Spadek, dziedziczenie ustawowe

dr hab. Bartłomiej Swaczyna
Materiały na ćwiczenia z prawa cywilnego
– Spadek, dziedziczenie ustawowe –*
1. Franciszek był dyrektorem filii dużego przedsiębiorstwa budowlanego. Zmarł nagle w
wyniku zawału serca. Pozostawił testament, w którym – ku zaskoczeniu żony – powołał do
całego spadku jedynie swego brata, Jerzego. Pracodawca nie wypłacił Franciszkowi ostatnich
dwóch pensji i zaległość z tego tytuły wynosi 17 000 zł.
Czy Jerzy może żądać od pracodawcy Franciszka wypłaty zaległego wynagrodzenia
brata?
2. Paulina wysłała pocztą Teresie ofertę kupna obrazu Jerzego Fedkowicza pt. „Wazon z
kwiatami” zaznaczając, że oczekuje odpowiedzi w ciągu sześciu miesięcy od daty nadania
listu. Następnego dnia Paulina zginęła w wypadku samochodowym. Teresa otrzymała list od
Pauliny w trzy dni po jego nadaniu. Nie wiedząc o śmierci Pauliny, dała sobie tydzień na
zbadanie opłacalności umowy. Następnego dnia Teresa zmarła w następstwie wylewu krwi do
mózgu. Spadkobiercy Teresy, Wanda, Kamil i Olaf, trzy miesiące po jej śmierci wysłali
pismo z oświadczeniem o przyjęciu oferty Pauliny. W odpowiedzi otrzymali pismo od
spadkobiercy Pauliny, Grzegorza, w którym stwierdzono, że oferta Pauliny jest nieaktualna a
obraz nie jest już na sprzedaż. Tydzień później Grzegorz na wszelki wypadek podarował
obraz swojej córce Joannie w pisemnej umowie. Obraz zresztą wisiał w salonie domu Joanny
już wcześniej, ponieważ Grzegorz po śmierci matki nie miał odpowiedniego miejsca do jego
przechowywania. Dowiedziawszy się o tym Wanda zażądała od Joanny wydania obrazu.
Joanna odmówiła, twierdząc, że to ona jest właścicielką dzieła.
Czy żądanie Wandy jest uzasadnione?
Zob. uchwała SN z dnia 21 listopada 1956 r., IV CO 16/56, OSNCK 1957, nr 4, poz. 117;
wyrok SN z dnia 19 lutego 2003 r., V CKN 1614/00, Lex nr 83826.
3. Olga podarowała Henrykowi grunt z przeznaczeniem na budowę domu. Równocześnie
zastrzeżono prawo pierwokupu nieruchomości na rzecz Olgi. Po śmierci Olgi Henryk
postanowił sprzedać podarowaną nieruchomość. Spadek po Oldze nabyli w częściach
równych Grzegorz i Tamara. Grzegorz wyraził chęć kupienia od Henryka nieruchomości, ale
Henryk ma już innego kupca. Sprzedał tę nieruchomość Leszkowi, konkubentowi Tamary.
Umowę zawarto w formie aktu notarialnego.
Czy Grzegorzowi przysługują w związku z tym jakieś uprawnienia?
Por. wyrok SN z dnia 3 października 1984 r., III ARN 5/84, OSN 1985, nr 7, poz. 94.
4. Anna była właścicielką kamienicy, w której wynajmowała lokale. Po śmierci Anny
okazało się, że sporządziła testament, w którym ustanowiła jedynymi spadkobiercami swoje
wnuki: Tadeusza i Halinę, którzy przebywali wówczas na studiach w Stanach Zjednoczonych.
Spadkobiercy dowiedzieli się o śmierci babki i o pozostawionym przez nią testamencie po
miesiącu. Tymczasem tydzień po śmierci Anny balkon kamienicy z niewiadomych przyczyn
oderwał się i spadł na zaparkowaną pod nim Toyotę. Kiedy już Halina i Tadeusz uzyskali
stwierdzenie nabycia spadku po Annie, właściciel Toyoty zażądał jedynie od Tadeusza odszkodowania za zniszczony samochód. Tadeusz twierdzi jednak, że nie ma obowiązku
naprawienia tej szkody, ponieważ dowiedział się o istnieniu odziedziczonej kamienicy
dopiero po powrocie ze stypendium, a więc kilka miesięcy po zniszczeniu samochodu. Poza
tym podnosi, że samochód został zaparkowany w sposób utrudniający wyjazd z garażu, co
było niezgodne z przepisami o ruchu drogowym. Właściciel Toyoty sam zatem zachował się
bezprawnie, co wyklucza odpowiedzialność Tadeusza za wywołaną tym szkodę.
Czy żądanie właściciela samochodu jest uzasadnione? Czy rozwiązanie byłoby takie
samo, gdyby z żądaniem zapłaty odszkodowania wystąpiono po dziale spadku?
Zob. postanowienie SN z dnia 28 kwietnia 1999 r., I CKU 105/98, OSN 1999, nr 11, poz.
197.
5. Władysław wystąpił z pozwem przeciwko Mariannie, żądając wpłacenia 5000 zł na
rzecz parafii, na której terenie znajduje się cmentarz, gdzie pochowano jego matkę. Powód
zarzucił pozwanej naruszenie czci jego matki Franciszki przez kierowanie pod jej adresem
jeszcze za życia matki obraźliwych wypowiedzi. W szczególności przez:
a) wypowiedzenie w obecności Franciszki zdania, że „morzyła głodem swojego męża
Stanisława, sama zjadając lepsze produkty”;
b) określenie Franciszki jako osoby leniwej;
c) używanie nazwiska rodowego poszkodowanej w kontekście i intencjach obraźliwych.
W trakcie postępowania dowodowego, ustalono, że istotnie Marianna wypowiedziała
powyższe sformułowania.
Jakie powinno być orzeczenie sądu?
Zob. wyrok SA w Lublinie z dnia 5 kwietnia 1991 r., I ACr 50/91, OSA 1991, nr 3, poz.
15.
6. Janusz zawarł z Patrykiem na piśmie umowę zlecenia, w której zobowiązał się do
nabycia dla Patryka działki rekreacyjnej w Zawoi. Janusz znalazł odpowiednią działkę i po
zyskaniu akceptacji ze strony Patryka zdołał kupić ją po bardzo korzystnej cenie. Niestety,
wkrótce potem zmarł. Patryk zażądał więc przeniesienia na niego własności owej działki od
żony Janusza, Grażyny, która była jego jedyną spadkobierczynią. Grażyna odmówiła jednak
zadośćuczynienia żądaniu Patryka podnosząc, że nie zwierała z nim żadnej umowy i nie
zamierza pozbywać się na rzecz obcego człowieka tak atrakcyjnej nieruchomości. Wkrótce
podarowała ją swojej siostrze, Janinie. W miesiąc po zawarciu umowy darowizny zmarł
Patryk.
Czy spadkobiercy Patryka mogą dochodzić przeniesienia własności działki?
Por. wyrok SN z dnia 19 października 1984 r., I CR 175/84, OSN 1985, nr 8, poz. 114.
7. Grzegorz miał w banku A rachunek oszczędnościowy, na którym zgromadził sumę
30 000 zł. Bank B prowadził rachunek oszczędnościowo–rozliczeniowy Grzegorza, na
którym znajdowało się 90 000 zł. Kilka dni przed śmiercią Grzegorz wysłał do banku A
pismo, w którym polecał na wypadek swojej śmierci wypłatę całej sumy zgromadzonej na
rachunku oszczędnościowym na ręce Kamili, swojej długoletniej konkubiny. Dziesiątego
marca 2012 r., na dzień przed śmiercią, Grzegorz sporządził testament własnoręczny, w
którym m.in. postanowił, że środki zgromadzone na rachunku oszczędnościowo–
rozliczeniowym bank B powinien wypłacić Jerzemu, bratu Grzegorza. Jerzy, który nie został
w testamencie powołany do dziedziczenia, tydzień po śmierci Grzegorza udał się do banku B
i poprosił o wypłacenie 90 000 zł. Kamila zażądała zaś od banku A wypłaty 30 000 zł z
rachunku oszczędnościowego.
Czy banki powinny dokonać wypłat?
Por. art. 56 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (tekst jednolity: Dz.U. z
2002 r., nr 72, poz. 665 ze zm.).
8. Tomasz zasnął za kierownicą i najechał na idącego poboczem Andrzeja. W wyniku
doznanych obrażeń Andrzej zmarł. Koszty pogrzebu poniosła konkubina Andrzeja, Lucyna.
Jedyną spadkobierczynią została zaś córka Andrzeja, Katarzyna.
Czy i ewentualnie od kogo Lucyna może uzyskać zwrot poniesionych wydatków?
9. Genowefa wynajmowała mieszkanie od Leszka. Razem z nią mieszkał jej wnuk,
Przemysław, którym zaopiekowała się po śmierci rodziców. Z czasem to Przemysław, już
jako dorosły mężczyzna, zaczął wspierać Genowefę. Nie tylko pomagał jej w załatwieniu
codziennych spraw, ale także kupował lekarstwa, na które brakowało pieniędzy Genowefie.
Genowefa wynajmowała także od Leszka garaż, w którym obecnie trzymał swój samochód
Przemysław. Umowa została zawarta w 2008 r. na dziesięć lat. Oświadczenia woli stron
zostały złożone w ten sposób, że Leszek wysłał podpisany przez siebie dokument faksem, a
Genowefa złożyła na wydruku swój podpis. W lutym 2013 r. Genowefa zmarła. Żyje brat
Genowefy Jeremi. Genowefa była niezamężna, miała jedno dziecko, nie żyją jej rodzice.
Leszek zażądał od Przemysława wydania mieszkania oraz garażu. Przemysław chciałby
jednak nadal z nich korzystać.
Czy żądanie Leszka jest uzasadnione?
10. Helena pozostawała w związku małżeńskim z Tomaszem. Mieli dwójkę dzieci:
Ryszarda i Hannę. Ponadto wspólnie z nimi wychowywała się córka Tomasza z poprzedniego
małżeństwa, Renata, oraz Jacek, syn Heleny ze związku z Grzegorzem. Tomasz zginął
podczas wyprawy w Tatry. Helena była wówczas w trzecim miesiącu ciąży. Pół roku po
śmierci Tomasza Helena urodziła córkę, Malwinę. Rok wcześniej małżonkowie kupili
kamienicę, w której znajdowały się lokale na wynajem. Po śmierci Tomasza zarządem
kamienicą zajmowała się Helena, na jej konto najemcy wpłacali czynsz najmu.
Czy i ewentualnie w jakim zakresie dzieci Tomasza i Heleny są uprawnione do
partycypacji w dochodach z najmu lokali?
11. Mariusz został przysposobiony przez swojego dalekiego kuzyna, Zenona (przysposobienie niepełne). Wychowywał się wspólnie z dziećmi przysposabiającego: Markiem,
Tadeuszem i Lucyną, pod opieką żony Zenona. Utrzymywał także przelotne kontakty z
dotychczasową rodziną, tj. bratem Władysławem, siostrą Agnieszką oraz ojcem Grzegorzem.
kilka lat po przysposobieniu Mariusza Zenon, Mariusz i Grzegorz ulegli wspólnie wypadkowi
samochodowemu. Zenon i Grzegorz zginęli na miejscu, natomiast Mariusz zmarł kilkanaście
godzin później w szpitalu.
Określ udziały poszczególnych spadkobierców po Zenonie, Mariuszu i Grzegorzu.
12. Robert przysposobił Mariana – syna siostry przysposabiającego (przysposobienie
niepełne) w roku 2000. W rok później Robertowi urodziła się córka Julia, pochodząca z
nieformalnego związku z Marią. W roku 2003 Robert przysposobił jeszcze jedno dziecko –
Grzegorza (przysposobienie całkowite), a w 2005 r. urodziła się w małżeństwie druga z córek
Weronika. Po śmierci Roberta w roku 2011 1/5 spadku otrzymała na podstawie testamentu
Maria, pozostała zaś część podlegała dziedziczeniu ustawowemu. Po śmierci spadkodawcy
jego dziadkowie popadli w niedostatek, albowiem ich jedynym źródłem utrzymania była renta
w wysokości ok. 600 zł miesięcznie.
Od kogo z wyżej wymienionych osób mogą dziadkowie żądać dostarczania środków
utrzymania? Z jakim żądaniem i w jakiej wysokości mogą wystąpić dziadkowie wobec
innych osób, nie będących na mocy ustawy zobowiązanymi do alimentacji, jeżeli czysta
wartość spadku wynosiła 500 000 zł., gdy osoby obciążone obowiązkiem alimentacyjnym nie
będą mogły się z niego wywiązać?
*
Kazusy nr 11 i 12 stanowią zmodyfikowane wersje kazusów z H. Nowara-Bacz, W. Kaliński, A. Matlak, J.
Pisuliński, P. Podrecki, F. Zoll, Zbiór kazusów z prawa cywilnego, Kraków 1993, s. 89.