz J.M., Łonkiewicz B, Kliczkowska A., Hildebrand R., 2001:
Mikroregionalizacja przyrodniczo-leśna Polski na podstawach geobotanicznych. – Prace
Geogr. 178: 215 – 229.
• Matuszkiewicz W. 1999: Szata roślinna. W: Starkel L. (red.) Geografia Polski. Środowisko
Przyrodnicze, ss.: 427-475. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
• Matuszkiewicz W. 2001: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski.
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
• Mirek, Z., Piękoś-Mirkowa, H., Zając, A, Zając, M. et al., 2002: Flowering plants and
pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin kwiatowych i paprotników
Polski, IB PAN, Kraków.
• Polska Federacja Hodowców Bydła i Producentów Mleka, 2008: Ocena i hodowla bydła
mlecznego, dane za rok 2007, Warszawa, 2008.
• Polski Związek Hodowców i Producentów Bydła Mięsnego , 2008: Ocena wartości
uŜytkowej bydła ras mięsnych. Wyniki za rok 2007, Warszawa 2008.
• Polski Związek Hodowców i Producentów Trzody Chlewnej, POLSUS, 2008: Wyniki
oceny trzody chlewnej w 2007 roku, Warszawa, 2008.
• Polski Związek Owczarski, 2008: Hodowla owiec i kóz w Polsce w 2007 roku, Warszawa,
2008.
• Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny; 2004:
Ministerstwo Środowiska, Warszawa. T. 1-9.
• Roo-Zielińska E., Solon J. (red.) Między geografią i biologią - badania nad przemianami
środowiska przyrodniczego. - Prace Geogr. 179, s: 263-295.
• Wawrzoniak J., Małachowska J. (red.) 2004. Stan uszkodzenia lasów w Polsce w 2003
roku na podstawie badań monitoringowych, Inspekcja Ochrony Środowiska, Biblioteka
Monitoringu Środowiska, Warszawa.
• Wiadomości Zootechniczne, 2008: FAO International Technical Conference on Animal
Genetic Resources for Food and Agriculture. Rok XLVI, Numer 1(256) zeszyt specjalny,
Instytut Zootechniki PIB, Kraków.
8
• Zając, A., Zając, M. (Eds.), 2001, Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce.
Distribution Atlas of Vascular Plants in Poland. Nakładem Pracowni Chorologii
Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków - Edited by
Laboratory of Computer Chorology, Institute of Botany, Jagiellonian University, Kraków.
• Zarzycki K. Mirek Z. 2006. Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i
grzybów Polski, Kraków, IB im. W. Szafera PAN, ISBN 83-89648-38-5.
9
2.
ANALIZA POSTĘPU W OSIĄGANIU CELÓW ŚWIATOWEJ STRATEGII
OCHRONY ROŚLIN
Cel 1. Szeroko dostępna robocza lista znanych gatunków roślin, jako krok w kierunku kompletnej
flory świata
W latach 1919-1980 publikowano kolejne tomy dzieła pt. Flora Polski. W poszczególnych tomach
opracowań szczegółowo omówiono zróŜnicowanie systematyczne, ekologiczne i geograficzne
kolejnych grup systematycznych roślin, przedstawiając takŜe bardzo precyzyjne klucze do
oznaczania poszczególnych taksonów. W latach 1985-1992 opublikowano wielotomowe,
całościowe opracowanie pt. Flora Polska - rośliny naczyniowe, będące nieco krótszą syntezą wiedzy o
systematyce i pokrewieństwach wewnątrz- i międzygatunkowych wszystkich gatunków roślin
naczyniowych kraju. Kolejnym dziełem porządkującym wiedzę o florze kraju było opracowanie:
Mirek, Z., Piękoś-Mirkowa, H., Zając, A, Zając, M. et al., 2002, Flowering plants and pteridophytes of
Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin kwiatowych i paprotników Polsk,. IB PAN, Kraków. Publikacja
zawiera w miarę moŜliwości całościową listę gatunków roślin naczyniowych Polski. Alfabetyczny
indeks taksonów obejmuje około 6000 nazw łacińskich i ponad 4000 nazw polskich wszystkich
(około 2750) gatunków roślin naczyniowych występujących w naszym kraju. Obok aktualnie
obowiązujących nazw łacińskich i polskich, umieszczono takŜe najwaŜniejsze synonimy w obu
językach. Indeks obejmuje wszystkie rośliny występujące w Polsce, zarówno taksony rodzime, jak
i trwale zadomowione antropofity. Zamieszczono w nim takŜe prawie kompletną listę obcych
gatunków zawlekanych przejściowo (efemerofitów) oraz kilkaset częściej uprawianych roślin
ozdobnych i uŜytkowych (drzew, krzewów i krzewinek oraz bylin gruntowych), które mają
potencjalną moŜliwość "zdziczenia" i trwałego zadomowienia.
W chwili obecnej moŜna przyjąć, Ŝe wykaz gatunków roślin dziko występujących w Polsce jest w
miarę kompletny, wraz z uzgodnionym ich połoŜeniem w systemie klasyfikacyjnym. Nie znaczy
to, Ŝe prace nad systematyką flory Polski zostały zakończone. Są one aktualnie intensywnie
kontynuowane w co najmniej trzech następujących kierunkach: (a) dostosowanie układu
systematycznego flory Polski do ewentualnych zmian systemu klasyfikacyjnego flory Europy, (b)
ciągłe doskonalenie systematyki wewnątrz poszczególnych taksonów, szczególnie w odniesieniu
do tzw. gatunków drobnych (np. w rodzajach Taraxacum, Hieracium, Rubus), (c) rejestracja nowo
przybywających gatunków obcego pochodzenia, szczególne tych, które mogą się trwale u nas
zadomowić.
Cel 2. Wstępna ocena stanu zachowania i ochrony wszystkich znanych gatunków roślin na
poziomach: krajowym, regionalnym i międzynarodowym
Oceny stanu zachowania gatunków roślin (szczególnie pod kątem ekologii gatunków, preferencji
siedliskowych i dynamiki zasięgów geograficznych) były przeprowadzane od najwcześniejszych
prac nad florą Polski. Wiedza ta była stopniowo weryfikowana i uszczegółowiana. Informacje te
były kolejno syntetyzowane w opracowaniach, z których najwaŜniejsze to: Kaźmierczakowa R.,
Zarzycki K. et all, 2001. Polska czerwona księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. IB im. W. Szafera
10
PAN, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków; Zarzycki K. Mirek Z. 2006. Red list of plants and fungi in
Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski, Kraków, IB im. W. Szafera PAN, ISBN 83-89648-38-5.
W czerwcu 2007 r. Polska, zgodnie z wymogami art. 17 ust. 1 dyrektywy Rady 92/43/EWG z
dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory
(Dyrektywy Siedliskowej), złoŜyła do Komisji Europejskiej raport, dotyczący oceny stanu
zachowania typów siedlisk przyrodniczych z zał. I oraz gatunków roślin i zwierząt z zał. II,
obejmujący okres od akcesji do końca 2006 r. Raport ten w wersji angielskojęzycznej moŜna
znaleźć pod adresem http://biodiversity.eionet.europa.eu/article17. Raport ten, w którym
zestawiono dostępną wiedzę o stanie zachowania zasobów tych gatunków, ich aktualnym
rozmieszczeniu i jego trendach, dotyczy jedynie niewielkiej grupy gatunków roślin (tzw.
„gatunków Natura 2000”), ale bardzo waŜnych z punku widzenia zachowania całości flory
krajowej i europejskiej.
Polska czerwona księga roślin to wybór taksonów roślin (ogromna większość w randze gatunku)
zagroŜonych na terenie Polski wyginięciem, a takŜe tych, które juŜ wyginęły. Obejmuje paprotniki
i rośliny nasienne występujące w XIX i XX wieku na terenie Polski, w jej obecnych granicach.
Kolejne wydania księgi obejmują coraz bardziej obszerny wykaz gatunków, zbliŜając jej zawartość
do Czerwonej listy roślin i grzybów Polski, stanowiącej pełny rejestr gatunków zagroŜonych wraz z ich
klasyfikacją do odpowiednich kategorii zagroŜenia.
Pierwsze ksiąŜkowe wydanie polskiej czerwonej księgi roślin ukazało się w 1993 r. Księga ta
zawierała opisy 206 taksonów, w tym 34 wymarłych. Drugie wydanie ukazało się w 2001 r. i
dotyczy juŜ 296 taksonów. Liczba ta stanowi 58% gatunków zagroŜonych w naszej florze
(zgodnie z czerwoną listą) oraz 15% gatunków flory roślin naczyniowych Polski.
Klasyfikacja kategorii zagroŜenia jest analogiczna do kategorii ustalonych przez Światową Unię
Ochrony Przyrody (IUCN) w 1994 r. (nie uwzględnia zmian wprowadzonych przez IUCN w
kryteriach i klasyfikacji w 2001 r., co w przypadku niektórych grup systematycznych utrudnia
porównywanie rzeczywistego stanu zagroŜenia).
Pierwszym opracowaniem, które moŜna uznać za czerwoną listę roślin była praca Jasiewicza
(Jasiewicz A. 1981. Wykaz gatunków rzadkich i zagroŜonych flory polskiej. Fragm. Flor.et Geobot., 27,3:
401-414). W jej tworzeniu uczestniczyli botanicy ze wszystkich większych ośrodków
florystycznych w kraju. Lista liczyła 457 gatunków. Dla określenia stopnia zagroŜenia posłuŜono
się czterema kategoriami: Ex - gatunek wymarły na terenie Polski (8 gatunków), V - gatunek
zagroŜony we florze Polski (18 gatunków), R - gatunek rzadki we florze Polski (412 gatunków),
RL - gatunek częsty w górach, rzadki na niŜu (19 gatunków). Zdecydowana większość gatunków
znalazła się w grupie roślin rzadkich, co świadczyło nie tyle o niŜszym stopniu ich zagroŜenia, ile
o niedostatecznej wiedzy, odnośnie ich aktualnego rozmieszczenia i zasobów populacyjnych.
Lista ta stała się punktem wyjścia do dalszych prac nad problematyką zagroŜenia flory
naczyniowej Polski. Ich efektem była opublikowana w 1986 roku Lista wymierających i
zagroŜonych roślin naczyniowych w Polsce (Zarzycki K., Wojewoda W. [red.] 1986. Lista roślin
wymierających i zagroŜonych w Polsce. PWN, Warszawa). Zawierała ona 339 gatunków roślin
naczyniowych, zaklasyfikowanych do 4 kategorii zagroŜenia: Ex - wymarłe (31 gatunków), E wymierające (32 gatunki), V - naraŜone (90 gatunków), R - rzadkie (130 gatunków), I - o
11
nieokreślonym stopniu zagroŜenia (56 gatunków). Kolejne wydanie z 1992 roku (Zarzycki K.,
Szeląg Z. 1992. Czerwona lista roślin naczyniowych zagroŜonych w Polsce. s.: 87-98. W: Zarzycki K.,
Wojewoda W., Hainrich Z. 1992. Lista roślin zagroŜonych w Polsce. Instytut Botaniki PAN, Kraków)
obejmuje 418 gatunków, co stanowi około 19% flory Polski. Wzrosła ilość taksonów uznanych
za wymarłe i najbardziej zagroŜone (wymarłe lub prawdopodobnie wymarłe - 40 gatunków,
wymierające - 54, naraŜone na wymarcie - 142), natomiast zmalała liczba taksonów o
nieokreślonym stopniu zagroŜenia (36 gatunków). Zmiany te były przede wszystkim wynikiem
zgromadzenia większej ilości informacji o gatunkach, umoŜliwiających bardziej adekwatną ocenę
statusu ich zagroŜenia. W kolejnym wydaniu z 2006 wprowadzono następujące kategorie
zagroŜenia: Ex - Wymarłe i zaginione - gatunki, które nie występują juŜ w Polsce na znanych
dawniej stanowiskach i nie znaleziono nowych ich stanowisk; EW - Wymarłe i zaginione gatunki wymarłe na stanowiskach naturalnych, istniejące w uprawie lub na stanowiskach
zastępczych; E - Wymierające - krytycznie zagroŜone – gatunki mocno zagroŜone wymarciem,
przetrwanie których jest mało prawdopodobne, jeśli będą się utrzymywać istniejące czynniki
zagroŜenia. Zaliczono tu gatunki określone jako CR, czyli krytycznie zagroŜone; |E| Wymierające krytycznie zagroŜone – gatunki silnie zagroŜone wymarciem na izolowanych
stanowiskach poza głównym obszarem swojego występowania; V - NaraŜone- zagroŜone
wyginięciem - jeŜeli nie znikną czynniki ich zagroŜenia, to w najbliŜszej przyszłości gatunki te
przesunięte zostaną do kategorii wymierających; |V| - NaraŜone - zagroŜone na izolowanych
stanowiskach poza głównym obszarem swojego występowania; R - Rzadkie (potencjalnie
zagroŜone) - występujące na małych obszarach oraz występujące w duŜym rozproszeniu.
Zaliczono tu gatunki o małym zagroŜeniu, określane jako LR; I - O nieokreślonym zagroŜeniu –
gatunki, dla których brak jest pewnych źródeł informacji, by zaliczyć je do określonej kategorii, z
róŜnych informacji jednak wiadomo, Ŝe są zagroŜone, wymierające lub juŜ wymarłe. Łącznie lista
zawiera 3123 taksony, z czego na rośliny naczyniowe przypada 506 gatunków. PoniŜej
przytoczono liczby gatunków w poszczególnych grupach organizmów (bez mchów):
•
rośliny naczyniowe: Ex – 44, EW – 3, E – 144, V – 183, R – 107, |E| - 25. Razem 506
gatunków, co stanowi 21 % rodzimej flory Polski,
•
wątrobowce i glewiki: Ex – 2, E – 21, V – 16, R – 38, I – 15. Razem 92 gatunki, co
stanowi 38,7 % wszystkich gatunków rodzimej flory Polski,
•
grzyby (wielkoowocnikowe): Ex - 53, E - 425, V - 175, R - 270, I - 40. Razem 963
gatunki,
•
glony : 594 gatunki. Lista ma charakter tylko orientacyjny i prowizoryczny, w znacznym
stopniu jest niepełna,
•
porosty: 886 taksonów. Zastosowano do ich podziału inne kryteria zagroŜenia,
•
śluzowce: 82 gatunki. Lista oparta jest na niewielkiej ilości danych.
WaŜnym uzupełnieniem powyŜszych wykazów jest opracowanie kartograficzne: Zając, A., Zając,
M. (Eds.), 2001, Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Distribution Atlas of Vascular Plants in
Poland. Nakładem Pracowni Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków
- Edited by Laboratory of Computer Chorology, Institute of Botany, Jagiellonian University, Kraków. Zawiera
12
ono prezentację rozmieszczenia gatunków w kwadratach 10x10 km dla całego terytorium Polski
wraz z komentarzem. Niestety dane zamieszczone w Atlasie, choć dają ogólny obraz bogactwa
flory, to w szczegółach mają znaczenie historyczne – z bardzo nielicznymi wyjątkami, nie jest to
obraz aktualnego rozmieszczenia gatunków roślin naczyniowych.
Uzupełnieniem opracowań o charakterze ogólnopolskim są liczne tzw. „regionalne czerwone
księgi i czerwone listy” ujmujące ocenę stanu zachowania i ochrony flory w poszczególnych
częściach kraju (administracyjnych, geobotanicznych lub geometrycznych). Brakuje jednak
kompleksowej analizy opracowań regionalnych – jej wyniki mogłyby istotnie zmienić poglądy na
stan zagroŜenia poszczególnych gatunków w skali ogólnopolskiej. Informacje o stopniu
rozpowszechnienia, tendencjach dynamicznych i stopniu zagroŜenia poszczególnych gatunków
zawierają takŜe klucze do oznaczania gatunków, monografie regionalne flory, oraz – w ujęciu
praktycznym – równieŜ plany ochrony parków narodowych, parków krajobrazowych i innych
obiektów objętych ochroną prawną.
Praktycznym wymiarem oceny stanu zachowania flory są listy gatunków chronionych,
systematycznie zmieniane i rozszerzane w kolejnych rozporządzeniach o ochronie gatunkowej
roślin.
W chwili obecnej moŜna przyjąć, Ŝe wiedza o stanie zachowania i ochronie wszystkich znanych
gatunków roślin jest bogata, chociaŜ nierównomierna w odniesieniu do poszczególnych regionów
kraju.
Cel 3. Opracowanie modeli i protokołów dla ochrony i umiarkowanego uŜytkowania roślin,
bazujących na badaniach naukowych i doświadczeniach praktycznych
Do tej pory nie prowadzono sformalizowanych prac na szczeblu ogólnopolskim dotyczących
opracowania modeli i protokołów dla ochrony i umiarkowanego uŜytkowania wybranych
gatunków roślin.
Istnieją, co prawda, od dawna juŜ funkcjonujące procedury dotyczące moŜliwości pozyskania ze
stanu dzikiego gatunków o znaczeniu leczniczym, a będących pod częściową ochroną gatunkową.
Procedury te są opisane w rozporządzeniach o ochronie gatunkowej roślin. Regulują one sposób
uzyskania zezwolenia na zbiór, miejsce zbioru oraz dopuszczalną ilość pobranych roślin.
Procedury te nie bazują jednak na określeniu dostępnych zasobów i mają raczej „intuicyjną”
genezę.
Dopiero ostatnio w ramach projektu Transition Facility 2004 „Opracowanie planów renaturalizacji
siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków na obszarach Natura 2000 oraz planów zarządzania dla wybranych
gatunków objętych Dyrektywą Ptasią i Dyrektywą Siedliskową” opracowano krajowe plany ochrony w
odniesieniu do pięciu gatunków chronionych prawem polskim i międzynarodowym (nie są to
gatunki przewidziane do „umiarkowanego uŜytkowania”): sasanki otwartej (Pulsatilla patens),
obuwika pospolitego (Cypripedium calceolus), dzwonecznika wonnego (Adenophora lilifolia), sierpika
róŜnolistnego (Serratula lycopsifolia) oraz zanokcicy serpentynowej (Aspelnium adulterinum).
RóŜnej jakości wytyczne i schematy postępowania (wraz z protokołami obejmującymi m.in.
zasady monitorowania stanu i raportowania wykonanych czynności) dotyczące wybranych
13
gatunków są zawarte w dokumentach o charakterze lokalnym, w tym między innymi: w
programach ochrony przyrody opracowywanych dla nadleśnictw oraz w operatach ochrony
rezerwatów, parków narodowych i parków krajobrazowych.
Ogólne wytyczne dotyczące postępowania ochronnego w odniesieniu do poszczególnych
gatunków są znane i wielokrotnie publikowane i bazują na dobrze udokumentowanych badaniach
naukowych.
Cel 4. Co najmniej 10 % kaŜdego regionu ekologicznego świata jest efektywnie chronione
Biorąc pod uwagę jedynie powierzchnię parków narodowych, parków krajobrazowych i obszarów
Natura 2000 naleŜy uznać, Ŝe Polska skutecznie realizuje ten cel. Powierzchnia chroniona w
poszczególnych ekoregionach kształtuje się następująco: (a) ekoregion środkowoeuropejskich
lasów mieszanych (Central European mixed forests) 18 % powierzchni, (b) ekoregion bałtyckich
lasów mieszanych (Baltic mixed forests) 21 % powierzchni, (c) ekoregion karpackich lasów
górskich (Carpathian montane forests) 35 % powierzchni, (d) ekoregion zachodnioeuropejskich
lasów liściastych (Western European broadleaf forests) 25 % powierzchni. Problemem jest
natomiast ocena efektywności ochrony, gdyŜ brak jest systemowych i kompleksowych analiz,
szczególnie w kontekście hierarchii celów ochrony, które w wielu przypadkach są antagonistyczne
w stosunku do siebie.
Cel 5. Zapewnienie ochrony 50 % powierzchni obszarów najwaŜniejszych z punktu widzenia
róŜnorodności biologicznej roślin
Obszary najwaŜniejsze z punktu widzenia róŜnorodności biologicznej roślin są wyróŜniane jako
Ostoje Roślinne (Important Plant Areas – IPA). Jest to sieć obszarów o szczególnym znaczeniu
dla zachowania róŜnorodności gatunkowej wszystkich grup flory i fitocenoz Europy. Sieć
odzwierciedla i chroni zarazem najwaŜniejsze elementy toŜsamości szaty roślinnej
poszczególnych regionów. Ostoje Roślinne wyróŜnia się na podstawie trzech kryteriów:
Kryterium A: obecność gatunków roślin i grzybów zagroŜonych w skali europejskiej, ze
szczególnym uwzględnieniem gatunków endemicznych i rzadkich gatunków reliktowych.
Kryterium B: obecność biotopu reprezentatywnego i szczególnie bogatego w gatunki
charakterystyczne, endemiczne lub rzadkie. Kryterium C: obecność szczególnie cennych pod
względem botanicznym i zagroŜonych w skali europejskiej typów biotopów.
Na obecnym etapie sieć IPA obejmuje w Polsce 116 ostoi roślinnych, w tym wszystkie 23 parki
narodowe, 57 parków krajobrazowych, ponad 30 rezerwatów i obszarów chronionego
krajobrazu. Wg stanu z 2006 roku, aŜ 53% powierzchni obszarów ostojowych to obiekty objęte
jednocześnie siecią NATURA 2000. Wg stanu na początek 2009 r. przy uwzględnieniu nowych
propozycji ostoi i weryfikowanych w 2008 r. obiektów z tzw. „Shadow List” moŜna szacunkowo
przyjąć, Ŝe ponad 95 % powierzchni ostoi IPA znajduje się na obszarach chronionych (bez
uwzględniania obszarów chronionego krajobrazu) lub na obszarach przeznaczonych do ochrony
w sieci NATURA 2000. Koordynatorem krajowym projektu Important Plant Areas jest prof. dr
14
hab. Zbigniew Mirek, a Krajowe Centrum Koordynacyjne mieści się w Instytucie Botaniki im. W.
Szafera, PAN, ul. Lubicz 46, 31-512 Kraków.
Cel 6. Co najmniej 30 % obszarów produkcyjnych (rolniczych) zarządzane w zgodzie z
wymaganiami ochrony róŜnorodności biologicznej roślin
Nie ma w Polsce specjalnego programu dotyczącego obejmowania obszarów produkcyjnych
zarządzaniem w zgodzie z wymaganiami ochrony róŜnorodności biologicznej roślin. Natomiast
działania przynoszące taki skutek są zawarte w licznych programach i działaniach dotyczących
rozwoju zrównowaŜonego. Na szczególną uwagę zasługują działania podejmowane w ramach
programów rolno-środowiskowych będących elementem Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich
(PROW) na lata 2007-2013. W ramach dziewięciu tzw. pakietów rolno-środowiskowych siedem
bezpośrednio lub pośrednio dotyczy ochrony róŜnorodności biologicznej roślin i ich siedlisk. Są
to:
Pakiet 1. Rolnictwo zrównowaŜone
Pakiet 2. Rolnictwo ekologiczne
Pakiet 3. Ekstensywne trwałe uŜytki zielone
Pakiet 4. Ochrona zagroŜonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych poza
obszarami Natura 2000
Pakiet 5. Ochrona zagroŜonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych na obszarach
Natura 2000
Pakiet 8. Ochrona gleb i wód
Pakiet 9. Strefy buforowe
Ogólnie biorąc ponad 60 tys. gospodarstw bierze udział w powyŜszych programach rolnośrodowiskowych, a powierzchnia nimi objęta przekracza 4 % powierzchni upraw rolnych.
NiezaleŜnie od powyŜszego naleŜy podkreślić, Ŝe choć formalnie poza jakimikolwiek
programami, ale znaczna część gospodarstw rolnych prowadzi gospodarkę ekstensywną, która nie
jest sprzeczna z wymaganiami ochrony róŜnorodności biologicznej roślin. Dotyczy to głównie
około połowy gospodarstw rolniczych (głównie stosunkowo małych), w których dominuje
produkcja na potrzeby własne. Biorąc pod uwagę róŜnice w średniej wielkości gospodarstw
moŜna szacunkowo przyjąć, Ŝe co najmniej 25% rolniczej powierzchni produkcyjnej jest
uŜytkowana zgodnie z wymaganiami ochrony róŜnorodności biologicznej roślin.
Cel 7. 60 % gatunków zagroŜonych w skali świata jest chronione in situ
Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków
dziko występujących roślin objętych ochroną, około 300 gatunków roślin naczyniowych i
paprotników jest objętych ścisłą ochroną gatunkową, z czego około 100 wymaga ochrony
czynnej. Biorąc pod uwagę, Ŝe lista gatunków zagroŜonych (wg opracowania z 2006 r.) obejmuje
15
ok. 500 gatunków i obejmuje prawie wszystkie gatunki chronione, moŜna przyjąć, Ŝe prawie 60 %
gatunków zagroŜonych jest objętych ochroną gatunkową. Ponadto część gatunków zagroŜonych
(szacunkowo dodatkowe ok. 10 % - ale są to dane orientacyjne) występuje w parkach
narodowych i parkach krajobrazowych, gdzie – przynajmniej formalnie jest objęta ochroną
„obszarową”.
Cel 8. 60 % gatunków zagroŜonych jest dostępne w kolekcjach ex situ, najlepiej w kraju
pochodzenia, a 10 % z nich jest objęte programami odtworzeniowymi
Celem ochrony flory ex situ jest tworzenie kolekcji Ŝywych roślin lub ich nasion, zbieranych z
róŜnych populacji naturalnych rzadkich lub zagroŜonych gatunków, podgatunków i odmian,
słuŜących ich zachowaniu i ewentualnej reintrodukcji do środowisk pierwotnego występowania
lub środowisk zastępczych.
Ochronę ex situ w Polsce realizują ogrody botaniczne, arboreta i w mniejszym stopniu ogrody
roślin leczniczych. W Polsce znajduje się 11 ogrodów botanicznych. W ostatnim czasie
utworzono takŜe pierwszy krajobrazowy ogród botaniczny - arboretum (połoŜony na terenach
niezurbanizowanych), zapewniający odpowiednio duŜą powierzchnię i naturalne warunki
siedliskowe dla wielu gatunków. W arboretach zgromadzone są kolekcje drzew, krzewów i
krzewinek. Placówki te spełniają podobne funkcje jak ogrody botaniczne, ze szczególnym
naciskiem połoŜonym na prace naukowe, przede wszystkim z zakresu systematyki, aklimatyzacji
gatunków obcych w celu praktycznego ich wykorzystania w leśnictwie i tworzeniu doborów do
nasadzeń w poszczególnych rejonach kraju. W Polsce znajduje się 17 arboretów. Ogrody roślin
leczniczych podlegają przede wszystkim akademiom medycznym, a główny nacisk połoŜony jest
na prace badawcze związane z produkcją nowych leków. W Polsce jest 7 takich placówek.
Ogrody botaniczne i arboreta biorą udział w ochronie róŜnorodności biologicznej poprzez:
•
tworzenie i utrzymywanie kolekcji roślin bezpośrednio sprowadzanych z naturalnych
stanowisk bądź rozmnaŜanych z nasion pozyskanych z natury;
•
rozmnaŜanie roślin w ogrodzie i przygotowanie materiału do ewentualnej reintrodukcji
lub przeniesienia na stanowiska zastępcze jego populacji;
•
zbiór nasion z naturalnych stanowisk oferowanych do wymiany (Index Seminum);
•
prowadzenie banku zasobów genowych.
O duŜej roli powyŜszych palcówek w ochronie róŜnorodności biologicznej świadczy m.in.
uratowanie przed całkowitym wymarciem warzuchy polskiej Cochlearia polonica. Tylko dzięki
ochronie ex situ w ogrodach botanicznych przetrwała populacja marsylii czterolistnej Marsylea
quadrifolia, której jedyne w naszym kraju naturalne stanowisko przestało istnieć. Prowadzi się
badania nad gatunkiem cieszynianki wiosennej (Hacquetia epipactis) z wykorzystaniem hodowli ex
situ młodych siewek. Uzyskanie na drodze wysiewu nasion pochodzących z tylko dwóch
osobników zachowanych w naturze pozwoliło na reintrodukowanie tego gatunku na stanowisko
naturalne w lesie koło wsi Rozumice (powiat Głubczyce). Uniwersytet Wrocławski prowadzi
(pod kierunkiem dr Ryszarda Kamińskiego) udany eksperyment dotyczący hodowli ex situ w
16
ogrodzie botanicznym oraz restytucji aldrowandy pęcherzykowatej (Aldrovanda vesiculosa) w wielu
zbiornikach wodnych na wtórnych stanowiskach. Prowadzona jest takŜe hodowla ex situ skalnicy
torfowiskowej Saxifraga hirculus, gatunku bardzo rzadkiego, ale na szczęście mającego jeszcze
mocne populacje na stanowiskach naturalnych.
Porównanie dostępnych list gatunków chronionych, hodowanych w ogrodach botanicznych
wskazuje, Ŝe ponad 200 taksonów roślin prawnie chronionych oraz inne liczne taksony zagroŜone
wyginięciem, są reprezentowane w kolekcjach ogrodów i arboretów i mają udokumentowane
pochodzenie ze stanowisk naturalnych. Orientacyjnie moŜna przyjąć, Ŝe stanowi to ponad 40 %
gatunków zagroŜonych Polski.
Obecnie sytuacja w ochronie ex situ jest dobra i załoŜenia celu 8 są realizowane, choć nie w pełni,
gdyŜ działania dotyczące ochrony ex situ dzikich gatunków roślin w ogrodach botanicznych nie są
do końca zintegrowane w ramach kompleksowego planu prac. Brakuje równieŜ jednolitego
systemu ich finansowania. Poszczególne placówki tworzą własne kolekcje i gromadzą własne
dane na temat gatunków zagroŜonych, rzadkich i ginących, a prowadzone przez nie prace
badawcze ograniczone są najczęściej do jednego, wybranego regionu.
Cel 9. Zachowane jest 70 % genetycznej róŜnorodności roślin uprawnych i innych gatunków
roślin o duŜym znaczeniu społeczno-ekonomicznym, wraz z utrzymaniem rdzennej i lokalnej
wiedzy
Celem ochrony róŜnorodności genetycznej roślin uŜytkowych in situ jest zachowanie pełnej
zmienności wszystkich gatunków uprawianych w warunkach gospodarstwa rolnego oraz
zachowanie dzikich krewnych roślin uprawnych w ich naturalnych siedliskach. Ten rodzaj
ochrony przewiduje nie tylko zachowanie danej formy w miejscu jej pochodzenia, w którym
wykształciła swoje specyficzne właściwości, ale takŜe uwzględnia kontynuację tradycyjnego
sposobu uprawy i selekcji, który doprowadził do jej powstania.
Polska jest sygnatariuszem Międzynarodowego Traktatu na Rzecz Ochrony Zasobów Genowych
Roślin i szereg zobowiązań oraz ustaleń międzynarodowych wynika wprost z Traktatu. Aktualnie
nie obowiązują regulacje prawne dotyczące bezpośrednio ochrony zasobów genowych roślin
uŜytkowych. Nowelizowana jest jednak ustawa o nasiennictwie, która wdraŜa przepisy mające na
celu obrót odmianami roślin rolniczych waŜnymi dla zachowania róŜnorodności biologicznej.
Od 2007 roku w ramach programów rolno-środowiskowych PROW istnieje specjalny Pakiet 6.
Zachowanie zagroŜonych zasobów genetycznych roślin w rolnictwie. W roku 2008 złoŜono 42 wnioski
obejmujące uprawę odmian miejscowych i zapomnianych gatunków na obszarze 583 hektarów
oraz do ochrony zgłoszono 839 sadów przydomowych o łącznej powierzchni 293 ha.
Liczne projekty dotyczące zachowania zasobów genowych roślin uŜytkowych in situ realizowane
są przez niektóre organizacje pozarządowe, w tym przez Klub Przyrodników, Społeczny Instytut
Ekologiczny. Projekty inicjowane są przez dyrekcje parków krajobrazowych (Łódzki, Brodnicki,
Doliny Baryczy) czy teŜ Wigierski Park Narodowy. Szczególnie interesujący projekt został
zainicjowany na terenie Zespołu Nadwiślańskich Parków Krajobrazowych, gdzie znajdują się
stare sady oraz nasadzenia przydroŜne drzew owocowych sprzed I wojny światowej i z okresu
17
międzywojennego. W ramach tego projektu przystąpiono do załoŜenia sadu starych odmian
jabłoni prowadzonego metodami tradycyjnymi oraz planowane jest uzupełnienie nasadzeń
przydroŜnych odmianami występującymi w okolicy. TakŜe Instytut Warzywnictwa współpracuje z
wybranymi rolnikami przy przechowywaniu w gospodarstwach rolnych starych odmian warzyw.
Kolekcje krajowe roślin uprawnych są zobowiązane zabezpieczać przede wszystkim zasoby
genowe pochodzące z Polski (dzikie gatunki, ekotypy, odmiany miejscowe i krajowe formy
uprawne, rejestrowane odmiany i odmiany skreślone z rejestru oraz wartościowe materiały
genetyczne wytworzone w placówkach badawczych). W Polsce róŜnymi formami ochrony objęte
są 73 tysiące genotypów roślin o znaczeniu uŜytkowym , z czego ponad 65 tys. to próbki nasion
zdeponowane w przechowalni długoterminowej Krajowego Centrum Roślinnych Zasobów
Genowych IHAR. Kilka tysięcy obiektów przechowywanych jest w formie wegetatywnej (drzewa
owocowe, krzewy, chmiel, ziemniaki, czosnek, szparagi itp). Większość przechowywanych
genotypów to odmiany i linie hodowlane krajowe i zagraniczne. Pozostałe materiały znajdują się
w kolekcjach badawczych i roboczych instytutów i stacji hodowli oraz w kolekcjach
dydaktycznych wyŜszych uczelni.
W Ogrodzie Botanicznym PAN prowadzi się ochronę starych odmian ex situ. Zgromadzono
m.in. kolekcję zawierającą ponad 2000 obiektów z rodzaju Ŝyto (Secale ssp). Jednocześnie
prowadzona jest ocena kolekcji w warunkach polowych. Drugim kierunkiem jest gromadzenie i
ocena zasobów genowych rodzaju Malus. Materiał roślinny jabłoni kolekcjonowany był w oparciu
o zbieranie zrazów ze starych drzew z róŜnych rejonów Polski oraz siedlisk naturalnych. Zbierane
są odmiany, które zostały wyhodowane przed 1930 rokiem i obecnie nie znajdują się w doborze.
Dotychczas udało się zgromadzić ponad 200 odmian. W skład tej kolekcji wchodzą takŜe inne
gatunki Malus jak np. : Malus sieversii odznaczająca się występowaniem bardzo wielu form.
Polska nie jest krajem bogatym w dzikie gatunki, będące przodkami roślin uprawnych o duŜym
znaczeniu gospodarczym. Wyłącznie polskie odmiany traw pastewnych i wieloletnich roślin
motylkowych zostały wyhodowane z dziko rosnących ekotypów. Występujący na terenie Polski
przodkowie dzisiejszych roślin uprawnych to głównie gatunki z rodzaju Prunus (wiśnia, śliwa), a
takŜe sałata kompasowa (Lactuca serriola) – przodek sałaty. Wiele waŜnych gatunków leczniczych
występuje pospolicie na stanowiskach naturalnych, np. krwawnik pospolity (Achillea millefolium),
czy kosaciec syberyjski (Iris sibirica). Istnieje wiele gatunków, które stanowią potencjalne źródło
róŜnorodności biologicznej dla rolnictwa, lecz nie są wykorzystywane. NaleŜą do nich rośliny
pastewne z rodzajów wyczyniec (Alopecurus), stokłosa (Bromus), lucerna (Medicago) i koniczyna
(Trifolium). W przyrodzie występuje równieŜ grupa gatunków dzikich, które mogłyby
wykorzystane jako rośliny ozdobne, np. cebulica dwulistna (Scilla bifolia), azalia pontyjska (Azalea
pontica) czy chryzantema Zawadzkiego (Dendranthema Zawadskii).
Szczególne miejsce w strategii ochrony leśnej róŜnorodności genetycznej ex situ zajmuje Leśny
Bank Genów Kostrzyca w Kostrzycy (LBG). W LBG przechowywane są genotypy w postaci
kultur tkankowych oraz organów generatywnych ginących i zagroŜonych populacji gatunków
drzew i krzewów, głównie z rejonu klęski zamierania lasów w Sudetach, oraz genotypy
najstarszych (powyŜej 200-250 lat w zaleŜności od gatunku) drzew w Polsce. W Banku
przechowuje się równieŜ zagroŜone rośliny runa leśnego. W ramach LBG funkcjonuje arboretum
18
oraz szkółka kontenerowa produkująca sadzonki gatunków drzew lokalnego pochodzenia
przechowanych w banku genów, które słuŜą do restytucji gatunków wymarłych w okresie klęski
ekologicznej w Sudetach. Instytucja ta jest takŜe koordynatorem Programu ochrony i restytucji cisa
pospolitego w Polsce.
WaŜne miejsce w ochronie leśnej róŜnorodności biologicznej spełniają archiwa klonów drzew
leśnych zlokalizowane w nadleśnictwie Syców (dla Polski południowo-zachodniej) i w
nadleśnictwie ŁomŜa (dla Polski północno-wschodniej), gdzie gromadzi się genotypy cennych
drzew leśnych oraz drzew pomnikowych. Podobną rolę spełniają równieŜ arboreta leśne w
Wirtach (nadleśnictwo Kaliska), Glinnej (nadleśnictwo Gryfino), Kudypy (nadleśnictwo Kudypy),
Syców (nadleśnictwo Syców).
Z uwagi na potrzebę stworzenia optymalnych warunków ochrony róŜnorodności genetycznej
roślin uprawnych opracowany został projekt stosownej strategii, obejmujący między innymi
następujące zagadnienia:
• przeprowadzenie przeglądu istniejącego stanu wiedzy i opracowanie na tej podstawie list
szczególnie cennych odmian roślin uprawnych i towarzyszących im gatunków chwastów
zagroŜonych wyginięciem, przeznaczonych do ochrony in situ;
• przeprowadzenie szczegółowej inwentaryzacji lub identyfikacji uprawianych regionalnie
gatunków i odmian roślin rolniczych, warzyw, roślin sadowniczych, roślin ozdobnych,
roślin zielarskich, pod kierunkiem interdyscyplinarnej grupy specjalistów, przy udziale
społeczności lokalnych i organizacji społecznych;
• wydzielenie regionów, które powinny być wyłączone z intensywnej produkcji rolniczej na
rzecz zagroŜonych agrocenoz roślin uprawnych w gospodarstwach rolniczych (tworzenie
skansenów produkcyjnych);
• opracowanie programów ochrony zagroŜonych gatunków uŜytkowych. Programy te
muszą precyzować, jakie metody ochrony mają być zastosowane w odniesieniu do danej
odmiany, jaka minimalna wielkość populacji musi być utrzymywana in situ oraz czy
konieczne jest przechowywanie materiału genetycznego w bankach ex situ;
• opracowanie programu zachowania in situ dzikich gatunków roślin pokrewnych roślinom
uŜytkowym;
• stworzenie mechanizmów prawno-finansowych zapewniających utrzymanie tradycyjnych
praktyk społeczności lokalnych w zakresie uprawy ziemi na wytypowanych obszarach
wiejskich, na obszarach chronionych i poza nimi.
Niestety brak jest wyczerpujących danych, aby - nawet w sposób szacunkowy – określić stopień
realizacji załoŜonego celu.
Cel 10. Istnieją i funkcjonują plany zarządzania w stosunku do co najmniej 100 gatunków obcego
pochodzenia, stanowiących zagroŜenie dla roślin i zbiorowisk oraz dla związanych z nimi siedlisk
i ekosystemów
19
Nie ma odpowiednich planów na szczeblu ogólnokrajowym. Istnieje ogólnopolska baza danych
na temat występowania i uciąŜliwości gatunków obcego pochodzenia i jest ona regularnie
uzupełniana. Podejmowane są natomiast lokalne inicjatywy, m.in. w parkach narodowych,
dotyczące usuwania najbardziej uciąŜliwych gatunków, oraz ochrony przed ich wkraczaniem,
obejmujące m.in. zalecenia dotyczące hodowli roślin ozdobnych w pobliŜu terenów chronionych.
Cel 11. Brak zagroŜenia dla dziko rosnących gatunków roślin ze strony handlu
międzynarodowego
Zasady ochrony dziko występujących populacji roślin gatunków zagroŜonych wyginięciem
poprzez kontrolę i ograniczenie ich międzynarodowego handlu regulują w skali globalnej przepisy
Konwencji Waszyngtońskiej, zaś na poziomie krajowym ustawa o ochronie przyrody z dnia 16
kwietnia 2004 roku. Skuteczność podejmowania działań zapobiegawczych w tym zakresie zaleŜy
w duŜym stopniu od efektywnego zaangaŜowania nie tylko słuŜb ochrony środowiska, lecz takŜe
takich instytucji jak między innymi policja i słuŜby celne.
W Polsce funkcjonuje Grupa Robocza ds. CITES, w skład której wchodzą przedstawiciele
Ministerstwa Środowiska, Państwowej Rady Ochrony Przyrody, Ministerstwa Finansów, SłuŜby
Celnej, Policji, Inspekcji Weterynaryjnej, organizacji pozarządowych:, a takŜe przedstawiciele
ogrodów zoologicznych i Prokuratury. W Komendzie Głównej Policji istnieje zespół ds.
przestępczości przeciwko środowisku, w tym przeciwko przestępczości wobec zagroŜonych
gatunków roślin i zwierząt, objętych przepisami Konwencji Waszyngtońskiej. Zespół ten
koordynuje i monitoruje działania terenowych jednostek Policji przeprowadzających kontrole
rynku wewnętrznego, w tym między innymi kontrole sklepów, jak równieŜ sprzedaŜy okazów
gatunków CITES w Internecie.
Coroczne raporty publikowane przez Ministerstwo Środowiska oraz przez Komendę Główną
Policji wskazują, Ŝe zarówno legalny jak i nielegalny wywóz gatunków chronionych i zagroŜonych
roślin (lub ich części) z Polski ma zupełnie marginalny, nieistotny charakter.
Cel 12. 30 % produktów pochodzenia roślinnego otrzymywane jest ze źródeł które są zarządzane
w sposób zrównowaŜony
Jeśli chodzi o produkty roślinne pochodzące z upraw rolniczych to nie ma jakichkolwiek
wiarygodnych danych, umoŜliwiających określenie, jaka część produkcji jest otrzymywana ze
źródeł, które są zarządzane w sposób zrównowaŜony. Jej udział moŜna jednak uznać za
znaczący z uwagi na przewaŜający w Polsce ekstensywny charakter uprawy roli.
Do innych produktów pochodzenia roślinnego naleŜy drewno produkowane i dostarczane na
rynek przez Lasy Państwowe. PGL LP prowadzi gospodarkę leśną, zgodnie z Ustawą o lasach,
wg zasad powszechnej ochrony lasów, trwałości ich utrzymania, ciągłości i zrównowaŜonego
wykorzystania wszystkich funkcji lasów oraz powiększania zasobów leśnych. Potwierdzeniem jest
Certyfikat Dobrej Gospodarki Leśnej nadany większości lasów zarządzanych przez PGL-LP przez
organizację Societe Generale de Surveillance oraz Nepcon. Dlatego teŜ moŜna stwierdzić, Ŝe
prawie 100 % drewna jest otrzymywana ze źródeł, które są zarządzane w sposób zrównowaŜony.
20
Cel 13. Zatrzymanie spadku zasobów roślinnych, oraz związanych z nimi rdzennej i lokalnej
wiedzy i praktyk, które podtrzymują zrównowaŜone wykorzystanie środków do Ŝycia, lokalne
bezpieczeństwo Ŝywnościowe i opiekę zdrowotną
Cel ten jest realizowany przez omówione wcześniej działania i rozwiązania prawne dotyczące
zarówno gatunków dziko rosnących, jak i uprawianych. Do działań podstawowych naleŜy
ochrona prawna gatunkowa i terytorialna realizowana w parkach narodowych, parkach
krajobrazowych, rezerwatach i obszarach Natura 2000. DuŜą rolę odgrywają takŜe programy
rolno-środowiskowe odnoszące się do rolniczej przestrzeni produkcyjnej. WaŜnym elementem
jest równieŜ działalność informacyjna i edukacyjna prowadzona zarówno w ramach programów
szkolnych, jak i przez wiele organizacji pozarządowych.
Cel 14. WaŜność róŜnorodności biologicznej roślin i potrzeba jej ochrony włączone do
programów edukacyjnych i świadomości publicznej
Głównym instrumentem oddziaływania na zakres kształcenia w szkołach podstawowych i
ponadpodstawowych ogólnokształcących są programy nauczania, zatwierdzane przez Ministra
Edukacji Narodowej. W minimum programowym obligatoryjnie nakazuje się realizację wielu
tematów dotyczących róŜnorodności biologicznej, w tym m.in.: konieczność zachowania
róŜnorodności gatunkowej i zapewnienia krąŜenia materii, zmniejszanie róŜnorodności
gatunkowej ekosystemów naturalnych i antropogenicznych, globalne znaczenie lokalnego
zakłócenia równowagi, rodzaje zmienności i jej przyczyny, obszary chronione, oraz inne
pokrewne tematy. W szkołach ponadpodstawowych jako jeden z celów nauczania określono
wykazanie przydatności wiedzy o róŜnorodności biologicznej w nauce i codziennej praktyce, a w
treściach nauczania znajdują się tematy dotyczące roli róŜnych grup roślin i zwierząt w
ekosystemach.
Szkoły wyŜsze mają duŜą autonomię w ustalaniu planów i programów studiów. Zagadnienia
róŜnorodności biologicznej roślin i potrzeb jej ochrony są wprowadzone do wielu kierunków i
specjalizacji na róŜnych wydziałach róŜnych typów uczelni. Największy zakres zagadnień jest
włączony do programów na takich kierunkach studiów jak: rolnictwo, leśnictwo, rybactwo,
ogrodnictwo (w akademiach rolniczych); biologia, geografia, ochrona środowiska (uniwersytety).
Istotne znaczenie ma obecność omawianej problematyki w programach nauczania na kierunkach
pedagogicznych w szkołach róŜnego typu.
DuŜe znaczenie dla efektywności podejmowanych działań na rzecz ochrony i racjonalnego
uŜytkowania róŜnorodności biologicznej ma stałe podnoszenie kwalifikacji słuŜb
odpowiedzialnych za tę sferę. Corocznie organizowane są studia podyplomowe dla pracowników
administracji państwowej, kadry inŜynieryjnej Lasów Państwowych, kadry samorządowej.
Bardzo istotne znaczenie w edukacji na rzecz uświadomienia społeczeństwu wagi róŜnorodności
biologicznej mają skierowane do wszystkich grup społecznych działania edukacyjne Lasów
Państwowych prowadzone na bazie Kierunków rozwoju edukacji leśnej w Lasach Państwowych oraz
Wytycznych do tworzenia programu edukacji leśnej społeczeństwa w nadleśnictwie. Cechą szczególną edukacji
21
leśnej jest bardzo duŜy nacisk połoŜony na prowadzenie jej bezpośrednio w terenie tj. na leśnych
ścieŜkach edukacyjnych, w izbach edukacji leśnej, leśnych wiatach edukacyjnych, punktach
edukacji leśnej i w innych obiektach leśnych. Taka forma edukacji (dająca niepowtarzalną
moŜliwość „dotknięcia” natury, znalezienia się niejako wewnątrz róŜnorodności biologicznej i
stania się jej elementem) niezwykle sugestywnie oddziałuje na odbiorców, na trwale zapisując w
ich pamięci bogactwo i wagę róŜnorodności biologicznej.
WaŜną rolę w podnoszeniu świadomości ekologicznej społeczeństwa spełniają organizacje
pozarządowe. Rocznie w Polsce organizowanych jest ponad 2000 róŜnego rodzaju akcji, imprez,
konferencji, warsztatów i szkoleń poświęconych ochronie przyrody i środowiska. Trudno jest
jednak oszacować, jaka ich liczba rzeczywiście dotyczy ochrony róŜnorodności florystycznej.
Cel 15. Wzrost liczby przeszkolonych osób o odpowiednich umiejętnościach dla ochrony roślin,
zgodny z narodowymi potrzebami dla osiągnięcia celów tej Strategii
Liczba przeszkolonych osób wzrasta wraz ze wzrostem potrzeb. Dotyczy to zarówno
specjalistów o wykształceniu akademickim, jak i osób przeszkolonych na poziomie
podstawowym. Co roku w róŜnego typu studiach podyplomowych oraz kursach doszkalających
organizowanych przez wyŜsze uczelnie, placówki Polskiej Akademii Nauk oraz przez
Ministerstwo Środowiska bierze udział ponad 2 000 osób.
Cel 16. Sieć aktywności dla celów ochrony roślin utworzona lub wzmocniona na róŜnych
szczeblach: krajowym, regionalnym i międzynarodowym
Polska od wielu lat aktywnie uczestniczy w międzynarodowych przedsięwzięciach
podejmowanych na rzecz ochrony przyrody. W ciągu ostatnich 20 lat ratyfikowano lub
podpisano większość konwencji i porozumień międzynarodowych dotyczących tej dziedziny.
Organem rządowym odpowiedzialnym w Polsce za merytoryczną realizację zobowiązań
wynikających z przyjętych konwencji jest Ministerstwo Środowiska, współdziałające z innymi
resortami.
Polska takŜe aktywnie uczestniczy w pracach róŜnych gremiów międzynarodowych, w tym
wyspecjalizowanych agend sytemu ONZ (UNEP, UNDP, FAO), forum Rady Europy oraz w
ramach "Paneuroepejskiej Strategii Ochrony RóŜnorodności Biologicznej i Krajobrazowej". W ostatnich latach
nastąpiło takŜe znaczne oŜywienie współpracy bilateralnej, a w szczególności z krajami
sąsiednimi. Podpisano umowy z 21 krajami europejskimi i Stanami Zjednoczonymi. śywe są
równieŜ kontakty z międzynarodowymi organizacjami pozarządowymi, np. Międzynarodową
Unią Ochrony Przyrody (IUCN) i Światowym Funduszem Ochrony Przyrody (WWF).
22
3. ANALIZA POSTĘPU W OSIĄGANIU CELÓW
DOTYCZĄCEGO OBSZARÓW CHRONIONYCH
PROGRAMU
PRACY
Cel
Działania
1.1 Ustanowienie i
wzmocnienie
narodowego i
regionalnego systemu
obszarów chronionych
zintegrowanego ze
światową siecią obszarów
chronionych jako wkładu
do realizacji
ogólnoświatowych celów
Uzyskany został znaczący postęp w działaniach mających na celu osiągnięcie
docelowej sieci obszarów chronionych.
Zgodnie z ustawą o ochronie przyrody uchwaloną przez Sejm RP 16 kwietnia
2004 roku, w Polsce wyróŜnia się następujące obszarowe formy ochrony
przyrody: parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary
chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000, stanowiska dokumentacyjne,
uŜytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe. Sieć tych obszarów
jest stale rozszerzana, poprzez identyfikację i obejmowanie róŜnymi formami
ochrony innych, cennych przyrodniczo fragmentów. Znajduje to
odzwierciedlenie w statystykach z ostatnich lat:
•
parki narodowe: 22 (2000); 23 (2007)
•
parki krajobrazowe 120 (2000); 120 (2007)
•
rezerwaty przyrody: 1307 (2000); 1423 (2007)
•
obszary chronionego krajobrazu: 407 (2000); 412 (2007)
•
pomniki przyrody: 33 094 (2000); 35074 (2007)
•
stanowiska dokumentacyjne: 103 (2000); 153 (2007)
•
uŜytki ekologiczne: 6 113 (2000); 6686 (2007)
•
zespoły przyrodniczo-krajobrazowe: 170 (2000); 207 (2007)
Najcenniejsze z europejskiego punktu widzenia obszary, chronione są w
sposób całościowy w ramach sieci Natura 2000. NaleŜy do niej obecnie 141
obszarów specjalnej ochrony ptaków, które zajmują 15,97% powierzchni kraju
oraz 364 specjalnych obszarów ochrony siedlisk, które zajmują 8,37%
powierzchni kraju. W porównaniu z danymi z 2004 roku 2004 - 72 obszary
specjalnej ochrony ptaków, obejmujące 7,8% powierzchni Polski oraz 184
obszary ochrony siedlisk, zajmujące łącznie 3,7% powierzchni kraju, liczba i
powierzchnia obszarów Natura 2000 w Polsce uległa znacznemu zwiększeniu.
W związku z tym, Ŝe jeszcze nie wszystkie chronione siedliska i gatunki są w
wystarczającym stopniu reprezentowane w sieci Natura 2000, prace nad jej
rozwojem będą kontynuowane.
W sumie obszary chronione zajmują obecnie 32,3 % powierzchni kraju. NaleŜy
jednak podkreślić, Ŝe lista ta nie jest zamknięta i cały czas trwają prace nad
obejmowaniem ochroną nowych obszarów, chociaŜ nie naleŜy się spodziewać
ich znaczącego, ilościowego wzrostu, z uwagi na m.in. trudności w uzyskaniu
społecznej akceptacji dla tego rodzaju działań. Planowane jest m.in. utworzenie
trzech nowych parków narodowych: Jurajskiego, Turnickiego i Mazurskiego
oraz powiększenie obszaru Białowieskiego Parku Narodowego. Oprócz form
23
ochrony wynikających z ustawy o ochronie przyrody, niektóre obszary uzyskały
takŜe status chroniony w ramach międzynarodowych konwencji i programów.
NaleŜą do nich rezerwaty biosfery (9 na terenie Polski) i obszary Konwencji
Ramsarskiej (13).
1.2 Integracja obszarów
chronionych do sieci
obszarów krajobrazów
lądowych i morskich w
celu utrzymania ich
ekologicznej struktury i
funkcji
Nastąpił postęp w zakresie wypracowania merytorycznych podstaw
wyznaczania i przebiegu korytarzy ekologicznych, brak jest jednak prawnych
uregulowań ich ustanawiania i funkcjonowania.
1.3. Ustanowienie i
wzmocnienie
międzynarodowych sieci
transgranicznych
obszarów chronionych
oraz współpraca
pomiędzy sąsiadującymi
obszarami chronionymi
wzdłuŜ granic państw
Następuje stopniowy postęp w rozszerzaniu zakresu merytorycznego i
organizacyjnego współpracy międzynarodowej dotyczącej przygranicznych
obszarów chronionych.
Prace nad koncepcją korytarzy ekologicznych trwały w Polsce od wielu lat (np.
projekt sieci Ekonet). W 2006 roku na zlecenie Ministra Środowiska
opracowany został przez Zakład Badania Ssaków PAN w BiałowieŜy Projekt
korytarzy ekologicznych łączących europejską sieć obszarów Natura 2000. Mimo iŜ Ŝadna
z dotychczasowych koncepcji nie uzyskała prawnie obowiązującego statusu, są
one po części realizowane, zarówno poprzez zapisy w Krajowej Strategii Ochrony i
ZrównowaŜonego UŜytkowania RóŜnorodności Biologicznej jak równieŜ, w sposób
bardziej szczególny w strategiach rozwoju województw oraz w dokumentach
planistycznych gmin.
Podstawą współpracy mającej na celu ochronę transgranicznych obszarów
chronionych są wspólne działania podejmowane przez jednostki zarządzające
danym obszarem po obu stronach granicy. W tym kontekście szczególnie warte
podkreślenia są inicjatywy podejmowane m.in. przez Polski Komitet ds.
UNESCO w ramach międzynarodowego programu „Człowiek i Biosfera” w
ustanowionych rezerwatach biosfery: polsko-białoruskim - Puszcza
Białowieska, polsko-słowacko-ukraińskim - Karpaty Wschodnie, polskosłowackim – Tatry, polsko-czeskim – Karkonosze i polsko-ukraińskobiałoruskim – Polesie Zachodnie. Dla wszystkich transgranicznych
międzynarodowych obszarów chronionych stworzone zostały mechanizmy
pozwalające na współpracę dyrekcji oraz organów doradczych funkcjonujących
przy tych obiektach. Do modelowych przykładów współpracy
międzynarodowej naleŜy równieŜ współdziałanie przygranicznych parków
narodowych.
Oprócz bezpośredniej współpracy na szczeblu regionalnym, podejmowanych
jest równieŜ szereg inicjatyw na szczeblu krajowym. Ministerstwo Środowiska
współpracuje ze wszystkimi sąsiadami w ramach Międzyrządowych Komisji ds.
Współpracy Transgranicznej. Aktywnie działa Grupa Wyszehradzka ds.
ochrony środowiska - ministrowie środowiska Polski, Czech, Słowacji i Węgier
spotykają się od 1999 roku regularnie raz/dwa razy w roku. Szczególnym
rozbudowaniem ciał doradczych charakteryzuje się współpraca polsko niemiecka, której istotnym elementem jest działalność: Polsko-Niemieckiej
Rady Ochrony Środowiska, Polsko-Niemieckiej Komisji Sąsiedzkiej ds.
Środowiska, Polsko-Niemieckiej Grupy Roboczej ds. Ochrony Przyrody oraz
Rady Programowej Międzynarodowego Parku Doliny Dolnej Odry.
24
1.4 Poprawa planowania i
zarządzania obszarami
chronionymi
Nastąpił postęp w zapewnieniu podstaw prawnych i organizacyjnych
usprawniających zarządzanie obszarami chronionymi.
Zgodnie z ustawą o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. (Dz. U. Nr
92, poz. 880 z późn. zm.) oraz ze stosownym rozporządzeniem Ministra
Środowiska z dnia 12 maja 2005 r., szczegółowe plany ochrony muszą być
sporządzane dla parków narodowych, parków krajobrazowych i rezerwatów
przyrody. Sporządzenie takiego dokumentu wiąŜe się z wykonaniem m.in.
szczegółowej inwentaryzacji zasobów przyrodniczych oraz określeniem
zagroŜeń dla zasobów obszaru chronionego. Na podstawie tych informacji oraz
załoŜonych celów ochrony, formułowane są szczegółowe zalecenia dotyczące
prowadzenia działań ochronnych w perspektywie 20-letniej. Sformułowane w
ten sposób wymagania umoŜliwiają organom zarządzającym prowadzenie
przemyślanej i skutecznej polityki działań dąŜących do ochrony oraz odbudowy
zasobów danego terenu. Szczególnie waŜna jest nadrzędność planów ochrony
nad wszystkimi innymi dokumentami planistycznymi.
Obecnie jednakŜe znacząca grupa parków narodowych, krajobrazowych i
rezerwatów przyrody nie ma jeszcze zatwierdzonych planów ochrony. Ponadto
występują takŜe trudności z ich skuteczną realizacją.
Między innymi w celu zapewnienia odpowiedniego sposobu i poziomu
zarządzania obszarami chronionymi w dniu 3 października 2008 roku Sejm RP
uchwalił rozległą nowelizację ustawy o ochronie przyrody i niektórych innych
ustaw. Pozwoliła ona na pełną implementację do prawodawstwa polskiego
przepisów Unii Europejskiej, usprawnienie zarządzania obszarami Natura 2000
oraz zapewnienie właściwego nadzoru przez organ wydający decyzje dotyczące
reglamentowania korzystania z zasobów środowiska. W rezultacie dokonanych
zmian i uzupełnień, znowelizowana ustawa umoŜliwiła słuŜbom ochrony
przyrody (głównie poprzez rozszerzenie zapisów dotyczących prowadzenia
uzgodnień) wpływanie na ustalenia opracowań planistycznych, w tym planów
urządzenia lasu, mogących mieć negatywny wpływ na ochronę przyrody
obszarów poddanych ochronie.
W odniesieniu do obszarów Natura 2000 m.in. doprecyzowano sposób
nadzoru i zarządzania obszarami, rozszerzono zakres monitoringu elementów
przyrody, uszczegółowiono warunki ustalania kompensacji przyrodniczych,
wprowadzono dla obszarów Natura 2000 nowe narzędzia ochrony tzw. „plany
zadań ochronnych”, doprecyzowano tryb wyznaczenia i likwidacji obszarów
Natura 2000 oraz zmiany ich granic, a takŜe wprowadzono do klasyfikacji
obszarów Natura 2000 kategorię „obszary mające znaczenie dla Wspólnoty”.
Ponadto, znacznie rozszerzony został obowiązek przeprowadzania konsultacji
społecznych z zainteresowanymi podmiotami w trakcie prac nad
sporządzaniem zarówno planu zadań ochronnych, jak i planów ochrony.
1.5 Zapobieganie i
ograniczanie negatywnych
oddziaływań na obszary
chronione
Nastąpił istotny postęp we wzmocnieniu roli ocen oddziaływania na
środowisko planowanych przedsięwzięć gospodarczych, jako waŜnego
instrumentu ograniczającego negatywną presję na obszary chronione.
Udoskonalone zapisy w tej sprawie zawiera nowa ustawa z dnia 3 października
25
2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale
społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na
środowisko. Zgodnie z jej treścią, zarówno w strategicznych ocenach
oddziaływania na środowisko, jak i w raportach oddziaływania na środowisko
dotyczących pojedynczych przedsięwzięć, przedstawione muszą zostać
wszystkie oddziaływania na obszary przyrodniczo cenne. Szczególna grupa
przepisów dotyczy przedsięwzięć mogących negatywnie wpływać na obszary
Natura 2000. W takim przypadku raport oddziaływania przedsięwzięcia na
środowisko obowiązkowo zawierać musi opis przewidywanych działań,
mających na celu zapobieganie, ograniczanie lub kompensację przyrodniczą
negatywnych oddziaływań na środowisko, w szczególności na cele i przedmiot
ochrony obszaru Natura 2000 oraz jego integralność.
2.1 Promowanie równości Dzięki obowiązującej konstrukcji polskiego systemu prawnego oraz regulacji
i podziału korzyściami
dotyczących obszarów chronionych zapewniona została zarówno skuteczna
ochrona walorów przyrodniczych jak i moŜliwość uzyskania społecznych
korzyści wynikających z ich funkcjonowania.
MoŜliwości prowadzenia róŜnego rodzaju działalności na obszarach
chronionych zalezą od rodzaju ochrony, której podlega dany obszar. I tak,
nadanie danemu terenowi statusu parku narodowego lub rezerwatu w
znacznym zakresie eliminuje moŜliwości prowadzenia działalności
gospodarczej. Jednocześnie jednak powstają korzystne warunki dla rozwoju
turystyki przyrodniczej, edukacji ekologicznej i innych form działalności,
zgodnych z zasadami zrównowaŜonego rozwoju i promujących zachowanie
walorów przyrodniczych obszaru. W przypadku obszarów Natura 2000
działalność gospodarcza ulega ograniczeniu zgodnie z kryterium wywierania
przez nią negatywnego wpływu na siedliska i gatunki, dla których ochrony
stworzony został dany obszar. Konieczność zaprzestania danego rodzaju
działalności rekompensowana dla podmiotów pozabudŜetowych jest w ramach
programów rolno-środowiskowych, realizowanych zgodnie z Programem Rozwoju
Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. W ramach programów rolnośrodowiskowych rolnicy mają moŜliwość uzyskania dopłat do prowadzonej
działalności, jeśli dobrowolnie zadeklarują wprowadzenie w swoim
gospodarstwie standardów zdefiniowanych w Programie Rozwoju Obszarów
Wiejskich, mających na celu ograniczenie negatywnych oddziaływań rolnictwa
na przyrodę obszarów chronionych. Dzięki programom rolno-środowiskowym
stan walorów przyrodniczych obszarów chronionych oraz terenów
sąsiadujących ulega stałej poprawie, wzrasta takŜe poziom świadomości
ekologicznej wśród rolników.
Obszarowa forma ochrony w postaci parku krajobrazowego równieŜ
wprowadza ograniczenia w działalności gospodarczej, oddziaływującej na stan
środowiska. Straty wynikające z tych ograniczeń są jednak w znacznym stopniu
niwelowane poprzez wzrost atrakcyjności terenu dla rozwoju turystyki,
rolnictwa ekologicznego i edukacji ekologicznej. Dopuszczalne jest takŜe
prowadzenie nieuciąŜliwej dla środowiska formy działalności gospodarczej.
26
2.2 Zapewnienie i
wzmocnienie udziału
lokalnych społeczności
Nastąpił istotny postęp w zapewnieniu szerokiego dostępu i udziału
społeczeństwa w procedurach decyzyjnych dotyczących między innymi
obszarów chronionych.
Za podstawowy dokument, którego celem jest zapewnienie i wzmocnienie
udziału społeczeństwa w realizacji działań prośrodowiskowych naleŜy uznać
ustawę z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i
jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach
oddziaływania na środowisko. Reguluje ona sposób i zakres powszechnego
udostępniania informacji o środowisku, a takŜe szczegółowe zasady udziału
społeczeństwa w róŜnych procedurach związanych z ochroną środowiska i
przyrody, w tym dotyczących obszarów chronionych. W odniesieniu do planów
ochrony, stworzenie kaŜdego z nich wymaga przeprowadzenia stosownych
uzgodnień i konsultacji, dzięki czemu członkowie lokalnych społeczności mogą
mięć wpływ na kształtowanie tych dokumentów. Organ opracowywujący dany
dokument zobowiązany jest podać do wiadomości informację o przystąpieniu
do opracowywania planu ochrony.
3.1 Stworzenie polityk
zapewniających
instytucjonalne i
społeczno-ekonomiczne
ramy funkcjonowania
obszarów chronionych
Uzyskano znaczący postęp w sformułowaniu i przyjęciu do realizacji
ogólnokrajowych dokumentów określających kierunki działań oraz niezbędne
do wykonania zadania dotyczące wzmacniania systemu obszarów chronionych.
Szczegółowo kwestie ochrony obszarowej ujęte zostały w krajowych
strategiach ochrony róŜnorodności biologicznej. Pierwszy tego typu dokument
został przyjęty przez Radę Ministrów 25 lutego 2003. Zaktualizowana i
dostosowana do nowych uwarunkowań politycznych, gospodarczych i
społecznych nowa wersja strategii została przyjęta przez Radę Ministrów 26
października 2007 roku. Wskazuje ona osiem równorzędnych celów
strategicznych, z których najistotniejsze dla ochrony obszarowej są:
rozpoznanie i monitorowanie stanu róŜnorodności biologicznej oraz
istniejących i potencjalnych zagroŜeń; zachowanie i/lub wzbogacenie
istniejących oraz odtworzenie utraconych elementów róŜnorodności
biologicznej, a takŜe udoskonalenie mechanizmów i instrumentów słuŜących
ochronie i zrównowaŜonemu uŜytkowaniu róŜnorodności biologicznej.
Pierwszy z wymienionych wyŜej celów zakłada w szczególności uzupełnienie i
upowszechnienie wiedzy o rozmieszczeniu i zasobach składników
róŜnorodności biologicznej oraz ich zagroŜeniach, co jest niezbędne dla
prowadzenia efektywnego zarządzania obszarami cennymi przyrodniczo. W
ramach drugiego z celów strategicznych, największe znaczenie dla tematyki
obszarów chronionych ma rozwinięcie i umocnienie krajowego systemu
obszarów chronionych, w tym wdroŜenie Europejskiej Sieci Ekologicznej
Natura 2000 oraz odtworzenie i utrzymanie sieci korytarzy ekologicznych
(leśnych, rzecznych i innych), zapewniających wymianę genów pomiędzy
populacjami lokalnymi. Zakłada się takŜe poprawę prawych, instytucjonalnych i
finansowych uwarunkowań funkcjonowania obszarów chronionych poprzez
udoskonalenie prawa, szczególnie z punktu widzenia jego zgodności z prawem
Unii Europejskiej, wzmocnienie instytucjonalne systemu zarządzania ochroną
przyrody oraz zapewnienie adekwatnego do potrzeb poziomu finansowania
27
zadań dotyczących ochrony przyrody (trzeci z ww. celów strategicznych).
Drugim istotnym dokumentem, w którym znalazły się odniesienia do zagadnień
dotyczących ochrony obszarowej, jest opracowana i przyjęta do realizacji w
roku 2006 Strategia Ochrony Obszarów Wodno-błotnych.
3.2 Zapewnienie zasobów
do planowania, tworzenia
i zarządzania obszarami
chronionymi
Nie uzyskany został zadawalający postęp w zapewnieniu optymalnych potrzeb
finansowych i kadrowych umoŜliwiających znaczący wzrost efektywności
zarządzania obszarami chronionymi.
Poprawy w tym zakresie oczekuje się w wyniku przyjęcia przez Sejm RP ustawy
z dnia 3 października 2008 o udostępnianiu informacji o środowisku i jego
ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach
oddziaływania na środowisko, na mocy której wprowadzone zostały nowe
rozwiązania w zakresie organizacji organów ochrony środowiska. Podstawową
zmianą jest powołanie wyspecjalizowanych słuŜb ochrony środowiska,
stanowiących pion administracji rządowej na szczeblu centralnym oraz
regionalnym. Na czele powołanych słuŜb (Generalna Dyrekcja Ochrony
Środowiska) stoi Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska jako centralny
organ administracji rządowej, podległy ministrowi środowiska. Na szczeblu
regionalnym (obejmującym obszar województwa – regionalne dyrekcje ochrony
środowiska) są to regionalni dyrektorzy ochrony środowiska, będący organami
administracji rządowej niezespolonej. Zgodnie z zapisami ustawy, do zadań
Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w odniesieniu do obszarów
chronionych naleŜy: gromadzenie danych i sporządzanie informacji o sieci
Natura 2000 i innych obszarach chronionych oraz o ocenach oddziaływania na
środowisko, a takŜe wykonywanie zadań związanych z siecią Natura 2000, o
których mowa w ustawie o ochronie przyrody. W zakresie zadań Generalnego
Dyrektora Ochrony Środowiska, jako centralnego organu administracji
rządowej właściwego w sprawach z zakresu ocen oddziaływania na środowisko
i ochrony sieci Natura 2000 mieści się równieŜ współpraca z Głównym
Konserwatorem Przyrody i Państwową Radą Ochrony Przyrody, organami
samorządu terytorialnego w sprawach ocen oddziaływania na środowisko i
ochrony przyrody oraz z organizacjami ekologicznymi.
Ustawa określiła takŜe zakres terytorialny właściwości miejscowej regionalnych
dyrektorów ochrony środowiska (jako obszar województwa) oraz wyznaczyła
zakres ich kompetencji. Zgodnie z ustawą do zadań regionalnych dyrektorów
ochrony środowiska w odniesieniu do obszarów chronionych naleŜy: tworzenie
i likwidacja niektórych form ochrony przyrody, ochrona i zarządzanie
obszarami Natura 2000 i innymi obszarami przyrodniczo cennymi objętymi
formami ochrony przyrody na zasadach i w zakresie określonym ustawą o
ochronie przyrody oraz wydawanie decyzji na podstawie ustawy o ochronie
przyrody.
28
3.3 Rozwijanie,
stosowanie i
transferowanie
stosownych technologii
dla obszarów
chronionych
Na obszarach chronionych, na których dozwolone jest rozwijanie działalności
gospodarczej zintensyfikowane zostały w ostatnich latach działania promujące
technologie charakteryzujące się niską uciąŜliwością dla środowiska
przyrodniczego.
W gospodarce rolnej widoczny jest wyraźny wzrost zainteresowania
technologiami umoŜliwiającymi produkcję zdrowej Ŝywności, czemu sprzyjają
wdroŜone regulacje prawne dotyczące rolnictwa ekologicznego oraz stworzenie
szerokiego dostępu do niezbędnej wiedzy, jaką moŜna uzyskać w licznych
ośrodkach doradztwa rolniczego.
W gospodarce leśnej na obszarach objętych ochroną prawną w coraz szerszym
stopniu stosuje się ekologiczne technologie uprawy lasu, sukcesywnie
opracowywane i testowane w róŜnych ośrodkach naukowych, w tym w
Instytucie Badawczym Leśnictwa.
RównieŜ w gospodarce rybackiej coraz większe znaczenie odgrywają
ekologiczne technologie połowów, ograniczające ich negatywne skutki na
ekosystemy wodne.
Z uwagi na ograniczenia dotyczące lokalizacji na obszarach chronionych
przedsięwzięć znacząco oddziaływujących na środowisko, realizacja działań
inwestycyjnych jest moŜliwa pod warunkiem zastosowania technologii
przyjaznych dla środowiska. Merytorycznego wsparcia w tym zakresie między
innymi udzielają:
3.4 Zapewnie
zrównowaŜonego
finansowania obszarów
chronionych oraz
krajowych i regionalnych
systemów obszarów
chronionych
•
parki technologiczne – w 2005 roku istniało ich w Polsce 23;
przedmiotem działalności części z nich są technologie środowiskowe;
•
centra doskonałości - ponad 150 jednostek, z czego ok. 25 zajmuje się
technologiami środowiskowymi;
•
centra zaawansowanych technologii (CZT) - ponad połowa zajmuje się
technologiami środowiskowymi;
•
sieci badawcze jak np. ENVITECH-net – Naukowa Sieć Tematyczna
Technologii Środowiskowych oraz AIRCLIM-NET Naukowa Sieć
Tematyczna Zanieczyszczenia Powietrza/Zmiany Klimatu,
•
platformy technologiczne - w Polsce działają 22 tego typu platformy z
czego 9 zajmuje się technologiami środowiskowymi, w szczególności
są to platformy PPT Ochrony Środowiska oraz PPT Sektora LeśnoDrzewnego.
Nie uzyskany został zadawalający postęp w zapewnieniu potrzeb finansowych
dotyczących efektywnego zarządzania obszarami chronionymi.
Relatywnie niewielkie środki przeznaczane z budŜetu państwa uzupełniane są
środkami pozabudŜetowymi ekologicznych funduszy celowych. Do
najwaŜniejszych z nich naleŜą:
29
Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej
W latach 1989-2007 w ramach dziedziny „ochrona przyrody i krajobrazu”,
zawarto ponad 1 000 umów na kwotę dofinansowania wynoszącą ponad 257
mln zł. Ze środków NFOŚiGW finansowane były m.in. : muzea przyrodnicze
w parkach narodowych, sporządzanie planów ochrony obszarów chronionych,
reintrodukcje wybranych gatunków, programy badawcze związane z obszarami
chronionymi, itp.
Fundacja EkoFundusz
Jednym z sektorów priorytetowych dofinansowywanych przez EkoFundusz jest
ochrona róŜnorodności biologicznej. Na tego rodzaju projekty Fundacja w
latach 1992-2007 wydatkowała w sumie 250 mln złotych, co stanowiło 15%
ogólnie wydatkowanej kwoty, w tym w roku 2004 – 15,5 mln złotych na
realizację 95 projektów, w roku 2005 – 13 mln złotych (89 projektów),
natomiast w roku 2006 – 14 mln złotych (88 projektów). Dofinansowane
zostało m.in. opracowywanie planów ochrony dla obszarów Natura 2000 oraz
reintrodukcje wybranych gatunków. W roku 2008 Ekofundusz zakończył
przyjmowanie wniosków o udzielenie dotacji.
Znaczące wsparcie finansowe stanowią środki uzyskiwane w ramach róŜnego
rodzaju programów Unii Europejskiej. Do najwaŜniejszych z nich naleŜą:
Instrument Finansowy LIFE+.
We wrześniu 2008 r. Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki
Wodnej został ustanowiony Krajową Instytucją WdraŜającą Instrument
Finansowy LIFE+ w Polsce. Program LIFE+ jest jedynym instrumentem
finansowym Unii Europejskiej koncentrującym się wyłącznie na
współfinansowaniu projektów w dziedzinie ochrony środowiska. Planuje się, Ŝe
w latach 2008-2018 NFOŚiGW przyzna dofinansowanie na realizację
projektów LIFE+ w łącznej kwocie ok. 86 mln złotych. Planowana przez
Komisję Europejską dotacja dla Polski w roku 2009 to 12 mln euro.
Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko.
Od roku 2007 sukcesywnie uruchamiana jest procedura udzielania wsparcia
finansowego w ramach V osi priorytetowej Programu Operacyjnego
Infrastruktura i Środowisko na realizację projektów i programów z zakresu
ochrony przyrody i edukacji ekologicznej. W okresie 2007-2013 na realizację
zadań z tego zakresu planuje się przeznaczenie 105 mln euro, z czego 89 mln
euro stanowić będą środki Unii Europejskiej. W roku 2008 prowadzono nabór
wniosków o dofinansowanie projektów m.in. w następujących kategoriach:
ochrona gatunków i siedlisk in-situ, zwiększanie droŜności korytarzy
ekologicznych, sporządzanie krajowych programów ochrony wybranych
gatunków lub siedlisk przyrodniczych.
Norweski Mechanizm Finansowy i Mechanizm Finansowego Europejskiego
Obszaru Gospodarczego (EOG).
Przyznana Polsce kwota przez Norwegię, Islandię i Liechtenstein na projekty
30
realizowane w okresie 2004-2009 wynosiła łącznie 533,51 mln euro. Rolę
instytucji zarządzającej i koordynującej działania związane z funkcjonowaniem
w/w funduszy pełniło Ministerstwo Rozwoju Regionalnego. Spośród sześciu
obszarów priorytetowych objętych udzielaniem wsparcia finansowego, dwa
związane były bezpośrednio z ochroną środowiska, tj:
• ochrona środowiska, w tym środowiska ludzkiego, poprzez m.in.
redukcję zanieczyszczeń i promowanie odnawialnych źródeł energii;
• promowanie zrównowaŜonego rozwoju poprzez lepsze wykorzystanie i
zarządzanie zasobami.
Szwajcarsko-Polski Program Współpracy
W pierwszej połowie 2006 r. zostało podpisane porozumienie pomiędzy Unią
Europejską, a Szwajcarią w sprawie uczestnictwa tego kraju w finansowym
wsparciu nowych państw członkowskich UE. Głównym celem wsparcia ma
być niwelowanie przepaści ekonomicznej i społecznej pomiędzy
dotychczasowymi i nowymi członkami Wspólnoty. Docelowo, w ramach
Szwajcarskiego Mechanizmu Finansowego do Polski trafić ma ok. 419 mln
CHF. Cześć tej kwoty przeznaczona zostanie na dofinansowanie projektów z
zakresu ochrony środowiska, w tym 10 mln CHF przeznaczono na
róŜnorodność biologiczną i ochronę ekosystemów oraz wsparcie
transgranicznych inicjatyw środowiskowych.
3.5 Wzmocnienie
komunikacji , edukacji i
świadomości społecznej
Uzyskano postęp w podnoszeniu wiedzy i świadomości ekologicznej
społeczeństwa, choć jest on jeszcze zbyt powolny.
Ze względu na posiadane zasoby najbardziej róŜnorodne działania edukacyjne
powadzone są w parkach narodowych. Dysponują one wysoko
wykwalifikowaną kadrą, przygotowaną do organizacji i prowadzenia zajęć z
zakresu edukacji ekologicznej., co znajduje odbicie w szerokiej gamie
organizowanych imprez i spotkań. Maja one zarówno charakter naukowy konferencje i sympozja naukowe, jak i popularnonaukowy, jak np. akcje
edukacyjne kierowane przede wszystkim do młodzieŜy. Bazą dla organizacji
tego typu przedsięwzięć są często muzea lub ekspozycje przyrodnicze istniejące
we wszystkich parkach narodowych. Wydawane są takŜe liczne publikacje
przybliŜające walory przyrodnicze parków. Podobnie parki krajobrazowe
aktywnie włączają się w działalność edukacyjną. Oprócz organizacji spotkań,
konkursów ekspozycji, wydawania publikacji, wspierane jest równieŜ
prowadzenie zajęć w ramach tzw. „zielonych szkół”, na potrzeby których
często wykorzystywane są ścieŜki dydaktyczne wytyczone w obrębie parku.
W ostatnich latach takŜe coraz więcej rezerwatów przyrody wyposaŜonych jest
w infrastrukturę umoŜliwiającą zapoznanie się zwiedzających z walorami
przyrodniczymi danego obiektu. Najczęściej składają się na nią tablice
informacyjne, postery, miejsca do przeprowadzania zajęć w terenie, ścieŜki
edukacyjne i inne.
31
4.1 Rozwój i przyjęcie
minimalnych standardów
i najlepszych praktyk dla
krajowych i regionalnych
systemów obszarów
chronionych
Uzyskano postęp
chronionymi.
w zapewnieniu standardów zarządzania obszarami
Szczególną rolę w tym procesie odgrywa Rozporządzenie Ministra Środowiska
z dnia 12 maja 2005 r. w sprawie sporządzania projektu planu ochrony dla
parku narodowego, rezerwatu przyrody i parku krajobrazowego oraz w
odniesieniu do obszarów Natura 2000 Rozporządzenie Ministra Środowiska z
dnia 30 marca 2005 r. w sprawie trybu i zakresu opracowania projektu planu
ochrony dla obszaru Natura 2000. Nadrzędnym celem planów ochrony jest
określenie strategii ochrony danego obszaru, czyli zasad polityki ochrony,
popularyzacji i upowszechniania wartości przyrodniczych, krajobrazowych i
kulturowych oraz kształtowania elementów funkcjonalnych środowiska w
warunkach racjonalnego gospodarowania. Rozwinięciem i uszczegółowieniem
strategii ochrony obszaru jest plan działań, koncentrujący się na następujących
zagadnieniach:
•
dostosowanie
poszczególnych
rozwiązań
ochronnych
do
uwarunkowań
wynikających
z
funkcjonowania
jednostek
przyrodniczych oraz przedstawienie szczegółowych zaleceń
ochronnych na okres obowiązywania planu ochrony,
•
wskazanie potrzeb ochrony i wzbogacania róŜnorodności biologicznej
terenu, w tym potrzeb ochrony i restytucji gatunków specjalnej troski,
•
określenie zasad gospodarczego wykorzystania obszaru chronionego,
•
określenie zasad kształtowania ładu przestrzennego na terenie obszaru
chronionego,
•
określenie zasad koegzystencji zasobów przyrodniczych, kulturowych i
krajobrazowych,
•
wskazanie zasad turystycznego udostępniania obszaru i zasad edukacji
ekologicznej realizowanej w oparciu o walory przyrodnicze i bazę
obszaru chronionego,
•
określenie warunków organizacyjnych zarządzania obszarem,
•
opracowanie zasad bieŜącej rejestracji zmian zachodzących w
środowisku (monitoring),
•
wskazanie potrzeb w zakresie uzupełniania wiedzy o środowisku
przyrodniczym obszaru,
•
określenie zasad bieŜącej oceny realizacji planu ochrony głównie
poprzez badania i monitoring skuteczności działań ochronnych.
Jednym z nowych wymogów w stosunku do planów ochrony jest
wprowadzenie standardu danych GIS w ochronie przyrody, zobowiązującego
wykonawcę do zbudowania bazy danych GIS, zgodnie określonymi wymogami.
Na zachowanie wysokich standardów zarządzania obszarami chronionymi mają
równieŜ wpływ przeprowadzone na mocy znowelizowanej dnia 3 października
32
2008 ustawy o ochronie przyrody zmiany organizacyjne funkcjonowania słuŜb
ochrony przyrody, mające na celu m.in. usprawnienie zarządzania obszarami
Natura 2000 oraz zapewnienie właściwego nadzoru przez organ wydający
decyzje dotyczące reglamentowania korzystania z zasobów środowiska. W
rezultacie dokonanych zmian i uzupełnień znowelizowana ustawa umoŜliwiła
słuŜbom ochrony przyrody wpływanie na ustalenia opracowań planistycznych,
w tym planów urządzenia lasu, mogących mieć negatywny wpływ na ochronę
przyrody obszarów poddanych ochronie.
Osobną grupę dokumentów słuŜących zapewnieniu ochrony obszarowej na
wysokim poziomie merytorycznym, są róŜnego rodzaju informatory i
poradniki, sporządzane i publikowane m.in. na zlecenie Ministerstwa
Środowiska. Przykładami mogą być tu: Poradnik ochrony siedlisk i gatunków
Natura 2000 – podręcznik metodyczny Ministerstwa Środowiska, Poradnik System ocen oddziaływania na środowisko w granicach obszarów Europejskiej
Sieci Ekologicznej Natura 2000 w wybranych krajach UE oraz w Polsce i
innego tego rodzaju publikacje. Podobne wydawnictwa opracowywane są
równieŜ przez organizacje pozarządowe jak np. Klub Przyrodnika - Poradnik
Lokalnej Ochrony Przyrody, Poradnik Ochrony Mokradeł., Natura 2000Niezbędnik urzędnika, Natura 2000-Niezbędnik leśnika; Polskie Towarzystwo
Ochrony Przyrody Salamandra: Ostoje przyrody o znaczeniu europejskim w
Wielkopolsce.
4.2 Ewaluacja i poprawa
efektywności zarządzania
obszarami chronionymi
Obowiązujące w Polsce zasady nadzoru, monitorowania działalności oraz
oceny efektywności funkcjonowania obszarów chronionych wynikają ze
specyfiki ich formalnego statusu.
4.3 Ocena i
monitorowanie stanu
tendencji dotyczących
obszarów chronionych
Nadzór nad efektywnością funkcjonowania parków narodowych sprawuje
Ministerstwo Środowiska. Parki rozliczane są z realizacji rocznych zadań
ochronnych. Ocenie poddawane są równieŜ wszelkie inne działania dotyczące
sfery zarządzania. Istotną rolę w tym procesie odgrywa Biuro Kontroli i Audytu
Wewnętrznego Ministerstwa Środowiska, przeprowadzające w kaŜdym roku
kontrole w 5-6 wybranych parkach. Wyniki kontroli opracowywane są w formie
wniosków ukierunkowanych na poprawę efektywności działania danego parku i
przedkładane Ministrowi Środowiska.
Nadzór nad efektywnością funkcjonowania poszczególnych parków
krajobrazowych sprawują zgodnie z ich przynaleŜnością terytorialną
wojewodowie, oceniający podejmowane działania na podstawie przedkładanych
corocznie sprawozdań oraz w oparciu o wyniki prowadzonych kontroli
wewnętrznych.
Istotnym mankamentem funkcjonującego systemu ochrony przyrody jest brak
spójnego monitoringu efektywności ochrony przyrody, odnoszącego się do
stanu gatunków i siedlisk na poszczególnych obszarach chronionych.
33
4.4 Zapewnienie
wykorzystania wiedzy
naukowej w ustanawianiu
i zarządzaniu obszarami
chronionymi .
Istotną problemem w szerszym i szybszym postępie angaŜowania się
środowiska naukowego w badania przyrodnicze na obszarach chronionych jest
niedostateczne finansowanie ochrony przyrody.
Wykorzystanie potencjału naukowego w rozwoju sieci obszarów chronionych,
a takŜe w zarządzaniu nimi ma w Polsce długie tradycje.
Praktycznie wszystkie dokumentacje przyrodnicze będące podstawą
merytoryczną ustanowienia poszczególnych obszarów chronionych mają
charakter prac naukowych. Pracami naukowymi są równieŜ opracowania, na
podstawie których formułuje się zapisy planów ochrony. Do powyŜszych prac
angaŜowani są wysokiej klasy specjaliści, posiadający bogaty dorobek naukowy i
duŜe doświadczenie zawodowe. NiezaleŜnie od powyŜszego, obszary chronione
spełniają rolę waŜnych poligonów badawczych dla kilkudziesięciu placówek
naukowych zainteresowanych, mimo występowania powaŜnych trudności
finansowych, rozwojem badań przyrodniczych. Ich wyniki są waŜnym
czynnikiem wspomagającym efektywne zarządzanie obszarami chronionymi.
Specyficzną formą wykorzystania w tym celu intelektualnego dorobku nauki
jest udział uznanych autorytetów w pracach rad doradczych parków
narodowych i krajobrazowych. Wyniki badań naukowych i inwentaryzacji są w
szczególności szeroko wykorzystywane w wyznaczaniu i zarządzaniu obszarami
Natura 2000.
WaŜną rolę we wspieraniu rozwoju nauki i prac badawczych z zakresu ochrony
przyrody odgrywają ekologiczne fundusze celowe, w tym: Narodowy i
Wojewódzkie Fundusze Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz
fundusze Unii Europejskiej. Środki te, mimo znaczącego udziału, są jednak
niewystarczające w stosunku do potrzeb i bez zwiększenia nakładów pełne
wykorzystane istniejącego potencjału badawczego nie jest moŜliwe.
34