04 Dobrzynska.p65

PRACA POGLĄDOWA
ISSN 1643–0956
Ewelina Dobrzyńska1, Helena Cesarz2, Joanna Rymaszewska1, Andrzej Kiejna1
1Katedra
2Zakład
i Klinika Psychiatrii Akademii Medycznej we Wrocławiu
Muzykoterapii Ogólnej i Stosowanej Akademii Muzycznej we Wrocławiu
Muzykoterapia
Music therapy
STRESZCZENIE
Od najdawniejszych czasów terapię muzyką stosowano w leczeniu różnych chorób, jednak dopiero po
II wojnie światowej uznano ją za formę psychoterapii. Według Galińskiej można wyróżnić cztery obszary
wpływu muzyki na organizm ludzki: psychosomatyczny, psychologiczny, psychomotoryczny oraz pedagogiczny. Warunkuje to różnorodność celów oraz
możliwości stosowania muzykoterapii. Współcześnie
terapia za pomocą muzyki znajduje zastosowanie zarówno w medycynie (między innymi w psychiatrii,
kardiologii, geriatrii, położnictwie, intensywnej terapii czy opiece paliatywnej), pedagogice specjalnej,
jak i w resocjalizacji. W artykule omówiono rodzaje
muzykoterapii (muzykoterapia aktywna i percepcyjna, indywidualna i grupowa) oraz jej poszczególne
techniki, ze szczególnym uwzględnieniem technik
odreagowująco-wyobrażeniowych, wykorzystujących psychologiczny mechanizm projekcji oraz proces symbolizacji. Zasygnalizowano również konieczność dalszych badań naukowych dotyczących mechanizmów wpływu muzyki na człowieka oraz skuteczności muzykoterapii w terapii różnych zaburzeń.
słowa kluczowe: muzykoterapia, techniki
muzykoterapeutyczne, rodzaje muzykoterapii
ABSTRACT
Since immemorial times music was applied in treatment of different diseases but only since Second
World War music therapy has been recognized as
a form of psychotherapy. According to E. Galinska
Adres do korespondencji: lek. Ewelina Dobrzyńska
Katedra i Klinika Psychiatrii Akademii Medycznej we Wrocławiu
ul. Pasteura 10, 50–367 Wrocław
tel.: (071) 784 16 00, faks: (071) 784 16 02
e-mail: [email protected]
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2006; 2 (6): 84–88
Copyright © 2006 Via Medica
84
there can be distinguished four areas of music material effect on human body: psychosomatic, psychological, psychomotor and pedagogic. That determinates heterogeneity of aims and possibilities
of application of music therapy. Contemporary music therapy can be applied in medicine (among the
others in psychiatry, cardiology, geriatrics, obstetrics, intensive and palliative care), special pedagogy, as well as in resocialization. In article different
types of music therapy (active and receptive, individual and group) and techniques are discussed. In
particular abreaction-visual techniques (taking advantage of psychological projection mechanism and
symbolization process) have been took into consideration. The necessity of further scientific researches over mechanisms of music effects on human being and music therapy efficiency in different disorders treatment has been highlighted.
key words: music therapy, techniques of music
therapy, types of music therapy
Czym jest muzykoterapia,
jakie ma cele i zastosowanie?
Terapię muzyką wykorzystywano w leczeniu
różnych chorób od najdawniejszych czasów [1], lecz
dopiero po II wojnie światowej uznano ją za formę
psychoterapii [2], między innymi obok choreoterapii, dramoterapii, psychorysunku czy biblioterapii.
Najnowsza definicja Amerykańskiego Towarzystwa
Muzykoterapeutycznego (AMTA, American Music
Therapy Association, 2005) [3] za muzykoterapię
uważa kliniczne, oparte na dowodach naukowych
stosowanie muzyki w relacji terapeutycznej przez
osobę odpowiednio wykwalifikowaną do osiągania
zindywidualizowanych celów.
Aby muzykoterapia spełniała cele terapeutyczne, opracowano standardy jej stosowania oraz określone procedury. Aktualne wytyczne AMTA [3] dotyczące praktyki klinicznej muzykoterapii zawierają
www.psychiatria.med.pl
Ewelina Dobrzyńska i wsp., Muzykoterapia
siedem standardów głównych oraz ich szczegółowy
opis w zależności od rodzaju zastosowania muzykoterapii. Standardy główne obejmują:
— podjęcie decyzji o zastosowaniu muzykoterapii;
— ocenę pacjenta/klienta (uwzględniającą między
innymi wiek, diagnozę, funkcje poznawcze, sposób komunikacji, poziom funkcjonowania, potrzeby i mocne strony pacjenta);
— planowanie programu muzykoterapii;
— zasady prowadzenia muzykoterapii;
— prowadzenie dokumentacji;
— opracowanie podsumowania i dalszych zaleceń po
zakończonym procesie muzykoterapeutycznym;
— konieczność ciągłego kształcenia się muzykoterapeuty.
Wpływ muzyki wykorzystywanej w terapii na
organizm ludzki jest wielostronny. Galińska wydzieliła cztery obszary oddziaływań i związane z nimi kierunki rozwoju muzykoterapii [4]: psychosomatyczny
(zakładający wsparcie psychiczne dla pacjenta oraz
regulację czynności wegetatywnych organizmu),
psychologiczny (wpływy emocjonalne, komunikacyjno-interakcyjne, poznawcze i humanistyczne), psychomotoryczny (terapia muzyką zaburzeń motoryki
ciała; muzyka jako czynnik porządkujący i stymulujący ruch) oraz pedagogiczny (muzyka jako czynnik
terapeutyczny w różnych zaburzeniach psychofizycznych dzieci i młodzieży oraz kłopotach natury dydaktyczno-wychowawczej).
Uwzględniając te obszary oddziaływania, za
Kieryłem można sformułować między innymi następujące cele muzykoterapii (głównie w aspekcie muzykoterapii grupowej) [wg: 5]: ujawnianie i odreagowanie negatywnych emocji chorego, wyzwolenie
jego potrzeby ekspresji, obniżenie poziomu lęku oraz
obniżenie wzmożonego napięcia mięśniowego; poprawa komunikacji, integracja (grupy, rodziny, zdrowych i chorych), synchronizacja funkcji ustroju pod
wpływem odczucia rytmu wewnętrznego wyzwolonego przez muzykę; uwrażliwienie kulturowe; poszerzenie zainteresowań muzycznych; nauczenie
wspomaganych muzyką form rekreacji (zarówno
aktywności, jak i relaksu); stymulacja rozwoju psychoruchowego dzieci i młodzieży; zmiana nieprawidłowych zachowań psychofizycznych: poprawa samopoczucia, zaspokojenie potrzeb emocjonalnych,
pozytywne wzmocnienie własnej wartości; potwierdzenie lub korekta diagnozy oraz przygotowanie do
profilaktycznego wykorzystania muzyki w okresie
zdrowia.
Przedstawione obszary oddziaływania oraz
związane z nimi cele muzykoterapii warunkują jej
bardzo szerokie zastosowanie. Obecnie terapię za
pomocą muzyki wykorzystuje się zarówno w profilaktyce zdrowia psychicznego, jak i w leczeniu oraz
rehabilitacji różnych schorzeń. Znajduje ona zastosowanie w medycynie (między innymi w psychiatrii,
kardiologii, intensywnej terapii, geriatrii, położnictwie, opiece paliatywnej), a także w pedagogice specjalnej czy zakładach karnych i resocjalizacyjnych. Muzykoterapia najczęściej jako metoda wspomagająca
jest elementem kompleksowych oddziaływań leczniczych, przy czym może stanowić uzupełnienie leczenia zarówno szpitalnego, jak i ambulatoryjnego
czy sanatoryjnego [6–10].
W psychiatrii w terapii nerwic muzykoterapia
ułatwia odreagowanie nagromadzonych napięć
i emocji, ujawnianie konfliktów i problemów emocjonalnych, nawiązywanie kontaktów interpersonalnych oraz osłabia lęk. Z kolei w zaburzeniach depresyjnych muzykoterapia wpływa korzystnie na nastrój,
osłabia lęk, wyzwala pozytywne emocje oraz zmniejsza poczucie izolacji i odrzucenia. Znaczenie terapii
muzyką w schizofrenii polega natomiast na działaniu stymulującym emocje, uwrażliwianiu, aktywizacji i redukcji nastawienia autystycznego [11]. Muzykoterapia pozwala na kontakt niewerbalny, stwarza
poczucie bezpieczeństwa i sprzyja otwieraniu pacjentów na wzajemne relacje. Korzystnie wpływa też na
funkcje poznawcze, na przykład na poprawę koncentracji uwagi, porządkowanie myślenia.
Skuteczność muzykoterapii zależy między innymi od precyzyjnego określenia jej celu, odpowiedniego doboru metod i technik muzykoterapeutycznych oraz materiału muzycznego, przy uwzględnieniu wskazań i przeciwwskazań, a także indywidualnych preferencji pacjenta. Zależy także od umiejętności psychoterapeutycznych muzykoterapeuty, czyli
od rozumienia procesu psychoterapeutycznego, który prowadzi on, stosując środki i aktywności muzyczne, a następnie od znajomości warsztatu muzykoterapeutycznego (w pierwszej kolejności od rozumienia języka muzycznego, którym posługuje się pacjent
podczas gry na instrumencie, a także od znajomości
reguł percepcji muzycznej stosowanej w warunkach
terapii).
Rodzaje muzykoterapii
Rodzaje muzykoterapii można wyodrębnić w zależności od typu aktywności pacjenta (klienta) oraz od
liczby pacjentów uczestniczących w zajęciach (ryc. 1).
Uwzględniając rodzaj aktywności pacjenta,
wyróżnia się muzykoterapię percepcyjną (odbiorczą)
oraz aktywną (wykonawczą). Należy jednak zaznaczyć, że muzykoterapia percepcyjna także wymaga
www.psychiatria.med.pl
85
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2006, tom 6, nr 2
Muzykoterapia
Rodzaj aktywności
Percepcyjna
Ukierunkowana
Twórcza
Liczba pacjentów
Aktywna
Nieukierunkowana
Indywidualna
Grupowa
Odtwórcza
Rycina 1. Rodzaje muzykoterapii
Figure 1. Types of music therapy
określonej aktywności pacjenta, głównie emocjonalnej i „mentalnej” (między innymi zdolności do myślenia metaforycznego, twórczego).
Muzykoterapia percepcyjna oznacza wysłuchanie dobranych odpowiednio przez terapeutę (w zależności od potrzeb pacjenta) utworów muzycznych
lub ich fragmentów. Wysłuchanie muzyki może się
odbywać w sposób swobodny, niesugerujący odbioru (muzykoterapia nieukierunkowana, niedyrektywna) lub w sposób zadaniowy (muzykoterapia ukierunkowana, dyrektywna), gdzie terapeuta narzuca
z góry rodzaj skojarzeń (np. polecając wyobrażenie
sobie miejsca, które może ilustrować dana muzyka).
Do ukierunkowanych form percepcji należą między
innymi technika „tematycznej” projekcji oraz Guided
Imagery and Music Helen Bonny [12]. Istotnym elementem muzykoterapii odbiorczej jest werbalizacja
własnych przeżyć, wspomnień, emocji towarzyszących słuchaniu muzyki. Wypowiadanie się na ten
temat na forum grupy i dyskusja pacjentów posiadają również walory terapeutyczne.
W muzykoterapii aktywnej pacjent uczy się prawidłowej komunikacji, uzewnętrznia swoje nastroje, skojarzenia i treści pozamuzyczne poprzez takie
formy aktywności, jak: gra na instrumentach, dialogi instrumentalne, śpiew, ruch do muzyki, improwizacje instrumentalne, wokalne, ruchowe, dyrygowanie, komponowanie piosenek i utworów instrumentalnych, rysowanie przy muzyce czy relaksacja.
W zależności od rodzaju tej aktywności można wyróżnić muzykoterapię twórczą (obejmującą produkcje własne pacjenta) oraz odtwórczą (na przykład
wokalne czy instrumentalne wykonywanie utworów
znanych kompozytorów). Celem muzykoterapii aktywnej jest szeroko rozumiana aktywizacja pacjenta. Znajduje ona zastosowanie praktycznie we
wszystkich działaniach związanych z terapią i lecznictwem, przede wszystkim w rehabilitacji i pedagogice specjalnej. Może także służyć uzyskaniu przez
pacjenta wglądu w strukturę własnej osobowości.
Muzykoterapię można także podzielić na indywidualną i grupową — w zależności od liczby pa-
86
cjentów uczestniczących w zajęciach terapeutycznych. W muzykoterapii grupowej pacjenci wchodzą
we wzajemne interakcje, co może korzystnie wpływać na rozwój empatii, rozwijać umiejętność wyrażania emocji, a także poprawiać funkcjonowanie
społeczne. Wspólne przeżywanie muzyki może przyśpieszyć emocjonalne „otwarcie się”, które umożliwia pacjentowi przezwyciężenie istniejących postaw
obronnych. Możliwość mówienia o własnych upodobaniach muzycznych, działaniu muzyki, ułatwia wypowiadanie się osobom nieśmiałym, skrępowanym
w sytuacji grupowej. Są to tematy stosunkowo bezpieczne. Pewne poczucie bezpieczeństwa w kontaktach stwarza również możliwość rzutowania własnych odczuć na muzykę, przypisywanie kompozytorowi czy wykonującemu utwór muzykowi określonych myśli, uczuć i nastrojów.
Techniki muzykoterapii
Muzykoterapia wykorzystuje wiele różnorodnych technik. Maranto [13] opracowała szczegółowe zestawienie wszystkich metod i technik muzykoterapii, określając ich rolę w diagnostyce i terapii jako
aktywność: muzyczną receptywną, improwizacyjną
instrumentalną, kompozytorską, wokalną — do zastosowania w technikach psychoterapeutycznych,
treningach rehabilitacyjnych, w przebiegu działań
biopsychologicznych, w postępowaniu paliatywnym
i profilaktycznym, a także w wychowywaniu, rozwijaniu osobowości, aktywizowaniu i uczeniu określonych zachowań.
Ważny wydaje się także podział Lecourt na techniki mediacyjne i strukturalne [14]. Te pierwsze posługują się łącznikiem między pacjentem a terapeutą
lub grupą, te drugie opierają się na związku struktury muzycznej ze strukturą psychiczną.
Galińska [15] natomiast podzieliła techniki muzykoterapeutyczne między innymi na techniki odreagowująco-wyobrażeniowe oraz aktywizujące emocjonalnie (w których muzyka jest środkiem katalizującym i intensyfikującym proces wyobrażeniowy
www.psychiatria.med.pl
Ewelina Dobrzyńska i wsp., Muzykoterapia
u pacjenta), treningowe (relaksacyjne, stosowane
w terapii behawioralnej, oparte na treningu autogennym Schultza), komunikatywne (związane z uczeniem
komunikacji społecznej) oraz kreatywne (do których
należą improwizacje instrumentalne czy wokalne).
Techniki odreagowująco-wyobrażeniowe oraz
aktywizujące emocjonalnie, wykorzystywane w muzykoterapii percepcyjnej, najczęściej opierają się na
mechanizmie projekcji. Wychodzą one z założenia,
że w zachowaniu człowieka między bodźcem a reakcją wyrażają się jego indywidualne cechy psychiczne. Każdy z nas dostrzega, poznaje, zapamiętuje,
myśli i wyraża swój stosunek do otoczenia przez pryzmat własnej osobowości i indywidualnych doświadczeń. Cechy człowieka uzewnętrzniają się i nabierają
szczególnego znaczenia wówczas, gdy sytuacja jest
wieloznaczna i umożliwia swobodę wyboru zachowania [16]. Taka właśnie wieloznaczność (polisemantyczność) odróżnia muzykę od innych sztuk. Muzyka
sama w sobie nie zawiera określonych treści pozamuzycznych, co sprawia, że każdy słuchacz może ją
odmiennie interpretować i przeżywać. Uruchamiając mechanizm projekcji, rzutuje na muzykę własne
cechy, emocje, pragnienia, marzenia, cele życiowe,
skrywane potrzeby, postrzeganie świata i najbliższego otoczenia. Dzięki temu, że struktury muzyczne
tworzą przebiegi o charakterze napięć i odprężeń,
mogą być dźwiękową analogią emocji przeżywanych
przez człowieka [wg: 17]. Poza tym właściwością
muzyki jest oddziaływanie bezpośrednio na sferę
emocjonalną z pominięciem kontroli intelektualnej,
co umożliwia dotarcie do głęboko skrywanych emocji. Ten sam bodziec w postaci utworu muzycznego
może wywoływać u słuchaczy podobne (lub różne)
reakcje emocjonalne, którym nada on odmienne
znaczenie. Rodzaj odczuć i skojarzeń wyzwolonych
podczas słuchania muzyki zależy przede wszystkim
od stopnia wrażliwości emocjonalnej, gustu muzycznego, wcześniejszych doświadczeń muzycznych, od
aktualnego samopoczucia, nastroju, stanu psychofizycznego, osobowości, a także od sytuacji poprzedzającej bezpośrednio słuchanie muzyki [18]. Zależy
także od problematyki, w odniesieniu do której metaforycznie sformułowany jest temat i w jakim stopniu dotrze odpowiednio dobrana do niego muzyka.
Techniki odreagowująco-wyobrażeniowe wykorzystywane są zarówno w celach terapeutycznych, jak
i diagnostycznych. Emocje ujawnione podczas muzykoterapii (często do tej pory nieuświadamiane) są
odreagowywane i porządkowane. Uświadamianie
sobie uczuć i kontakt z własnymi emocjami sprzyjają otwarciu się na innych, a to przyczynia się do
poprawy komunikacji z otoczeniem [19].
Mechanizm psychologicznego działania muzyki polega na uruchamianiu procesów symbolizacji,
co zachodzi na zasadzie [20]:
— podobieństwa bodźca muzycznego do zachowań
emocjonalnych (a także motorycznych, werbalnych, fizjologicznych);
— aktywowania śladów pamięciowych, tak zwanych
engramów neuronalnych (muzyka sięga do zmagazynowanych w ciele migdałowatym doświadczeń emocjonalnych, odblokowuje emocje i związane z nimi wspomnienia wyparte do podświadomości);
— percepcji polisensorycznej słuchowo-wzrokoworuchowej (co sprawia, że podczas słuchania mogą
powstawać skojarzenia obrazowe).
Muzyka może być zatem nośnikiem znaczeń
symbolicznych, co tłumaczy łatwość i częstość występowania podczas percepcji takich zjawisk, jak:
projekcja, identyfikacja z nią bądź jej personifikacja.
Zjawiska te ujawniają się przede wszystkim wtedy,
gdy zostaje pobudzona fantazja słuchacza. Dzięki
analizie znaczeń, które ujawnia pacjent w przeżyciu
muzycznym, można kierować jego emocjonalnością,
myśleniem i zachowaniem, inspirując go do poszukiwania optymalnych rozwiązań własnych problemów, a przede wszystkim nowego sposobu przeżywania otaczającej rzeczywistości.
Najczęściej terapeuta ukierunkowuje proces
wyobrażeniowy na określone zadania poprzez techniki projekcyjne kierowane, zadając pacjentowi metaforyczne tematy. Do technik projekcyjnych wykorzystywanych w muzykoterapii należą między innymi: technika wolnych skojarzeń, czyli skojarzeń generowanych swobodną, niekierowaną percepcją
muzyki (pytania pomocnicze, np. „Jakie uczucia,
wyobrażenia, wspomnienia wywołuje muzyka?”),
technika kierowanej wyobraźni (ja w sytuacji zainspirowanej tematem wybranym przez terapeutę
i podanym do odpowiedniej muzyki) czy technika zdań
niedokończonych (np. „Pod wpływem muzyki czuję
się jak...”). Wyniki nowszych badań [21] wskazują na
to, że dzięki doborowi odpowiedniej muzyki można
kierować procesem projekcyjnym u pacjenta, ponieważ istnieją określone struktury muzyczne, które wywołują podobne, ponadindywidualne skojarzenia.
W procesie terapeutycznym wykorzystuje się
przeważnie różne rodzaje i techniki muzykoterapii.
Przykładem takiego łącznego zastosowania technik
percepcyjnych, ekspresyjnych (na przykład gry na
instrumentach) oraz psychodramatycznych w muzykoterapii jest metoda „portretu muzycznego”, której autorem jest Galińska [22]. Metoda ta polega na
tworzeniu „lustra muzycznego” na temat wybrane-
www.psychiatria.med.pl
87
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2006, tom 6, nr 2
go pacjenta przez innych członków grupy terapeutycznej oraz z wybranych przez terapeutę fragmentów muzycznych (odzwierciedlających „ja jawne”,
„ukryte” i „przyszłościowe” pacjenta). W portrecie
muzycznym Galińska stosuje także „kodowanie muzyczne” za pomocą instrumentu, co polega na wprowadzeniu, a następnie utrwaleniu określonej informacji muzycznej w określonym momencie procesu
terapeutycznego — pacjent znajduje jeden dźwięk
wytwarzany na instrumencie, który mu się podoba,
potem rytmizuje go i nadaje mu metrum [23].
Podsumowanie
Wielokierunkowe działanie materiału muzycznego obejmujące różne sfery osobowości (motoryczną, emocjonalno-popędową i poznawczą) umożliwia pacjentowi między innymi odreagowanie silnych negatywnych emocji, ułatwia mu komunikację
z innymi ludźmi, powoduje wystąpienie u niego przeżycia kompensacyjnego obok kreatywnego i estetycznego. Stwarza to możliwość stosowania różnorodnych technik muzykoterapeutycznych zarówno w medycynie, pedagogice specjalnej, jak i resocjalizacji.
Współczesna muzykoterapia nawiązuje w swoich
celach i metodyce do synkretyzmu sztuki pierwotnej
i antycznej, włączając do terapii także werbalizację przeżycia muzycznego, produkcje dźwiękowe na instrumentach, śpiew, taniec, słowo, gest, dźwięk, a nawet rysunek przy muzyce [1]. Kompleksowość takiego oddziaływania nie tylko ma walor terapeutyczny, ale
dostarcza także bogatego materiału diagnostycznego dotyczącego pacjenta.
Pomimo powszechnego zastosowania muzykoterapii oraz licznych doniesień wskazujących na jej
efektywność, konieczne są dalsze badania naukowe,
których wyniki pozwolą na precyzyjne wyjaśnienia
mechanizmów oddziaływania muzyki na organizm
ludzki rozumiany jako jedność psychofizyczna i duchowa, a także na ocenę skuteczności muzykoterapii w poszczególnych zaburzeniach.
PIŚMIENNICTWO
1. Galińska E. Dzieje poglądów na lecznicze działanie muzyki.
Archiwum historii i filozofii medycyny 1987; 50: 239–239.
88
2. Sidorowicz S. Słowo o Zakładzie Muzykoterapii Akademii Muzycznej im. K. Lipińskiego we Wrocławiu. Muzykoterapia Polska 2002; 1–2: 9–10.
3. http://www.musictherapy.org/quotes.html; z dn. 20.06.2006 r.
4. Galińska E. Kierunki rozwojowe w polskiej muzykoterapii. Zeszyty Naukowe Akademii Muzycznej we Wrocławiu 1990; 45:
162.
5. Kronenberger M. Muzykoterapia. Podstawy teoretyczne do zastosowania muzykoterapii w profilaktyce stresu. Mediatour,
Szczecin 2004: 23.
6. Cassity M.D., Cassity J.E. Psychiatric music therapy assessment
and treatment in clinical training facilities with adults, adolescents, and children. J. Music Ther. 1994; 31: 2–30.
7. Cesarz H. Psychoterapeutyczna funkcja muzyki u chorych na
serce w warunkach oddziału szpitalnego. Zeszyty naukowe
Akademii Muzycznej we Wrocławiu 2002; 76: 173–178.
8. Almerud S., Peterson K. Music therapy — a complementary
treatment for mechanically ventilated intensive care patients.
Intensive Crit. Care Nurs. 2003; 19: 21–30.
9. Hillard R.E. Music therapy in hospice and palliative care:
a review of the empirical data. Evid.-based Complement. Altern.
Med. 2005; 2: 173–178.
10. Jeniak E. Muzykoterapeutyczna analiza egzystencjalna do zastosowania w resocjalizacji osób pozbawionych wolności. Zeszyty Naukowe Akademii Muzycznej we Wrocławiu 1981; 29:
263–288.
11. Janicki A., Tyszkiewicz M. Terapia kreatywna — arteterapia.
W: Bilikiewicz A., Pużyński S., Rybakowski J., Wciórka J. (red.).
Psychiatria. T. III. Wyd. Med. Urban & Partner, Wrocław 2003:
287–300.
12. http://www.bonnyinstitute.org/history.php; z dn. 20.06.2006 r.
13. Maranto C.D. Music therapy in health and education. W: Wigram T. (red.). Heal M.H. Kingsley, London 1993: 153–174.
14. Lecourt E. Praca muzykoterapeuty w psychiatrii. Psychoterapia 2004; 1: 83–87.
15. Galińska E. Psychoterapeutyczne założenia muzykoterapii i ich
realizacja. Psychoterapia 1977; 12: 22.
16. Sęk H. Wprowadzenie do metod projekcyjnych. W: Sęk H. (red.).
Metody projekcyjne: tradycja i współczesność. Wyd. Naukowe UAM, Poznań 1984.
17. Guczalski K. Znaczenie muzyki. Znaczenia w muzyce. Musica
Jagiellonica, Kraków 1999.
18. Galińska E. Muzykoterapia grupowa w psychiatrii. Muzykoterapia. Biuletyn Grupy Roboczej „Muzykoterapia”. Sekcja Psychoterapii Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego 1992; 2: 6–7.
19. Cesarz H. Muzykoterapia jako jedna z metod psychoterapeutycznych w leczeniu osób z zaburzeniami psychicznymi. Fizjoterapia 2003; 11: 66.
20. Galińska E. Muzyka w terapii. Psychologiczne i fizjologiczne
mechanizmy jej działania. W: Jankowski W., Kamińska B., Miśkiewicz A. (red.). Człowiek — muzyka — psychologia. Akademia Muzyczna, Warszawa 2000.
21. Galińska E., Kozińska J. Wpływ muzyki na symboliczny i diagnostyczny wymiar procesu wyobrażeniowego. Muzyka. Kwartalnik poświęcony historii i teorii muzyki 2005; 4.
22. Galińska E. Doświadczenia urazowe i ich terapia metodą „portretu muzycznego” PM. Psychoterapia 2003; 1: 19–40.
23. Galińska E. Muzykoterapia zaburzonego poczucia tożsamości. „Kodowanie muzyczne” — instalacja ego. Psychoterapia
2003; 3: 61–72.
www.psychiatria.med.pl