Wykład LTP 2015 Wiewiorowski Część 1

Łacińska terminologia prawnicza
z elementami retoryki
dr hab. Jacek Wiewiorowski
Katedra Prawa Rzymskiego
i Historii Prawa Sądowego
Wydział Prawa i Administracji
UAM w Poznaniu
ul. Św. Marcin 90, sala nr 101
61 809 Poznań
rzym.amu.edu.pl
[email protected]
tel. (48) 61 8294 358
Dyżury:
Wtorki, godz. 12.00-14.00 – sala 101 CI
Czwartek, godz. 10.30-11.30 – sala 1.2. CIN
Zakres wykładu- po co łacińskie słowa i
reguły prawnikowi?
Teksty prawa rzymskiego - Corpus Iuris Civilis - nazwa używana od XVI w. na
określenie kodyfikacji justyniańskiej i nowel justyniańskich przeprowadzonej w
latach 528-534, przez cesarza bizantyńskiego Justyniana I Wielkiego.
Kodyfikacja justyniańska stanowi zbiór prawa opracowany na podstawie
przepisów poprzednich trzech kodeksów (teodozjańskiego, Gregoriusza,
Hermogeniana) i uwzględniający później wydane Nowele Justyniana i jego
bezpośrednich następców.
Zbiór ten składał się z trzech części:
1) Digesta Iustiniani (greckie Pandecta) - zbiór prawa zawierający w 50 księgach
prawo rzymskie zachowane w dziełach prawników rzymskich,
2) Institutiones Iustiniani - zbiór praw oparty na Institutiones Gajusa
3) Codex Iustinianus - 12-tomowy zbiór - ok. 4600
konstytucji cesarskich ułożonych chronologicznie
od konstytucji cesarza Hadriana (117-138) do
najpóźniejszej justyniańskiej, wydanej w 534.
Zakres wykładu- po co łacińskie słowa i reguły
współczesnemu prawnikowi?
W Cesarstwie Bizantyńskim aż do XV w. tworzył zasadniczy zrąb prawa.
Corpus Iuris Civilis upowszechnił się w Europie Zachodniej w XI-XII w. dzięki
szkole glosatorów a później komentatorów (konsyliatorów) – zwłaszcza rola
Digesta Iustiniani (odkryty ponownie – Irneriusz, ur. 1050, zm. ok. 1125,
Bolonia – pierwszy uniwersytet)
Ustawodawstwo to wywarło wielki wpływ na współczesne instytucje prawa
(często za pośrednictwem prawa kanonicznego, którego było podstawą:
Ecclesia vivit lege Romana – pierwsza połowa VII w. - Lex Ribuaria § 61 (58) i
interakcja: niemożliwe jest zrozumienie prawa kanonicznego bez prawa
rzymskiego i tendencji rozwojowych prawa rzymskiego po XI w. bez prawa
kanonicznego)
Nauka prawa powszechnego - Ius commune – podstawa współczesnego
prawoznawstwa kontynentalnego (zwłaszcza w zakresie prawa prywatnego
ale również publicznego, a w tym i karnego) – pośrednie oddziaływanie na
systemy common law
Stosowanie prawa rzymskiego (zwłaszcza w prawie prywatnym) bezpośrednio do
czasów kodyfikacji – pocżątek XVIII oraz XIX-XX w. - rodziny prawa
kontynentalnego – stały wpływ pojęć rzymskich
Zakres wykładu- po co łacińskie słowa i reguły
współczesnemu prawnikowi?
Prawo rzymskie, także w wersji ius commune - pomnikiem
nieprzemijających wartości i źródłem inspiracji w różnych dziedzinach
prawoznawstwa – ROLA AUTORYTETU
Sprawdzony w praktyce punkt odniesienia dla współczesnej dyskusji
prawniczej; argumenty na rzecz wzrostu elastyczności prawa uzupełnianie zasobów współczesnej argumentacji prawniczej o
wnioski płynące z doświadczenia historycznego – zwłaszcza wobec
postępującej dekodyfikacji prawa
Uniwersalność doświadczenia rzymskiego w zakresie prawa – także
podobieństwo dziś i w przeszłości wyborów ludzi, których postawy
wynikają w części z biologicznych, ewolucyjnie ukształtowanych
komponentów ludzkiej natury, pozostających w ścisłej interakcji z
kulturą – psychologia ewolucyjna
The Gruter Institute for Law and Behavioral
Research http://www.gruterinstitute.org
Society for Evolutionary Analysis in Law
http://www.sealsite.org .
Skłonność ludzi do zawierzania autorytetom
uznawana jest za wrodzoną cechę natury
człowieka a według Moral Foundations
Theory jest ona również jednym z kilku
wrodzonych filarów moralności, będących
konsekwencją ewolucji Homo sapiens i
innych Naczelnych (Primates)
Zob. szerzej J. Graham [et al.], Moral Foundations
Theory. The Pragmatic Validity of Moral Pluralism, :
(November 28, 2012). Advances in Experimental
Social Psychology, Forthcoming. Available at
SSRN:http://ssrn.com/abstract=2184440 Por. też
http://www.moralfoundations.org/
Ostatnio w j. polskim: Jonathan Haidt, Prawy
umysł. Dlaczego dobrych ludzi dzieli religia i
polityka? tłum. A. Nowak-Młynikowska,
Sopot 2014
Zakres wykładu- po co łacińskie słowa i reguły
współczesnemu prawnikowi?
Antyczne korzenie retoryki (Ars iudicii oratoria) - Argumentacja prawnicza do dziś
Współczesne spojrzenie na retorykę prawniczą - Łacińskie terminy a technika
argumentacyjna (oratorska)
Zbigniew Dyka, adwokat (Warszawa) Kompetencje retoryczne prawnika Palestra 9-10/2008 http://www.palestra.pl
„W retoryce kompetencje językowe służą do umiejętnego przemawiania w tym
celu, aby przekonać słuchacza i skłonić go do podjęcia decyzji przez nas
pożądanej. Retoryka bowiem nie jest bezinteresowna, to nie sztuka dla sztuki;
ma swój cel i dąży do jego realizacji. Aby to osiągnąć, trzeba retorykę
obudować logiką, topiką, dialektyką, erystyką i psychologią. Są to niezbędne
dyscypliny w językowej komunikacji międzyludzkiej. (…) Retoryka prawnicza
powinna się posługiwać językiem literackim. Bo tak przystoi. Bo tak przystoi
elicie, którą nadal trzeba odbudowywać, pielęgnować jej ethos i do tej elity
aspirować. A prawnicy należą do elity. ”.
Łacińskie zwroty i reguły w dzisiejszej argumentacji prawniczej –
pełny zestaw – materiały dodatkowe (wysyłka za pomocą poczty
USOS); slajdy – publikacja na stronie internetowej katedry
www.rzym.amu.edu.pl
W. Bojarski, W. Dajczak, A. Sokala, Verba iuris. Reguły i kazusy prawa rzymskiego,
Toruń 1995. Krzysztof Burczak, Antoni Dębiński, Maciej Jońca, Łacińskie sentencje i powiedzenia
prawnicze, Warszawa 2007
W. Dajczak: Znaczenie tradycji prawa rzymskiego dla europejskiej harmonizacji prawa
prywatnego, Państwo i Prawo 2/2004, s. 57–68; Poszukiwanie „wspólnego rdzenia”
prawa prywatnego w Europie, Czasopismo Prawno-Historyczne 56 (2004), z. 2, s.
383–393; Problem „ponadczasowości“ zasad prawa rzymskiego. Uwagi w dyskusji o
„nowej europejskiej kulturze prawnej”, Zeszyty Prawnicze UKSW 5.2 (2005), s. 7–22. M. Kuryłowicz, Słownik łacińskich terminów, zwrotów i sentencji prawniczych, Lublin
1993
T. Palmirski, Paremie i maksymy rzymskiego prawa prywatnego, Kraków 1995
J. Wiewiorowski, Zakaz retroakcji – historyczny klucz o intertemporalności, [w:] J.
Mikołajewicz (ed.), Problematyka intertemporalna w prawie. Zagadnienia
podstawowe. Rozstrzygnięcia intertemporalne. Geneza i funkcje, Warszawa 2015, s.
19-41
W. Wołodkiewicz, J. Krzynówek (red.), Łacińskie paremie w europejskiej kulturze
prawnej i orzecznictwie sądów polskich, Warszawa 2001
W. Wołodkiewicz (red.), A. Kacprzak, J. Krzynówek, Regulae Iuris. Łacińskie inskrypcje
na kolumnach Sądu Najwyższego Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2006. Wymawianie liter w języku łacińskim - 'polska' wymowa jest
bardzo zbliżona do powszechnie używanej w
średniowiecznej Europie
Samogłoski[
Samogłoski A, E, I, O, U (a, e, i, o, u) wymawia się tak, jak w języku polskim.
Samogłosek długich i krótkich albo nie odróżnia się wcale albo, jeśli się je
odróżnia, powinny się różnić od swych krótkich odpowiedników wyłącznie
długością, a nie barwą. Y (y) wymawiamy jak 'i'.
Dwugłoski (dyftongi)
• AU, EU, EI, UI (au, eu, ei, ui) wymawiamy jak 'ał', 'eł', 'ej', 'uj' . ius, iustitia
(sprawiedliwość) o ile samogłoska nie należy do następnej zgłoski, np. alius,
alium (inny)
• AE i OE (ae, oe) czytamy jak 'e' ([ε]/[e]), ö (ø) (poena (kara) wym. Pöna;
bonae fidei (dobrej wiary), causae (przyczyny), wyjątek to np.: coercitio
(karanie, kara, zamknięcie) wymawiane [oe]
Półsamogłoski
• I (i) na początku wyrazu przed samogłoską oraz w pozycji interwokalicznej
wymawiamy jak 'j'
• J (j) wymawiamy zawsze jak polskie 'j'.
•
Przykłady: iam/jam - 'jam', maior/major - 'major' (większy)
Wymawianie liter w języku łacińskim
Spółgłoski
C - przed samogłoskami tylnymi (a, o, u), innymi spółgłoskami oraz na
końcu wyrazu jako 'k' (causa - kausa (przyczyna), curriculum
- kurrikulum, causa (przyczyna), casus (przypadek), contractus
(kontrakt, umowa).)
- przed samogłoskami przednimi (e, i, y) oraz 'ae', 'oe' wymawiamy jak
c, np. cessat, census
• CH wymawiamy jak polskie lub niemieckie 'ch'
• G jest identyczne z polskim 'g'
• H jest zbliżone do polskiego 'h', ale słabsze .
• NGU przed samogłoską wymawiamy 'ngw'.
• PH wymawiamy jak 'f'
• QU wymawiamy jak pol. 'kw‘ quarta - kwarta
• RH wymawiamy jak 'r'
• S, nawet w pozycji interwokalicznej wymawiamy jak 's' (causa 'kausa'); wymowa 's' jako 'z' w pozycji pomiędzy samogłoskami jest
błędem.
Wymawianie liter w języku łacińskim
•
SU przed samogłoską wymawiamy jak 'sw'.
•
TH wymawiamy jak 't'
•
TI wymawiamy dwojako - albo jako 'tj' albo jako 'cj'. Wymowa tradycyjna
preferuje 'tj', wymowa medyczna i kościelna - 'cj'. Vitium –wada ale t bez
zmian, np. proprietas (własność)
•
V wymawiamy jak w - venditio (sprzedaż)
•
Z w wyrazach pochodzenia greckiego wymawiamy jak 'z' lub 'dz' (Zeus
- zeus lub dzeus).
•
Postawiona za spółgłoską samogłoska 'i' nie zmiękcza jej w znaczeniu
polskim (missio = missjo a nie misio), ale też nie tworzy z nią odrębnej
sylaby (lectio = lek-tjo/lek-cjo a nie lek-ti-o). Choć w wymowie tzw. szkolnej
często preferowana jest wymowa wi-(j)a a nie wja
•
Spółgłoski podwojone (tzw. geminaty) zawsze wymawiany podwójnie, a
ściślej to z przytrzymaniem, tak jak w polskim 'winny': accomodatio
(dostosowanie) wym. akkomodatio (z akcentem na ak).
•
W wymowie tradycyjnej nazwisko Cezara (Caesar) wymawia się cesar; stąd
mamy rzeczownik cesarz.
Pojęcia i zwroty
• Fas – prawo boskie, też ‘właściwe postępowanie’ osiągnięciem Rzymian odseparowane od pojęcia Ius, plur.
iura – prawo od ‘wiązać’ (odrębność porządków
normatywnych od porządku religijnego)
• nietożsame ale zbieżne z podziałem na sferę sacrum i
profanum.
Mt. 22, 6,13: Oddajcie więc Cezarowi to, co należy do Cezara, a
Bogu to, co należy do Boga.
Gelasius Ep. 20B: (…) Dwie są oczywiście, Cesarzu Auguście,
naczelne władze rządzące światem: uświęcona powaga
biskupów i zwierzchność cesarska.
Skrajna postać – Dictatus papae (ok 1075 r., 27 tez, których
autorstwo jest przypisywane papieżowi Grzegorzowi VII)
Pojęcia i zwroty
Rozróżnienie na sacrum i profanum ugruntowane zostało
dzięki sporom między papiestwem i cesarstwem w Średniowieczu
oraz w czasie wojen religijnych trawiących
nasz kontynent w wiekach wczesnonowożytnych.
Wzmocnione argumentem z prawa rzymskiego (podział na fas i
Ius) i pod wpływem zaś tradycji Oświecenia wyłączono ze sfery
współczesnego prawa świeckiego kwestii związanych z religią
(laicyzacja) – różny zakres w tradycji europejskiej (rozdział/zasada
współdziałania – Konstytucja RP z 1997 r.)
Obecnie powraca pytanie o granice - niebezpieczeństwa związane
z ruchami fundamentalistycznymi i narodowo-radykalnymi we
współczesnej Europie
Pojęcia i zwroty
Lex, plur. Leges – ustawa
Pierwotnie leges – w następstwie głosowań zgromadzeń ludowych
(comitia)– cesarstwo okresu pryncypatu - utożsamione z constitutiones
principum (fikcja prawna – 'komedia Republiki')
Ius = lex?
Pojęcia odrębne – odrębność porządków normatywnych!
Rzym – brak ścisłych zasad dotyczących hierarchii aktów prawnych –
wypracowane w europejskiej tradycji prawniczej – podstawy państwa
prawnego
Pojęcia i zwroty
• contra ius fasque – przeciw prawu
boskiemu i ludzkiemu
• fas est – jest rzeczą godziwą
• Per fas et nefas – wszelkimi środkami
godziwymi i niegodziwymi
Określany jest też jest tak nieuczciwy zabieg erystyczny. Występuje
wtedy, gdy postulujemy jakąś tezę i przytaczamy kilka argumentów,
które ją uzasadniają. Nasz dyskutant obala jeden z argumentów, a
następnie triumfalnie oświadcza, że nasza teza nie ma podstaw,
chociaż nie powiedział ani słowa o innych, przytoczonych przez nas
argumentach.
Erystyka: sztuka doprowadzania sporów do korzystnego rozwiązania
bez względu na prawdę materialną. Zob. Artur Schopenhauer,
Erystyka, czyli sztuka prowadzenia sporów (1830 r.) http://www.iik.pl/ebooks/Schopenhauer%20-%20Erystyka.pdf
Zwroty i pojęcia
• ius est ars boni et aequi - Prawo jest sztuką tego, co
dobre i słuszne - Publius Juventius Celsus (II w. n.e.)
sparafrazowany przez Domitiusa Ulpiana (II/III w.
n.e.) – D. 1.1.1. (533 r.) - miejsce w ramach Digesta
Iustiniani:
Ulpianus libro primo institutionum. pr. Iuri operam
daturum prius nosse oportet, unde nomen iuris
descendat. est autem a iustitia appellatum: nam, ut
eleganter celsus definit, ius est ars boni et aequi.
(Kto zamierza studiować prawo, winien najpierw poznać
pochodzenie terminu prawo. Pochodzi ono od słowa
sprawiedliwość [iustitia]: jak to trafnie ujął Celsus, prawo
to sztuką (praktyczną umiejętnością) [stosowania] tego
co dobre i słuszne)