wielokąt nieforemny

WIELOKĄT NIEFOREMNY
2014-11-27
Etniczna różnorodność utrudnia funkcjonowanie państwa.
O Afganistanie mówimy najczęściej w kontekście walki z talibami i misji ISAF, a przecież to kraj o wielu obliczach i bogatym dziedzictwie
kulturowym. Różnorodność zawdzięcza położeniu. Przez jego terytorium przebiegał Jedwabny Szlak, który łączył Chiny z Persją, Arabią i Europą.
Nie bez znaczenia były również wielkie migracje w tym regionie oraz liczne podboje. Tędy podążali Aleksander Macedoński i Dżyngis-chan.
Osiedlali się tu Persowie, Grecy, Turcy, Arabowie, Mongołowie i Hindusi. To tutaj przez wieki ścierały się różne kultury (grecka, rzymska, chińska,
indyjska, perska) oraz interesy światowych mocarstw.
Mozaika etniczna
Liczący ponad 33 mln mieszkańców Afganistan jest krajem o złożonej strukturze etnicznej. To prawdziwa mozaika różnych ludów, do których
należą: Pasztunowie (38–50%), Tadżycy, czyli etniczni Persowie (27%), Hazarowie (9–19%), Uzbecy (6–9%), Turkmeni (3%) oraz Beludżowie
(2%). W Afganistanie żyją także mniejsze grupy etniczne: Aimakowie, Brahui, Nuristańczycy, Paszai, Pamirczycy, Kirgizi, Mongołowie, Arabowie, a
także Hindusi i Sikhowie. Dominują jednak Pasztunowie, którzy zamieszkują głównie południowe i wschodnie prowincje. Tadżyków można spotkać
w północnych regionach, a po´łnocno-zachodnia część Afganistanu należy do Uzbeków i Turkmenów. W centrum kraju, w prowincjach Ghor,
Oruzgan i Bamian, dominują natomiast Hazarowie.
Przez lata historię Afganistanu kształtował wojowniczy lud Pasztunów, dlatego panuje przekonanie o szczególnej pozycji tej grupy etnicznej w
społeczeństwie. To w wyniku buntu pasztuńskiego możnowładcy Mira Wajsa Hotaki z Kandaharu przeciwko panowaniu perskich Safawidów
powstało na początku XVIII wieku pierwsze państwo afgańskie. Wszyscy monarchowie wywodzili się z tego plemienia.
W pasztuńskiej społeczności wielką rolę odgrywają obyczaje plemienne, tradycje, a także klany i rody. W życiu kieruje się ona kodeksem prawnoobyczajowym, zwanym Pasztunwali, który nakazuje gościnność i ochronę wędrowców. Gdy świat oskarżał talibów o ukrywanie Osamy bin Ladena,
odpowiadali, że tak stanowi ich kodeks. Każdy obcy może liczyć u nich na poczęstunek i wypoczynek. Jakakolwiek zniewaga natomiast musi
zostać pomszczona.
W przeciwieństwie do Pasztuno´w (pasterzy i wojowników), Tadżycy (często rzemieślnicy i kupcy) nie są zorganizowani w plemiona, lecz
utożsamiają się z lokalnymi regionami, które zamieszkują. W społecznej hierarchii najniżej stoją Hazarowie, uważani przez niektórych historyków za
potomków mongolskich wojowników armii Dżyngis-chana.
Nic zatem dziwnego, że trudno byłoby narysować mapę języków i dialektów, którymi posługują się Afgańczycy. Dari (afgański perski) i paszto są
językami urzędowymi, używanymi przez większość Afgańczyków, chociaż talibowie posługiwali się tylko paszto. Mniejsze grupy mówią natomiast
ponad 70 innymi językami i niezliczonymi dialektami. Niektóre z nich znają jedynie grupy mieszkające w Afganistanie, część jest używana też w
sąsiednich krajach: Pakistanie, Iranie, Uzbekistanie.
Taka etniczna różnorodność Afganistanu utrudnia funkcjonowanie państwa, nie pomaga także w działaniach na arenie międzynarodowej, ułatwia
też ingerencję z zewnątrz. Ciężko bowiem o wspólną wizję bezpieczeństwa i politykę, gdy nie ma wspólnej tożsamości. Ponadto islam w mniejszym
stopniu niż chrześcijaństwo sprzyja krystalizowaniu się uczuć patriotycznych i narodowych.
W stronę Boga
Kilkanaście stuleci temu religią dominującą w Afganistanie był buddyzm. Archeologiczne odkrycia potwierdzają, że w pierwszych wiekach przed
naszą erą na tym terytorium żyła zamożna i prężna buddyjska społeczność. To z afgańskich buddyjskich klasztorów religia dotarła przez Jedwabny
Szlak do Chin, a stamtąd do Korei i Japonii. Do Afganistanu przybywali wówczas chińscy i tybetańscy pielgrzymi, by poznawać nauki Buddy.
W I wieku naszej ery powstało wiele świątyń buddyjskich i z tego okresu pochodzą między innymi pierwsze posągi Buddy przedstawionego jako
Autor: Małgorzata Schwarzgruber
Strona: 1
człowieka, w których widać wpływ sztuki hellenistycznej. Buddyjscy mnisi, którzy żyli w Bamian, pozostawili po sobie nie tylko posągi Buddy, lecz
także liczne wykute w skałach jaskinie. W wielu z nich zachowały się malowidła naścienne (okazało się, że już w VI wieku n.e. mnisi używali farb
olejnych, a wcześniej sądzono, że wynaleziono je w Europie dopiero w XIII wieku).
Kres kulturze buddyjskiej położyli muzułmanie, którzy przybyli do Afganistanu w VII wieku. Islam zakorzeniał się przez kilka wieków, na przykład
Kabul przyjął tę religię dopiero w XI wieku. To właśnie islam wydaje się dziś jedynym spoiwem łączącym Afgańczyków. Większość z nich to
muzułmanie, chociaż dzielą się też na szyitów i sunnitów. Do sunnickiej szkoły hanafickiej należą Tadżycy, Pasztunowie i Uzbecy. Szyizm jest w
mniejszości i wyznają go między innymi Hazarowie, Kyzyłbasze, górscy (pamirscy) Tadżycy, a także niektóre plemiona pasztun´skie. Afgańscy
szyici, podobnie jak sunnici, tworzą wiele różnych ugrupowań i nurtów religijnych. Do mniejszości religijnych można zaliczyć również sikhów i
hinduistów.
Jak pisał analityk z Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych Konrad Olgierd Zasztowt w jednym z wydawnictw Polskiej Akcji Humanitarnej
poświęconych Afganistanowi, ważną cechą afgańskiego islamu jest przywiązanie do norm prawa zwyczajowego – adatu. Wynika ono z lokalnej
tradycji, w przeciwieństwie do szariatu, który ma swoje źródło w religii. Nierzadko nawet prawo zwyczajowe bywa tam traktowane jako nadrzędne
wobec norm religijnych. Większość Afgańczyków mieszka na wsiach, a ich plemiona, oparte na przywódcach, kultywują dawne tradycje i praktyki
religijne. Lojalność wobec rodziny, klanu i grupy etnicznej przeważa nad przywiązaniem do państwa.
Dla afgańskiego islamu charakterystyczny jest kult miejsc związanych z życiem świętych, a także ich pochówkiem. Najbardziej znanymi miejscami
kultu są: Kandahar (gdzie, jak głosi legenda, jest przechowywany płaszcz Mahometa), Błękitny Meczet w Mazar-e-Szarif (tam ma być pochowany
zięć proroka), groby średniowiecznych poetów – Ansariego, Dżamiego i Aliszera Nawoi w Heracie, mauzolea emirów – Habibullaha i Amanullaha w
Dżalalabadzie, a także mogiła w Ajbaku legendarnego Rustama, bohatera irańskiego eposu Ferdousiego „Szahname”.
Zabytki w ruinie
Pierwsze informacje o afgańskich zabytkach pojawiły się w relacjach XIX-wiecznych podróżników, kupców czy europejskich żołnierzy najemników,
służących lokalnym władcom. Dziś sporo tych cennych przedmiotów można podziwiać w Muzeum Brytyjskim (British Museum), dokąd zostały
wywiezione w XIX stuleciu. Wiele uległo zniszczeniu podczas licznych wojen. Taki los spotkał zabytki Heratu w latach 1979–2001. Herat, nazywany
miastem tysiąca ogrodów, założony, podobnie jak Kandahar i Farah, przez Aleksandra Macedońskiego, został wpisany na „Listę światowego
dziedzictwa kulturalnego i przyrodniczego” UNESCO. Znajdują się na niej też buddyjskie zespoły klasztorne i sanktuaria oraz późniejsze
muzułmańskie budowle obronne w Bamian.
Najbardziej znane miasta afgańskie: Kabul, Kandahar i Dżalalabad, dziś mogą się poszczycić jedynie fragmentami ruin. W czasie okupacji
radzieckiej prawie całkowicie zniszczono kandaharskie ogrody owocowe. Podobny los spotkał zabytki stolicy: kilkusetletnie ogrody, starożytne
twierdze Tadż Beg i Bala Hesar, królewskie pałace oraz mauzoleum Nadira Szacha i Błękitny Meczet. Dzieła unicestwienia dopełnili talibowie. W
2001 roku nakazali zburzyć muzeum kabulskie, w którym były między innymi zbiory monet i figurek pochodzących ze starożytnych Indii, z Grecji,
Rzymu, Egiptu i Azji Centralnej. Najbardziej znaną akcją talibów było wysadzenie w powietrze unikatowych posągów Buddy w Bamian oraz
zniszczenie zabytków buddyjskich i hinduistycznych w ruinach tysiącletniego miasta Ghazni.
Autor: Małgorzata Schwarzgruber
Strona: 2