Wojny Greków z Persami

Wojny Greków z Persami
Przyczyny konfliktu
Opór przeciwko tyranii
W r. 546 p.n.e. greckie kolonie w Azji Mniejszej znalazły się pod panowaniem perskim, podbite przez
wojska króla Cyrusa. Zdobywcy narzucili Grekom tyranię jako formę rządów.
Dla funkcjonowania każdej greckiej polis kluczowe znaczenie miały dwie zasady: autonomii i
eleuterii. Pierwsza oznaczała, że miasto-państwo posiada swobodę decydowania o swoich prawach,
zaś druga – że polis ma swobodę w kształtowaniu polityki zagranicznej. Perski podbój pozbawił
greckie poleis obu tych atrybutów.
Ponadto mieszkańcy greckich kolonii w Azji Mniejszej byli niezadowoleni z rosnącego ucisku
fiskalnego oraz z utrudnień w handlu z terenami niegdyś samodzielnymi, a obecnie wchodzącymi w
skład imperium perskiego.
Powstanie w Milecie i pomoc Aten
W r. 499 rok p.n.e. Grecy z Miletu rozpoczęli antyperskie powstanie, do którego dołączyli greccy
mieszkańcy innych miast zachodniego wybrzeża Azji Mniejszej. Wszędzie powstańcy obalili
tyrańskie rządy z perskiego nadania.
Pomocy Miletowi udzieliły w r. 498 p.n.e. Ateny, dostarczając 2 tys. hoplitów (ciężkozbrojnej
piechoty) i 20 okrętów. Z pomocą pospieszyła również Eretria (polis na wyspie Eubei), wysyłając 5
okrętów. Nie bez znaczenia był w tym przypadku fakt, że zarówno Ateńczycy i Eretryjczycy, jak i
mieszkańcy Miletu i większości miast greckich znajdujących się w granicach imperium perskiego,
byli Jonami.
Greccy powstańcy i interwenci przypuścili atak na miasto Sardes, stolicę małoazjatyckiej prowincji
Lidia, i spalili je zanim przybyły oddziały perskie. W czasie walk w Sardes spłonęła świątynia bogini
Kybele (Wielkiej Matki), czczonej przez Persów i inne narody Wschodu – fakt ten wykorzystała
przeciwko Grekom propaganda perska. Wojska perskie pokonały Milet dopiero w r. 494 p.n.e., po
wielomiesięcznym oblężeniu miasta od strony lądu i morza. Tego samego roku bunt został zduszony
także w innych greckich koloniach w Azji Mniejszej.
Perski plan odwetowy
Persowie, postanawiając podbić Grecję, chcieli w ten sposób zabezpieczyć się na przyszłość przed
dywersją na zachodniej flance swojego imperium, poza tym zamierzali przykładnie ukarać
sojuszników podpalaczy świątyni Kybele.
Wódz perski Mardoniusz podbił w r. 492 p.n.e. Trację i przyległe wyspy, okrążając w ten sposób
terytorium greckie od północy. Początkowo król Dariusz liczył, że wystarczy pokaz siły, by
podporządkować sobie Grecję. Wysłał do największych poleis swych posłańców, przekazując za ich
pośrednictwem żądanie poddania się. W Atenach i Sparcie na wysłannikach królewskich wykonano
egzekucje, co perski monarcha uznał za akt wypowiedzenia wojny.
Wyprawa w roku 490 p.n.e.
Bitwa pod Maratonem
Do dowodzenia ekspedycją karną Dariusz wyznaczył Datysa, generała pochodzącego z Medii, oraz
swojego bratanka Artafrenesa. Jako doradca służył im obalony tyran Aten, Hippiasz. Wczesnym latem
490 r. p.n.e. wojsko perskie wyruszyło z Cylicji drogą morską – na pokładzie ok. 300 trójrzędowców
znaleźli się żołnierze oraz konie. Początkowo flota płynęła wzdłuż południowego wybrzeża Azji
Mniejszej, później jednak gwałtownie skręciła na zachód, w stronę Eubei i Attyki, po drodze
opanowując wyspę Naxos. Lądując na Eubei, Persowie zdobyli Eretrię po tygodniowym oblężeniu.
Gdy Ateńczycy dowiedzieli się o wylądowaniu wroga, wysłali biegacza Fidippidesa do Sparty z
prośbą o niezwłoczną pomoc. Przyniósł on jednak odpowiedź, że z powodu obchodzonych właśnie
uroczystości religijnych ku czci Apollina Spartanie będą mogli przybyć najwcześniej za tydzień. W tej
sytuacji Ateńczycy wystawili ok. 9 tys. hoplitów, wspieranych przez tysiąc hoplitów z Platei – i
wyruszyli na spotkanie z armią perską. Persowie dysponowali ok. 25 tys. piechoty i 800 jazdy.
Do rozstrzygającej bitwy doszło 17 września 490 r. p.n.e. pod Maratonem ok. 40 km od Aten.
Grekami dowodził strateg Miltiades. Piechota perska mogła skutecznie walczyć tylko na dystans, gdyż
jej główną bronią zaczepną był łuk. Do uderzenia bezpośredniego Persowie używali ciężkiej
kawalerii. W tej sytuacji szansą dla Greków była walka wręcz. Do starcia doszło u wejścia do dość
wąskiej doliny Vrana, gdzie kawaleria perska nie miała możliwości swobodnego operowania, co dało
przewagę hoplitom. Wprawdzie Persowie początkowo rozbili czoło wojsk greckich, lecz los bitwy
rozstrzygnął się na obu skrzydłach, gdzie Ateńczycy odnieśli zwycięstwo. Poległo ok. 6,4 tys.
żołnierzy perskich i tylko 192 Greków.
Pokonani Persowie zrezygnowali z dalszej walki i odpłynęli do Azji Mniejszej. Zwycięstwo pod
Maratonem miało dla Greków duże znaczenie moralne, gdyż było pierwszym zwycięstwem hoplitów
nad oddziałami perskimi.
Grecka falanga
Formacja ta składała się najczęściej z ośmiu rzędów hoplitów. Byli oni wyposażeni w okrągłe tarcze
(po grecku hoplon, stąd nazwa tej formacji), włócznie długości ok. 2 m zakończone stalowym grotem
oraz krótkie miecze. Hoplita miał ponadto hełm, zbroję z brązu chroniącą pierś i nagolenniki, ubrany
był w tunikę. Falanga najlepiej się sprawdzała na płaskim, odkrytym terenie. Miała szerokość ok. 400
m. Każdy hoplita chronił tarczą swoją lewą pierś i prawą pierś swojego towarzysza. Przed
rozpoczęciem walki hoplici śpiewali hymn bitewny, a następnie ruszali do boju miarowym krokiem.
Cztery pierwsze rzędy ruszały do ataku z włóczniami w pozycji poziomej, a następne w pionowej.
Dowodzący falangą strateg znajdował się w pierwszym rzędzie, na jego prawym skraju.
Wyprawa Kserksesa 480-479 p.n.e.
Przygotowania Temistoklesa
Ateński strateg Temistokles, cieszący się poparciem ateńskich kupców, rzemieślników i plebsu,
przystąpił w r. 483 p.n.e. do budowy floty wojennej. Przeznaczono na ten cel dochody z kopalń srebra
w górach Laurion. W ciągu półtora roku zbudowano 200 trójrzędowców.
By zrealizować swój plan, Temistokles musiał rozprawić się ze swymi przeciwnikami
politycznymi. Posłużył się instytucją ostracyzmu, w wyniku czego jego główny oponent, Arystydes,
stojący na czele arystokratycznej opozycji, znalazł się na wygnaniu.
Rozwój floty przyczynił się do uzyskania prawa do udziału w obradach zgromadzenia ludowego
przez tetów – członków najniższej warstwy społecznej. W świecie greckim prawa obywatelskie były
bowiem ściśle powiązane ze zdolnością do pełnienia służby wojskowej. Hoplici musieli sami się
wyposażać w zbroję i broń, a bezrolnych bądź małorolnych tetów nie było stać na taki wysiłek.
Natomiast we flocie wojennej zaczęli oni pełnić funkcje wioślarzy, awansując tym samym do rangi
obywateli.
Przygotowania Kserksesa
Śmierć króla Dariusza w 486 p.n.e. i wybuch powstania w Egipcie odsunęły termin kolejnej perskiej
wyprawy przeciwko Grekom. Następca Dariusza, jego syn Kserkses, opracował plan ekspedycji, który
przewidywał przeprawienie się armii inwazyjnej drogą lądową z Azji Mniejszej przez cieśninę
Hellespont do Tracji i dalej na południe, do Grecji. Armii perskiej miała towarzyszyć flota,
posuwająca się wzdłuż linii brzegowej Morza Egejskiego.
Wiosną 480 p.n.e. wyprawa przekroczyła Hellespont, cieśninę o szerokości 2,5 km, po dwóch
mostach pontonowych. Zgromadzona przez Kserksesa armia liczyła ok. 200 tys. żołnierzy i
dysponowała ponad tysiącem okrętów. Jej trzon stanowiło 10 tys. Nieśmiertelnych – doborowej
formacji, natychmiast uzupełnianej, jeżeli w boju zginął któryś z jej członków.
Termopile
Persowie wtargnęli do Grecji od północy, z Macedonii. Do pierwszej bitwy doszło w połowie
września 480 p.n.e. w wąwozie Termopile, przez który prowadziła droga z Grecji północnej do
środkowej. W niektórych miejscach szerokość wąwozu wynosiła tylko 2 metry. Przejścia broniło ok. 5
tys. żołnierzy greckich, w tym 300 Spartan, naczelne dowództwo sprawował król Sparty Leonidas.
17 i 18 września trwały zacięte walki u wejścia do wąwozu. Jednak król Kserkses dowiedział się o
istnieniu górskiej drogi, która umożliwiała obejście pozycji Greków i zaatakowanie ich od tyłu.
Zadanie to powierzył Nieśmiertelnym, którzy w nocy z 18 na 19 września, przy pełni księżyca,
pokonali tę trasę. Gdy Leonidas zdał sobie sprawę, że Grecy nie mają żadnych szans, odesłał z pola
walki sojuszników i pozostał z samymi Spartanami, walcząc do końca.
Salamina
Po bitwie w wąwozie termopilskim otworem przed Persami stanęła Attyka. Temistokles podjął
decyzję o ewakuacji ludności z Aten na wyspę Salaminę i półwysep Peloponez. Oddziały perskie
weszły do miasta 27 września, splądrowały je, a następnie spaliły. Do ateńskiego portu w Faleronie,
leżącego nad otwartym morzem, wpłynęła perska flota.
Ateńska flota uczyniła swoją bazą wyspę Salaminę. Dowodzący połączonymi siłami greckimi
Spartanin Eurybiades uważał, że wobec bezpośredniego zagrożenia ze strony Persów cała flota grecka,
licząca 379 trójrzędowców, powinna być ewakuowana na przesmyk Istm w pobliżu Koryntu.
Koncepcji tej sprzeciwił się Temistokles, gdyż jej realizacja oznaczałaby oddanie Persom całej Attyki.
Eurybiades zrezygnował ze swego planu i przekazał dowództwo nad flotą Temistoklesowi.
Bitwa morska w zatoce u wybrzeży Salaminy została stoczona 29 września 480 p.n.e. Jej przebieg
obserwował Kserkses z pobliskiego wzgórza. Duże okręty fenickie, które stanowiły główną część
perskiej floty, miały przeciwko sobie mniejsze i znacznie bardziej zwrotne okręty greckie. Zatoka
salamińska stała się dla floty perskiej pułapką: podczas sztormowej pogody okręty rozbijały się o
skały, wiele z nich zostało staranowanych przez greckie trójrzędowce, wyposażone w tarany z brązu.
Persowie stracili ponad 200 jednostek, Grecy około 40.
Po tej klęsce flota perska wycofała się na zimę na wybrzeża wysp Samos i Symi we wschodniej
części Morza Egejskiego. Kserkses wrócił do Persji, pozostawiając w Grecji 100-tysięczną armię pod
dowództwem Mardoniusza.
Plateje i Mykale
Wiosną 479 r. p.n.e. Mardoniusz podjął działania, których celem było rozbicie solidarności Greków.
Zaproponował mianowicie Atenom pokój i sojusz, czego pierwszym skutkiem miałby być zwrot
Attyki okupowanej przez wojska perskie. Wobec takiej oferty Ateny wysłały latem 479 p.n.e.
poselstwo do Sparty, które oświadczyło, że Ateńczycy będą gotowi zaakceptować sojusz z Persją,
jeżeli Sparta nie udzieli im pomocy militarnej. Spartanie odmawiali do tego momentu wyprowadzenia
swych wojsk poza Peloponez, obawiając się wybuchu powstania helotów oraz ewentualnego ataku ze
strony Argos, które – jak głosiły plotki – zostało przekupione przez Mardoniusza. Jednak wobec
ultimatum Aten regent spartański Pauzaniasz wyruszył z Peloponezu na północ na czele armii liczącej
5 tys. spartańskich hoplitów, 5 tys. periojków i 35 tys. helotów. Ateńczycy tym razem wystawili
przeciwko Persom tylko 8 tys. hoplitów.
Na wieść o zbliżaniu się wojsk greckich Mardoniusz wycofał się z górzystej Attyki, której
ukształtowanie terenu nie sprzyjało wykorzystaniu jazdy, będącej najsilniejszą formacją Persów, do
równinnej Beocji. Tam rozbił obóz pod Platejami. Przeciwko 140 tys. Persów stanęło tam 70 tys.
Greków, reprezentujących ponad 20 poleis.
Gdy wojska greckie zaczęły się wycofywać z zajętych pierwotnie pozycji, by znaleźć teren lepiej
zaopatrzony w wodę, Mardoniusz odczytał ten manewr jako ucieczkę i zarządził natychmiastowy atak.
Grecy, a spośród nich szczególnie Spartanie, stawili jednak bardzo silny opór, odnosząc miażdżące
zwycięstwo. Na polu walki zginął Mardoniusz, w ręce Greków wpadł perski skarbiec z kwatery
dowództwa. Ocalała część perskiej armii ewakuowała się pospiesznie do Azji Mniejszej. Plateje były
wielkim zwycięstwem Sparty, Ateńczycy odegrali w tej bitwie marginalną rolę.
W tej fazie konfliktu nie wzięła udziału perska flota – stacjonowała ona u przylądka Mykale w Azji
Mniejszej. Dopadła ją tam flota grecka, która przepłynęła przez Morze Egejskie wkrótce po bitwie pod
Platejami. Dowodził nią spartański regent Pauzaniasz. Okręty perskie zostały doszczętnie zniszczone,
spod panowania Kserksesa wyzwolono wówczas wyspy Samos, Chios i Lesbos, a wkrótce potem
także Cypr. W r. 478 p.n.e. Grecy zdobyli miasto Bizancjum, co dało im kontrolę nad szlakiem
handlowym prowadzącym z Morza Egejskiego na Morze Czarne. Po tych sukcesach Pauzaniasz uznał,
że rola Sparty w wojnie z Persami się wyczerpała – i powrócił ze swoimi oddziałami na Peloponez.
Od tego momentu inicjatywę w walce z imperium Achemenidów przejęły Ateny.