Psychiatryczne przes∏anki do wnioskowania niewa˝noŹci zgody

PRACA POGL ÑDOWA – REVIEW
STRESZCZENIE
Omówiono psychiatryczne uwarunkowania
niewa˝noÊci zgody ma∏˝eƒskiej w Êwietle
Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 r.,
Katechizmu KoÊcio∏a Katolickiego
i piÊmiennictwa. Przedstawiono kilka orzeczeƒ
sàdowo-psychiatrycznych wydanych na
polecenie Sàdu Duchownego.
S ∏ o w a k l u c z o w e : pr zeszkoda zr ywajàca, zgoda
ma∏˝eƒska
S U M M A RY
Psychiatric matrimonial causes are discussed
according to canon law and catechism of
Roman Catholic Church. A few expert opinions
are presented.
S¸AWOMIR KRZYSZTOF SIDOROWICZ
Klinika Psychiatryczna Akademii Medycznej we Wroc∏awiu
Bieg∏y Metropolitalnego Sàdu Duchownego we Wroc∏awiu
Psychiatryczne przes∏anki do
wnioskowania niewa˝noÊci
zgody ma∏˝eƒskiej w
post´powaniu przed Sàdem
Duchownym
Psychiatric matrimonial causes in the
Roman Catholic Tribunal
K e y w o r d s : matrimonial causes, matrimonial consent
ed∏ug danych Roty Rzymskiej stale roÊnie liczba spraw o niewa˝noÊç ma∏˝eƒstwa [11]. WÊród wielu przyczyn tylko cz´Êç
z nich ma zwiàzek z psychiatrià. Na przyk∏ad do Êlubu koÊcielnego bywajà dopuszczane osoby, które ze wzgl´du na zaburzenia psychiczne nie sà zdolne do wyra˝enia wa˝nej zgody ma∏˝eƒskiej [7]. Ta
niedostatecznoÊç prewencji mo˝e byç skutkiem niewiedzy. Mogà te˝
odgrywaç rol´ inne czynniki – np. zwiàzany z ideologià liberalnà kult
wolnoÊci i samostanowienia. Prawo koÊcielne (kodeks prawa kanonicznego – KPK, Katechizm KoÊcio∏a Katolickiego – KKK oraz instrukcja
Episkopatu Polski) podajà warunki, jakie powinny byç spe∏nione, aby
zawarte ma∏˝eƒstwo mog∏o byç wa˝ne.
Mo˝liwoÊç zawarcia ma∏˝eƒstwa jest jednym z praw naturalnych,
a wi´c podstawowych uprawnieƒ wpisanych w natur´ cz∏owieka przez
samego Boga [10]. KPK Jana Paw∏a II [5] przyj´ty w 1983 r. w paragrafie 1 kanonu 1055 okreÊla ma∏˝eƒstwo jako przymierze (foedus), przez
które m´˝czyzna i kobieta tworzà wspólnot´ na ca∏e ˝ycie. Ma ona na
celu dobro ma∏˝onków oraz zrodzenie i wychowanie potomstwa. Przymierze ma∏˝eƒskie, przez które m´˝czyzna i kobieta stanowià wewn´trznà wspólnot´ ˝ycia i mi∏oÊci, powsta∏o z woli Boga i Stwórcy, który wyposa˝y∏ je we w∏asne prawa, a szczególnie w takie cechy, jak wy∏àcznoÊç,
nierozerwalnoÊç oraz otwartoÊç na p∏odnoÊç (co nale˝y rozumieç jako
gotowoÊç do p∏odzenia i rodzenia dzieci) [10]. Pomi´dzy ochrzczonymi zosta∏o ono podniesione przez Chrystusa do godnoÊci sakramentu i sta∏o si´ symbolem zwiàzku Jezusa z KoÊcio∏em [4]. Skoro w´ze∏
ma∏˝eƒski zosta∏ ustanowiony przez samego Boga do Êcis∏ej wspó∏pracy z Nim samym, to wa˝nie zawarte i dope∏nione ma∏˝eƒstwo osób
ochrzczonych nie mo˝e byç nigdy rozwiàzane ˝adnà decyzjà ludzkà
i z ˝adnej przyczyny, oprócz Êmierci [5]. Na podstawie przepisów prawa mo˝e ono byç tylko uniewa˝nione.
Elementem nieodzownym, stwarzajàcym ma∏˝eƒstwo jest zgoda
ma∏˝eƒska (consensus matrimonium), niekiedy i w j´zyku polskim nazywana konsensusem. Ma∏˝eƒstwo jest wa˝ne (matrimonium validum) jedynie
pod warunkiem, ˝e pomi´dzy stronami zaistnia∏ w´ze∏ ma∏˝eƒski (vin-
W
174
WIADOMOÂCI PSYCHIATRYCZNE (tom VII) Nr 3/2004
culum matrimoniale). Dzieje si´ to wtedy, gdy nupturienci (tj.
osoby zamierzajàce zawrzeç zwiàzek ma∏˝eƒski, narzeczeni)
nie sà poddani zrywajàcym przeszkodom ma∏˝eƒskim (impedimentum dirimens), a wi´c gdy wyra˝ona przez nich zgoda ma∏˝eƒska (b´dàca przyczynà sprawczà ma∏˝eƒstwa) jest prawid∏owa, swobodna, wypowiedziana prawdziwie, z zachowaniem
formy przepisanej przez prawo. W przeciwnym razie ma∏˝eƒstwo jest niewa˝ne (matrimonium invalidum).
Niektóre zaburzenia psychiczne mogà byç przyczynà
niezdolnoÊci do zawarcia kanonicznie wa˝nego ma∏˝eƒstwa
[1, 2, 7, 9]. Zgoda ma∏˝eƒska jest bowiem tak z∏o˝onym rodzajem umowy, ˝e od stron wymaga odpowiedniej dojrza∏oÊci i sprawnoÊci psychicznej, nie mniejszej (a mo˝e i wi´kszej wg Roty Rzymskiej) ni˝ przy zawieraniu innych umów.
Kanoniczna zrywajàca przeszkoda ma∏˝eƒska to ka˝da
okolicznoÊç, ze wzgl´du na którà zawarcie ma∏˝eƒstwa jest
zabronione przez prawo kanoniczne pod sankcjà niewa˝noÊci aktu prawnego [5]. Przyczynà uniewa˝nienia ma∏˝eƒstwa
mo˝e byç wy∏àcznie tzw. przeszkoda uprzednia, czyli poprzedzajàca ma∏˝eƒstwo oraz istniejàca w dniu Êlubu. List´ przeszkód ustalajà tylko papie˝ i sobór powszechny.
Wyra˝ajàc zgod´ cz∏owiek pos∏uguje si´ rozumem, uczuciem i wolà, a zatem jest ona nie tylko aktem religijno-prawnym, ale i psychicznym. Dlatego do wyra˝enia zgody ma∏˝eƒskiej wymagany jest odpowiedni poziom intelektualny,
uczuciowy i wolitywny oraz stan psychiczny bez powa˝niejszych zak∏óceƒ nupturientów. W przeciwnym razie zawarte
przez nich ma∏˝eƒstwo mo˝e byç niewa˝ne.
KPK Jana Paw∏a II w kan. 1095 [5] wymienia trzy kategorie osób niezdolnych do zawarcia ma∏˝eƒstwa:
1. pozbawieni wystarczajàcego u˝ywania rozumu;
2. wykazujàcy powa˝ny brak rozeznania oceniajàcego co
do istotnych praw i obowiàzków ma∏˝eƒskich wzajemnie przekazywanych i przyjmowanych;
3. niezdolni podjàç istotnych obowiàzków ma∏˝eƒskich
z przyczyn natury psychicznej.
W opiniowaniu uwzgl´dnia si´ tylko stan psychiczny
i osobowoÊç nupturienta, jakie istnia∏y w czasie zawierania
Êlubu [1,2]. Nie ma natomiast znaczenia, czy zaburzenie psychiczne, powodujàce niezdolnoÊç do zawarcia ma∏˝eƒstwa
jest uleczalne czy nieuleczalne, krótkotrwa∏e czy przewlek∏e.
Swoista terminologia u˝yta w KPK wymaga od psychiatry
prze∏o˝enia jej na j´zyk specjalistyczny i zastosowania podczas opiniowania.
Brak wystarczajàcego u˝ywania rozumu oznacza niezdolnoÊç
rozumienia istoty sytuacji i rozsàdnego post´powania [7].
Nupturienci muszà wiedzieç na co si´ decydujà, rozumieç
istot´ zgody ma∏˝eƒskiej i jej konsekwencje, rodzaj zobowiàzaƒ z niej wyp∏ywajàcych, a wi´c posiadaç prawnà ÊwiadomoÊç znaczenia aktu, w którym uczestniczà. W przeciwnym
razie umowa b´dzie bezprzedmiotowa, bez pokrycia, nie b´dzie ani prawdziwa, ani pe∏nowartoÊciowa jako zgoda ma∏˝eƒska. Powstaje powa˝na (zrywajàca) wada zgody ma∏˝eƒskiej. JeÊli si´ nie zna bàdê nie rozumie istoty umowy, to nie
mo˝na jej wa˝nie zawrzeç! Tak si´ dzieje w niedorozwojach
i chorobach umys∏owych oraz w wielu innych zaburzeniach
psychicznych, zmniejszajàcych czy znoszàcych mo˝liwoÊci
poznawcze oraz rozumienie zdarzeƒ.
Przyczynà zrywajàcà mo˝e byç równie˝ brak minimum
wiedzy o ma∏˝eƒstwie. Co stanowi owo minimum? Ten dylemat stara si´ rozstrzygnàç KPK [5] w kan. 1096: „Do zaistnienia zgody ma∏˝eƒskiej konieczne jest, aby strony wiedzia∏y przynajmniej, ˝e ma∏˝eƒstwo jest trwa∏ym zwiàzkiem
mi´dzy m´˝czyznà a kobietà, skierowanym do zrodzenia potomstwa przez jakieÊ seksualne wspó∏dzia∏anie”. Taki poziom
niewiedzy spotyka si´ w g∏´bszych stopniach upoÊledzenia
umys∏owego.
Przyczyny braku wystarczajàcego u˝ywania rozumu
(a wi´c i niewa˝noÊci ma∏˝eƒstwa) mogà byç sta∏e (choroba
psychiczna, g∏´bsze stopnie niedorozwoju umys∏owego) lub
przemijajàce (np. zatrucie alkoholem czy Êrodkami psychotropowymi, wyraêny wp∏yw leczenia neuroleptykami bàdê
benzodiazepinami na funkcje psychiczne w momencie zawierania Êlubu, inne przejÊciowe zak∏ócenia czynnoÊci psychicznych). Do orzeczenia niewa˝noÊci zgody ma∏˝eƒskiej brak
rozumienia czy zdolnoÊci do rozsàdnego dzia∏ania z powodu
zaburzeƒ nie musi byç ca∏kowity, wystarczy os∏abienie tych
funkcji [2].
Przyczynà zrywajàcà zgod´ ma∏˝eƒskà mo˝e byç powa˝ny brak rozeznania co do istotnych praw i obowiàzków ma∏˝eƒskich,
chocia˝ osoba mo˝e sobie zdawaç spraw´ z tego, jaka jest natura ma∏˝eƒstwa [1, 5]. Ten wymóg jest zgodny ze starorzymskà zasadà: nikt nie mo˝e zobowiàzaç si´ do tego, czego nie
jest zdolny wype∏niç!
KPK nie podaje katalogu istotnych obowiàzków ma∏˝eƒskich ani nie precyzuje przyczyn niezdolnoÊci do ich wype∏nienia. Z praktyki orzeczniczej wiadomo, ˝e sà to takie zobowiàzania, które ÊciÊle wià˝à si´ z istotà ma∏˝eƒstwa [9, 11].
Cechujà si´ one wzajemnoÊcià, niezmiennoÊcià, ciàg∏oÊcià,
wy∏àcznoÊcià i nieodwo∏alnoÊcià. Mi´dzy innymi mo˝na do
nich zaliczyç: przestrzeganie ma∏˝eƒskiej wiernoÊci, trosk´
o wspólnot´ ˝ycia ma∏˝eƒskiego, Êwiadczenie wspó∏ma∏˝onkowi pomocy, przyczynianie si´ do wspólnego dobra, nale˝yte wychowanie potomstwa, dà˝enie do Êwi´toÊci. Powa˝ny brak rozumienia istotnych praw i obowiàzków stwierdza
si´ w chorobach psychicznych i niedorozwojach umys∏owych,
w niektórych ci´˝kich zaburzeniach osobowoÊci, w uzale˝nieniach od alkoholu czy innych substancji, oraz w innych
zaburzeniach psychicznych. Uprawnienie do pe∏nego zjednoczenia si´ we wspólnocie ma∏˝eƒskiej nie ogranicza si´ do
˝ycia seksualnego – obejmuje ca∏oÊç praw i obowiàzków w∏aÊciwych ma∏˝eƒstwu. WÊród nich wa˝nà pozycj´ zajmuje po˝ycie seksualne, którego nieprawid∏owoÊci mogà wykluczaç
zdolnoÊç do wyra˝enia wa˝nej zgody ma∏˝eƒskiej. Homoseksualizm i transseksualizm, powodujàc nieprzezwyci´˝alnà
sk∏onnoÊç do wspó∏˝ycia p∏ciowego z osobami innymi ni˝
wspó∏ma∏˝onek, naruszajà zobowiàzanie do przestrzegania
wiernoÊci i wy∏àcznoÊci. Niewa˝noÊç zgody mo˝e te˝ byç
wynikiem zaburzenia sposobu realizacji pop´du seksualnego
(np. sadyzm, masochizm, fetyszyzm). W Êwietle dokumentów
soborowych i przepisów prawa, wychowanie dzieci jest istotnym obowiàzkiem, ale nie wszyscy go uznajà, gdy˝ nie ka˝de ma∏˝eƒstwo ma dzieci. Nale˝y podkreÊliç, ˝e wed∏ug kanonu 1095.2 KPK [5] nie chodzi o rodzaj niewiedzy co do
przysz∏ych praw i obowiàzków w∏asnych oraz przysz∏ego ma∏˝onka, lecz o brak rozeznania co do powagi i znaczenia tych
praw i obowiàzków. JeÊli któryÊ z nupturientów z powodu zaburzeƒ psychicznych nie przywiàzywa∏ wagi do tych praw
PRACA POGLÑDOWA
i obowiàzków, ma∏˝eƒstwo b´dzie niewa˝ne. Brak rozeznania w tym zakresie musi byç powa˝ny. O stopniu powagi wypowiada si´ bieg∏y, ale decyduje Sàd.
Do przyczyn zrywajàcych zgod´ ma∏˝eƒskà zalicza si´
niezdolnoÊç do podj´cia i wype∏nienia istotnych obowiàzków ma∏˝eƒskich.
Zgodnie z kan. 1095.3 KPK [5] takie osoby nie powinny byç
dopuszczone do ma∏˝eƒstwa, ale nierzadko trudno t´ przeszkod´ wykryç przed Êlubem. NiezdolnoÊç do podj´cia choçby jednego z wymienionych wczeÊniej obowiàzków powoduje niewa˝noÊç zgody ma∏˝eƒskiej. Nupturienci bowiem
powinni byç zdolni nie tylko do rozumienia sk∏adanego przez
nich przyrzeczenia, ale potem ju˝ jako ma∏˝onkowie muszà
byç zdolni do wype∏nienia wszystkich podstawowych obowiàzków ma∏˝eƒskich. W tym wypadku chodzi o obiektywnà, widocznà, sprawdzalnà niezdolnoÊç do podj´cia i wype∏niania tych obowiàzków, a nie tylko o ich znajomoÊç,
rozumienie i postaw´ wobec nich. Taka niezdolnoÊç (jeÊli ma
byç przyczynà zrywajàcà ma∏˝eƒstwo), choç ujawni∏a si´ dopiero po Êlubie, musia∏a jednak istnieç wczeÊniej i podczas
zawierania ma∏˝eƒstwa. Przyczyny takiego stanu mogà tkwiç
w zaburzeniach osobowoÊci, uzale˝nieniach od alkoholu i od
innych substancji, anomaliach seksualnych (np. homoseksualizm, sadyzm, masochizm), chorobach psychicznych. Nie
uznaje si´ ma∏˝eƒstwa transseksualisty po operacji zmiany
p∏ci (Orzeczenie Kongregacji Nauki i Wiary z 28 V 1991 r.).
Formu∏ujàc opini´ bieg∏y psychiatra musi si´ kierowaç
jeszcze jednà przes∏ankà. JeÊli przewiduje, ˝e jakaÊ anomalia
czy zaburzenie b´dzie tylko utrudniaç (a nie uniemo˝liwiaç)
wype∏nianie ma∏˝eƒskich obowiàzków, to nie ma podstaw do
zabronienia zawarcia ma∏˝eƒstwa, bo ograniczy∏oby to naturalne uprawnienia narzeczonych. Nie mo˝na te˝ takiego zawartego ju˝ ma∏˝eƒstwa uznaç za niewa˝ne, chyba ˝e przewód
sàdowy wyka˝e, i˝ braki istnia∏y ju˝ w chwili zawierania ma∏˝eƒstwa i by∏y znaczne [1].
Zadaniem bieg∏ego jest udzielenie odpowiedzi na pytania Sàdu o psychopatologiczne przes∏anki do ewentualnego
orzeczenia niewa˝noÊci ma∏˝eƒstwa. Przedmiotem analizy
jest stan w czasie Êlubu, który nierzadko by∏ zawierany w odleg∏ej przesz∏oÊci. Musi byç on odtworzony w ˝mudnej i drobiazgowej procedurze post´powania sàdowego oraz w badaniu psychiatrycznym, w którym uwzgl´dnia si´ zeznania stron,
Êwiadków, dane z dokumentacji medycznej (niekiedy trudnej do uzyskania z przychodni, szpitali czy prywatnych gabinetów ze wzgl´du na rygoryzm przepisów dotyczàcych tajemnicy lekarskiej), itd. Podczas formu∏owania wniosków
bieg∏y kieruje si´ przede wszystkim wiedzà specjalistycznà, ale
tak˝e uwzgl´dnia wymogi wiary katolickiej i KPK. Wypowiedê, czy to na piÊmie czy w formie ustnej, powinna byç
zrozumia∏a dla Sàdu i stron, choçby chodzi∏o o zagadnienia
wysoko specjalistyczne [3]. Najcz´Êciej orzeka jeden zaprzysi´˝ony bieg∏y, ale Sàd mo˝e zleciç orzeczenie wi´kszej liczbie specjalistów. Piszàc opini´ trzeba pami´taç, ˝e post´powanie o uznanie niewa˝noÊci ma∏˝eƒstwa jest instancyjne
i opinia bieg∏ego mo˝e byç poddana ocenie i wykorzystana
w nast´pnych etapach post´powania procesowego rewizyjnego.
Rozdzia∏ IV KPK [5] w kanonach 1574–1581 okreÊla zasady funkcjonowania bieg∏ych. Sà oni powo∏ywani do pomocy przez Sàd, gdy jest konieczna opinia oparta na doÊwiad-
S.Sidorowicz – Psychiatryczne przes∏anki...
175
czeniu lub wiedzy w celu potwierdzenia jakiegoÊ faktu lub
poznania prawdziwej natury jakiejÊ rzeczy. S´dzia winien okreÊliç swoim dekretem poszczególne punkty, których ma dotyczyç opinia bieg∏ego. Kanon 1581 par. 1 stanowi, ˝e strony mogà wyznaczyç prywatnych bieg∏ych, którzy muszà byç
zatwierdzeni przez s´dziego. Zgodnie z treÊcià par. 2 – mogà oni (biegli), jeÊli s´dzia zezwoli, przejrzeç akta sprawy, mogà byç obecni przy wykonywaniu ekspertyzy; zawsze zaÊ mogà przedstawiç w∏asnà opini´. Z kan. 1579 par. 2 wynika, ˝e
s´dzia mo˝e przyjàç lub odrzuciç wnioski bieg∏ych, za ka˝dym
razem uzasadniajàc decyzj´. Tak wi´c opinia bieg∏ego psychiatry nie jest dla s´dziego wià˝àca. Bieg∏y jest tylko pomocnikiem Sàdu.
Wspó∏czeÊnie, podczas opiniowania w przedmiocie wa˝noÊci zgody ma∏˝eƒskiej, mogà si´ wy∏oniç pewne trudnoÊci,
których jeszcze przed kilkunastu laty nie by∏o. Po pierwsze
– w wyniku przemian ustrojowych pozycja obywatela w stosunku do ró˝nych instytucji i przepisów prawno-administracyjnych uleg∏a wyraênemu wzmocnieniu. Równie˝ w odniesieniu do chorych psychicznie przywiàzuje si´ wi´kszà ni˝
dawniej wag´ do ich zapatrywaƒ, aspiracji, decyzji i dzia∏aƒ,
jak tego wymagajà poszanowanie autonomii i swobody. Poza
wyjàtkowymi i dok∏adnie okreÊlonymi okolicznoÊciami, chorzy powinni korzystaç z takich samych praw jak zdrowi. Naruszenie ich mo˝e byç uznawane za zamach na przys∏ugujàce ka˝demu cz∏owiekowi prawa (w tym wypadku na prawo
do zawarcia sakramentalnego ma∏˝eƒstwa przez osob´ chorà psychicznie i ze wzgl´du na t´ chorob´). Niekiedy konflikt pomi´dzy prawem kanonicznym i tradycjà w KoÊciele
a wspó∏czesnà ideologià jest nie do unikni´cia. Rozwiàzanie
go, konieczne w procesie przed Sàdem Duchownym, mo˝e
byç nie∏atwym zadaniem dla bieg∏ego. Po drugie – dzi´ki post´powi psychiatrii, a szczególnie psychofarmakoterapii i psychiatrii Êrodowiskowej, oraz dzi´ki lepszemu poznaniu kliniki i przebiegu schorzeƒ, wy∏ania si´ obraz zaburzeƒ mniej
fatalistyczny ni˝ niegdyÊ, rokowanie jest coraz pomyÊlniejsze. Co dotàd by∏o traktowane jako ci´˝ki wyrok losu na ca∏e ˝ycie, obecnie przyjmuje si´ jako zaburzenie przebiegajàce epizodycznie, z okresami remisji, podatne na leczenie.
Mo˝e to powodowaç zmiany sposobu opiniowania i powa˝ne rozbie˝noÊci pomi´dzy poszczególnymi bieg∏ymi. Po trzecie – o ile badania kliniczne du˝ych grup chorych dosyç dok∏adnie nakreÊli∏y mo˝liwoÊci przebiegu poszczególnych
zaburzeƒ psychicznych, to jednak w konkretnym, w∏aÊnie
orzekanym przypadku, bieg∏y nigdy nie mo˝e byç tego ca∏kowicie pewny. Nie ma takich przes∏anek, które gwarantowa∏yby pe∏nà trafnoÊç rokowania. TrudnoÊç t´ musi pokonaç
bieg∏y, który opiera si´ na skutkach zaburzenia dla funkcjonowania spo∏ecznego, cechach i strukturze osobowoÊci (przedchorobowej oraz po przebytych zaostrzeniach i nawrotach),
na obrazie klinicznym i ocenie dynamiki przebiegu oraz skutecznoÊci leczenia.
W celu zilustrowania specyfiki orzekania przedstawi´
streszczenia kilku opinii sàdowo-psychiatrycznych wydanych
na polecenie Sàdu Duchownego w sprawach o niewa˝noÊç
ma∏˝eƒstw. Dane pozwalajàce na identyfikacj´ osób pomini´to lub zmieniono.
Przypadek 1. Opinia wydana na podstawie akt sprawy,
dokumentacji medycznej oraz badania psychiatrycznego.
176
WIADOMOÂCI PSYCHIATRYCZNE (tom VII) Nr 3/2004
Âlub A. z E. zosta∏ zawarty w dniu 20 VIII 1978 r. Sàd
Okr´gowy wyrokiem z 8 I 1981 r. uniewa˝ni∏ ma∏˝eƒstwo A.
z E. zawarte w urz´dzie stanu cywilnego ustalajàc, ˝e powsta∏o ono w z∏ej wierze przez pozwanà E. Wykonywanie w∏adzy
rodzicielskiej nad ma∏oletnim synem zosta∏o powierzone powodowi A.
Z akt i dokumentacji medycznej E.: choruje psychicznie
od 18 roku ˝ycia i od tego czasu (tj. od 1972 r.) jest leczona
psychiatrycznie z rozpoznaniem choroby afektywnej dwubiegunowej. W 1973 r., 1974 r. i 1979 r. przez wiele miesi´cy przebywa∏a w kilku szpitalach psychiatrycznych z powodu ci´˝kich manii. Przyjmowana zawsze z zastosowaniem
przymusu. WÊród objawów najistotniejsze by∏y: promiskuityzm, intensywne alkoholizowanie si´, nasilona agresywnoÊç
oraz sàdy urojeniowe wielkoÊciowe. W okresach pomi´dzy
kolejnymi hospitalizacjami leczy∏a si´ okresowo, niesystematycznie, samowolnie odstawiajàc leki (lit, tegretol, neuroleptyki) lub zmieniajàc ich dawkowanie. Poza szpitalem przechodzi∏a fazy ∏agodniejszej manii, które by∏y leczone
ambulatoryjnie lub przemija∏y samoistnie. Kilkakrotnie te˝
obserwowano wielomiesi´czne typowe cykle depresyjne, które leczono tymoleptykami. Okresy remisji by∏y krótkie i przewa˝nie niepe∏ne. Ukoƒczy∏a studia, ale nie by∏a zdolna do
pracy w zawodzie. Zatrudniona niezgodnie ze zdobytym wykszta∏ceniem w firmie rodzinnej, by∏a wyr´czana przez innych.
Najbli˝sza czasowo notatka poprzedzajàca dat´ zawarcia zwiàzku w ambulatoryjnej historii choroby to maj 1978 r.
(psychiatra okreÊli∏ w niej stan jako znakomity!), a nast´pna
(po Êlubie) – to marzec 1979 r. (opisano dziwacznoÊç, nieufnoÊç i niedostosowanie zachowania). Powód A. zezna∏, ˝e
znajomoÊç przed Êlubem trwa∏a oko∏o 2 lat. Zgodnie z ˝yczeniem E. od poczàtku bardzo intensywnie wspó∏˝yli seksualnie. W maju 1978 r. stwierdzono cià˝´. Rodzice E. naciskali na zawarcie Êlubu. Nie by∏ poinformowany o wieloletniej
ci´˝kiej chorobie psychicznej. Podczas ca∏ego okresu znajomoÊci nie zauwa˝y∏, by si´ leczy∏a psychiatrycznie, a niezwyk∏oÊci zachowania traktowa∏ jako ekstrawagancj´, swobodny
i barwny styl ˝ycia. O chorobie dowiedzia∏ si´ kilka miesi´cy po Êlubie, kiedy ju˝ sam obserwowa∏ gwa∏towne zaburzenia psychiczne po∏àczone z nasilonà agresywnoÊcià E. Musia∏ odwieêç ˝on´ do szpitala przy pomocy milicji i pogotowia
ratunkowego. Po ostatnim pobycie w szpitalu w 1979 r. odesz∏a od niego i dziecka, zamieszka∏a z rodzicami.
Pozwana E. zezna∏a m. in.: nie pami´ta czy wspó∏˝y∏a seksualnie z wieloma partnerami czy tylko z jednym. Zaprzecza∏a przebyciu jakichkolwiek chorób. Nie planowa∏a ani cià˝y ani
ma∏˝eƒstwa, ˝ycie seksualne z A. nie dawa∏o jej zadowolenia,
chocia˝ by∏o bardzo intensywne. Po urodzeniu dziecka mà˝
si´ zmieni∏, by∏ brutalny, bi∏ jà, wymusza∏ stosunki p∏ciowe,
przypala∏ przy pomocy kuchenki gazowej, rzuca∏ jajkami na
Êciany mieszkania, rozlewa∏ keczup na dywanie i kaza∏ sprzàtaç. Nie zajmowa∏ si´ dzieckiem.
Najwa˝niejsze ustalenia w wyniku badania psychiatrycznego pozwanej E. w lutym 1981 r.: ÊwiadomoÊç jasna, orientacja pe∏na, funkcje poznawcze sprawne. Nastrój lekko podwy˝szony, a nap´d psychoruchowy wzmo˝ony. Wyst´puje
tendencja do skracania dystansu. Nieznacznie przyÊpieszony tok myÊlenia, wielowàtkowoÊç wypowiedzi, nadmierna
rozpraszalnoÊç uwagi. Sàdy projekcyjne zbli˝one do urojeƒ
przeÊladowczych: np. twierdzi, ˝e mà˝ prowadzi przeciwko
niej przemyÊlanà akcj´ z zaanga˝owaniem ró˝nych osób i instytucji, stara si´ zaszkodziç dziecku, celowo zn´ca si´ poprzez uporczywe telefonowanie do niej. Nie czuje si´ chora
psychicznie, nie przyjmuje ˝adnych leków, nie zg∏asza si´ do
psychiatry. Krytycyzm zniesiony, nie ujawnia wglàdu w chorob´. Zaprzecza, by kiedykolwiek chorowa∏a. Równie˝ w momencie zawierania Êlubu koÊcielnego by∏a ca∏kowicie zdrowa
psychicznie. Przyznaje, ˝e od wczesnej m∏odoÊci zdarza∏y si´
w jej ˝yciu okresy przygn´bienia oraz radoÊci i du˝ej aktywnoÊci, ale by∏y to zwyk∏e, ludzkie reakcje, uzasadnione sytuacjà (np. sukcesami bàdê pora˝kami na studiach, w ˝yciu osobistym). Kilka razy rodzice zamykali jà w szpitalu
psychiatrycznym, bo nie mogli sobie poradziç z jej nami´tnym temperamentem i nie akceptowali jej stylu ˝ycia, który
cechowa∏ si´ np. nie przywiàzywaniem wagi do tego, co cenià sobie „pospolici zjadacze chleba”. Przyznaje, ˝e psychiatrzy zawsze rozpoznawali u niej chorob´ psychicznà, ale by∏
to wynik spisku i k∏amliwych informacji podawanych przez
rodziców, a ostatnio tak˝e przez m´˝a. Na podstawie analizy stanu psychicznego w zestawieniu z danymi wywiadu
i z dokumentacji lekarskiej bieg∏y rozpozna∏ psychoz´ afektywnà dwubiegunowà o ci´˝kim przebiegu i aktualnie (w chwili badania) ∏agodnie wyra˝ony zespó∏ maniakalny.
W opinii przyj´to, ˝e:
– choroba psychiczna u pozwanej E. jest ci´˝ka i przewlek∏a, z krótkimi okresami remisji pomi´dzy poszczególnymi
fazami;
– pozwana E. zapad∏a na nià w 18 roku ˝ycia i choruje
nadal; choroba ta wyst´powa∏a u niej równie˝ podczas zawierania Êlubu koÊcielnego;
– choroba afektywna dwubiegunowa powodowa∏a, ˝e pozwana E. nie by∏a zdolna do podj´cia istotnych obowiàzków
ma∏˝eƒskich od poczàtku ma∏˝eƒstwa;
– analiza skutków zaburzeƒ psychotycznych w ciàgu ca∏ego doros∏ego ˝ycia dowodzi, ˝e powodujà one g∏´bokà niezdolnoÊç przystosowania si´ do wymogów ˝ycia (np. niemo˝noÊç podj´cia pracy zawodowej, brak trwalszych wi´zi
z otoczeniem, nadu˝ywanie alkoholu). A zatem niezdolnoÊç
do podj´cia istotnych obowiàzków ma∏˝eƒskich istnia∏a od
poczàtku ma∏˝eƒstwa nawet przyjmujàc, ˝e w dniu Êlubu wyst´powa∏a cz´Êciowa bàdê ca∏kowita remisja objawów. Obraz
zmian psychicznych powodowa∏, ˝e wyra˝ony przez pozwanà E. konsens ma∏˝eƒski nie by∏ oparty na rozeznaniu istoty
tego aktu, a zw∏aszcza zwiàzanych z nim wzajemnych zobowiàzaƒ.
Przypadek 2. Opini´ wydano na podstawie akt i dokumentacji lekarskiej.
Powódka S. wnosi o uniewa˝nienie ma∏˝eƒstwa zawartego z pozwanym M. w 1979 r. Jako przyczyn´ S. wskazuje
chorob´ psychicznà M. M´˝a okreÊla jako cz∏owieka bezwolnego, ca∏kowicie uzale˝nionego od matki i sprawiajàcego wra˝enie „g∏upkowatego” (np. bez ˝adnego powodu uÊmiecha
si´ do ludzi, mówi do siebie i od rzeczy). Przyznaje, ˝e by∏a
ostrzegana przez otoczenie o chorobie M. przed Êlubem, ale
nie wzi´∏a tego pod uwag´.
Z czterech epikryz wydanych przez szpitale psychia-
PRACA POGLÑDOWA
tryczne (w latach 1976–1989) wynika, ˝e pozwany M. choruje na schizofreni´ od 1976 r. oraz na uzale˝nienie od alkoholu od 1968 r. Ponadto rozpoznano oci´˝a∏oÊç umys∏owà. Opisy kliniczne i zawarte w dokumentacji medycznej
wywiady potwierdza∏y prawid∏owoÊç rozpoznaƒ. Po kolejnych rzutach choroby uzyskiwano tylko cz´Êciowà popraw´ stanu psychicznego, która polega∏a na wycofaniu si´
ostrych objawów (podniecenia, urojeƒ, omamów), jednak
objawy przewlek∏e i wyraêne zmiany osobowoÊci utrzymywa∏y si´ nadal. M. stale pobiera∏ wysokie dawki fenaktylu.
Przewlek∏e objawy manifestowa∏y si´ obni˝eniem uczuciowoÊci wy˝szej, bezkrytycyzmem, pog∏´bianiem si´ autyzmu
i pogorszeniem funkcjonowania. W historiach choroby znajdowa∏y si´ dowody na wspó∏wyst´powanie uzale˝nienia od
alkoholu. Bieg∏y uzna∏, ˝e w czasie zawierania Êlubu w 1979
r. pozwany M. znajdowa∏ si´ w stanie tylko cz´Êciowej remisji choroby psychicznej – schizofrenii paranoidalnej przewlek∏ej, bowiem w tym czasie nie obserwowano ostrych,
gwa∏townych objawów psychotycznych, wyst´powa∏y jednak objawy rozszczepienia osobowoÊci (niedostosowanie
afektu, niedokojarzenie myÊli, autyzm, zaburzenia sfery woli). W takim te˝ stanie musia∏ si´ znajdowaç 2 miesiàce przed
Êlubem, kiedy uzyska∏ zaÊwiadczenie od lekarza poradni
zdrowia psychicznego o ca∏kowitej zdolnoÊci psychicznej
do zawarcia zwiàzku ma∏˝eƒskiego. Bieg∏y przyjà∏, ˝e z powodu schizofrenii i uzale˝nienia od alkoholu pozwany M.
nie rozumia∏ istoty i zakresu obowiàzków zwiàzanych z wyra˝eniem zgody ma∏˝eƒskiej.
Przypadek 3. Opini´ wydano po analizie akt oraz badaniu psychiatrycznym pozwanego G.
Ma∏˝eƒstwo pozwanego G. z powódkà K. zosta∏o zawarte w 1991 r., po siedmiomiesi´cznej znajomoÊci. Sàd Wojewódzki rozwiàza∏ zwiàzek ma∏˝eƒski G. z K. w 1994 r. W trakcie przewodu sàdowego na wniosek pozwanego G. powódka
K., u której bieg∏a wykluczy∏a zaburzenia psychiczne, zosta∏a zbadana psychiatrycznie.
K. stwierdzi∏a, ˝e po Êlubie zamieszkali u rodziców m´˝a. Szybko zorientowa∏a si´, ˝e mà˝ jest niezwykle uzale˝niony od rodziców, nie potrafi podejmowaç decyzji, o wszystko ich pyta, nie robi niczego na co wczeÊniej nie uzyska ich
zgody. W sytuacji konfliktu z rodzicami m´˝a (np. o sposób
umeblowania, wyposa˝enie zajmowanej przez nich cz´Êci
domu czy trybu ˝ycia) mà˝ zawsze stawa∏ po stronie rodziców. Wspólne przebywanie w ∏ó˝ku G. uwa˝a∏ za niehigieniczne, dlatego sypiali osobno. Odwleka∏ zbli˝enie p∏ciowe,
t∏umaczàc si´ przem´czeniem pracà. Po kilku dniach od Êlubu dosz∏o do stosunku p∏ciowego, kolejne próby napotyka∏y na powa˝ne trudnoÊci (brak erekcji lub szybki wytrysk).
Za˝àda∏a wyprowadzenia si´ z domu rodziców, jednak mà˝
na to si´ nie zgodzi∏.
S.Sidorowicz – Psychiatryczne przes∏anki...
177
Z przes∏uchaƒ ojca (prawnika) i jego ˝ony wynika∏o, ˝e
post´powanie syna zwiàzane jest z dawno zawartà rodzinnà
umowà, wed∏ug której w zamian za zapisanie domu w spadku, syn zobowiàzywa∏ si´ nie opuszczaç starzejàcych si´ rodziców i zapewniç im opiek´. Ojciec G. zezna∏ m. in.: syn
odrzuci∏ innà kandydatk´ do ma∏˝eƒstwa po 4-letniej znajomoÊci i rocznym narzeczeƒstwie, gdy˝ narzeczona nie zgodzi∏a si´ na przeprowadzenie do rodziców narzeczonego. Wed∏ug ojca K. nie kocha∏a G. Chcia∏a przechwyciç majàtek
m´˝a (dom z ogrodem). Ma∏˝eƒstwo nie zosta∏o dope∏nione, bo K. cierpi na waginizm (raz uleg∏ zranieniu w okolicy napletka w czasie wymuszanego przez siebie stosunku p∏ciowego). Zdaniem ojca powódka K. potajemnie leczy∏a si´
psychiatrycznie. Potajemnie – bo nikt nic o tym nie wiedzia∏
oraz nie by∏o ˝adnych dowodów to potwierdzajàcych. Powódka K., ˝àdajàc od m´˝a wyprowadzenia si´ i zamieszkania osobno, nie dotrzyma∏a warunku postawionego jej przez
ca∏à rodzin´, ˝e po Êlubie zamieszka na sta∏e z synem i jego
rodzicami. K. uciek∏a do swojej rodziny bez ˝adnego powodu. Syn jest spokojny, odpowiedzialny, pe∏en troski o rodzin´. Jest dobrym pracownikiem. Bieg∏y psychiatra w sprawie
rozwodowej sfa∏szowa∏ opini´ psychiatrycznà, za co pobra∏
∏apówk´, i nie rozpozna∏ oczywistej choroby umys∏owej u K.
Badany psychiatrycznie pozwany G. ujawni∏, ˝e podczas
jedynego stosunku p∏ciowego z ˝onà dozna∏ urazu pràcia. Po
naradzie z rodzinà i zgodnie z sugestià rodziców doszed∏ do
wniosku, ˝e ˝ona musia∏a do pochwy w∏o˝yç coÊ w rodzaju pu∏apki na myszy, by go odstraszyç od dalszych stosunków p∏ciowych. Po kilku miesiàcach trwania ma∏˝eƒstwa rozstali si´.
Badany oskar˝a otoczenie ˝ony o wrogoÊç, spiskowanie. Z odchyleƒ odnotowano: bezkrytycyzm w ocenie w∏asnego post´powania oraz zachowaƒ K. oraz innych osób z otoczenia.
Liczne sàdy projekcyjne, idee nadwartoÊciowe oraz sàdy urojeniowopodobne o treÊci przeÊladowczej – niewykluczone,
˝e w cz´Êci udzielone przez bardzo wp∏ywowego i autorytarnego ojca; pe∏nià one funkcj´ obronnà osobowoÊci. Afekt ∏atwo napinajàcy si´. Nastrój wyrównany. Funkcje poznawcze
formalnie bez zaburzeƒ. U G. rozpoznano zaburzenie osobowoÊci (osobowoÊç paranoiczna, bierna, zale˝na). Analiza
danych z wywiadu psychiatrycznego wskazuje, ˝e zaburzenia struktury osobowoÊci uniemo˝liwiajà prawid∏owe funkcjonowanie spo∏eczne, a zw∏aszcza uzyskanie samodzielnoÊci, zdolnoÊci do opuszczenia rodziców i zbudowania
trwa∏ych, nowych relacji. Bieg∏y przyjà∏, ˝e G. z powodu ci´˝kich zaburzeƒ osobowoÊci nie by∏ zdolny do podj´cia i wype∏nienia istotnych obowiàzków ma∏˝eƒskich w dniu zawierania Êlubu w 1991 r.
178
WIADOMOÂCI PSYCHIATRYCZNE (tom VII) Nr 3/2004
PIÂMIENNICTWO
1. Gajda P.M.: Prawo ma∏˝eƒskie KoÊcio∏a
katolickiego. Wydawnictwo Biblos, Tarnów
2000.
2. Góralski W.: KoÊcielne prawo ma∏˝eƒskie.
P∏ockie Wydawnictwo Diecezjalne, P∏ock
1987.
3. Jaegerman K.: Opiniowanie sàdowolekarskie. Wydawnictwo Prawnicze,
Warszawa 1991.
4. Katechizm
KoÊcio∏a
Pallottinum 1994.
Katolickiego.
5. Kodeks Prawa Kanonicznego. Pallottinum
1984.
6. Ko∏akowski S.: Psychiczna zdolnoÊç do
z∏o˝enia oÊwiadczenia woli, zawarcia
ma∏˝eƒstwa oraz wyra˝enia zgody na
leczenie – ró˝nice i podobieƒstwa. Post´py
Psychiatrii i Neurologii 2000, 9, suppl. 1,
161–170.
9. Pawluk T.: Prawo kanoniczne wed∏ug
kodeksu Jana Paw∏a II. T. 3. Prawo
ma∏˝eƒskie. Warmiƒskie Wydawnictwo
Diecezjalne, Olsztyn 1984.
7. Macha∏ M.: Teologiczno-kanoniczne aspekty
zawierania ma∏˝eƒstwa. [w:] Dom na skale.
M. Rosik., S. Rosik (wyd.), Wroc∏aw 1997,
30–41.
10. Wojty∏a K.: Ma∏˝eƒstwo. [w:] Mi∏oÊç i
odpowiedzialnoÊç. T. Styczeƒ, J.W.
Ga∏kowski, A. Rodziƒski, A. Szostek
(wyd.), Wydawnictwo Towarzystwa
Naukowego Katolickiego Uniwersytetu
Lubelskiego 1982, 189–219.
8. Majchrzyk Z.: OsobowoÊciowe i psychiczne
przes∏anki niezdolnoÊci do ma∏˝eƒstwa w
Êwietle nowych uregulowaƒ kodeksu prawa
kanonicznego z 1983 r. Post´py Psychiatrii
i Neurologii 2000, 9, suppl. 1, 143–160.
11. Ziomek R., Pi∏asiewicz J.Z.: Problem
psychicznej niezdolnoÊci kontrahenta w
kanonicznym prawie ma∏˝eƒskim. Post´py
Psychiatrii i Neurologii 2000, 9, supl. 1,
171–174.
Adres do korespondencji:
doc. dr S∏awomir Sidorowicz
Klinika Psychiatrii AM
ul. Kraszewskiego 25
50–229 Wroc∏aw