Untitled
Transkrypt
Untitled
Prawa i wolności religijne we współczesnej Polsce Slawomir Cebula Prawa i wolności religijne we współczesnej Polsce Ustawodawstwo a realia społeczno-kulturowe © 2011 Copyright by Sławomir Cebula & Zakład Wydawniczy »NOMOS« Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy. Recenzje: prof. dr hab. Bogumił Grott prof. dr hab. Eugeniusz Sakowicz Publikacja dofinansowana przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego Redakcja wydawnicza: Jakub Muchowski Redakcja techniczna: Pracownia Edytorska MP Projekt okładki: Roksana Gołębiowska ISBN 978-83-7688-050-1 KRAKÓW 2011 Zakład Wydawniczy »NOMOS« 31-208 Kraków, ul. Kluczborska 25/3u; tel./fax: 12 626 19 21 e-mail: [email protected]; www.nomos.pl SPIS TREŚCI WSTĘP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ROZDZIAŁ I Prawa i wolności obywatelskie w kontekście przynależności religijnej w systemie prawa polskiego 1. Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Konstytucja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1. Nadrzędna rola konstytucji w państwie prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Uchwalenie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3. Preambuła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4. Prawa i wolności religijne w konstytucji – uwagi ogólne . . . . . . . . . . . 2.5. Równouprawnienie wszystkich Kościołów i związków wyznaniowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.6. Bezstronność władz publicznych RP w sprawach religijnych . . . . . . . . 2.7. Zasady poszanowania autonomii i niezależności oraz współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.8. Wolność sumienia i religii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Umowy międzynarodowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1. Rodzaje umów międzynarodowych i ich miejsce w hierarchii aktów prawnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2. Umowy międzynarodowe dotyczące praw i wolności religijnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3. Konkordat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Ustawy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1. Klasyfikacja ustaw zajmujących się problematyką wyznaniową . . . . . . 4.2. Ustawa o gwarancjach sumienia i wyznania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3. Ustawy normujące określone przejawy działalności Kościołów i związków wyznaniowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 15 16 16 17 20 22 24 25 28 29 32 32 33 37 42 42 43 46 5 4.4. Ustawy regulujące stosunki między Rzecząpospolitą Polską a Kościołami i związkami wyznaniowymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 4.5. Inne źródła prawa wyznaniowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 4. 5. 6. 7. ROZDZIAŁ II Czynniki warunkujące sytuację Kościołów i związków wyznaniowych w Polsce Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Struktura wyznaniowa i jej znaczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1. Dane statystyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Ogólna charakterystyka struktury wyznaniowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Doświadczenia historyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1. Początki tolerancji religijnej w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2. Polska w latach 1918-1989 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3. Próby rozliczenia z okresem PRL po transformacji ustrojowej 1989 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4. Kościoły i związki wyznaniowe w nowej rzeczywistości . . . . . . . . . . . Realizacja polityki wyznaniowej we współczesnej Polsce . . . . . . . . . . . . . . . Procesy wywierające wpływ na religię w Polsce i na świecie . . . . . . . . . . . . Reakcja Kościoła rzymskokatolickiego na procesy zachodzące w świecie . . Stosunek Kościoła rzymskokatolickiego do państwa i demokracji . . . . . . . . 79 81 91 98 115 122 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. ROZDZIAŁ III Stosunek Kościołów i związków wyznaniowych do obowiązującego prawa i jego praktycznej realizacji Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Konstytucja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stosunek do Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Konkordat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ustawy regulujące sytuację mniejszości religijnych w Polsce . . . . . . . . . . . . Religia w szkole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ekumenizm i stosunki międzywyznaniowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 137 147 152 155 158 165 1. 2. 3. 51 52 52 59 65 65 69 ZAKOŃCZENIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 BIBLIOGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 INDEKS OSOBOWY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211 SUMMARY: Religious Laws and Freedoms in Contemporary Poland . . . . . . . . 215 6 WSTĘP System prawny stanowi główne narzędzie kontroli społecznej. Cechujący go stopień autonomii determinuje zakres przedmiotowy i zasięg podmiotowy jego oddziaływania. Wpływa również zasadniczo na jakość instytucji zajmujących się kontrolą społeczną czy też sposób wywiązywania się państwa ze zobowiązań wynikających z wytyczonych przez siebie praw (Por. Richardson 1998). Dokonując oceny systemu prawnego jedynie na podstawie analizy norm prawnych, uwzględniając nawet stopień jego autonomii, należy liczyć się z tym, że skonstruowany w ten sposób model może, nawet w znacznym stopniu, odbiegać od rzeczywistości. Wpływ na to ma, z jednej strony, sam charakter przepisów prawa, z drugiej – zawężenie spektrum obserwacji. Przepisy prawne nie tylko przewidują różne hipotetyczne sytuacje, ale także wyznaczają naczelne zasady, tworząc tym samym wzory postępowania będące jedynie zapisem stanu pożądanego. Przykładowo konstytucyjny zapis o równości wobec prawa nie musi być równoznaczny z analogicznym stanem faktycznym. Dopiero szersza perspektywa społeczno-kulturowa pozwala na wyciągnięcie bardziej precyzyjnych wniosków i dokonywanie adekwatnych ocen. Prawa i wolności religijne przynależą do zbioru naczelnych zasad, na których opiera się współczesne ustawodawstwo. Wynika to, jak uważa Peter G. Danchin, z wiodącej roli religii w kształtowaniu wartości humanistycznych (Danchin 2002: 4-6). Zasady te, wpisane w konstytucje państwowe oraz akty prawa międzynarodowego, mają na celu zapewnianie wyznawcom różnych religii możliwości realizacji swojej religijności w wymiarze indywidualnym i zbiorowym. Jednak głębsza analiza stanu prawnego w kontekście praw i wolności religijnych wymaga połączenia ze sobą podejścia analiz: prawnej, historycznej i religioznawczo-socjologicznej, przedmiot zainteresowania jest bowiem wpleciony w misterną sieć interakcji (Por. Yinger 1998: 304-308). 7 Dobrym punktem wyjścia do oceny kondycji praw i wolności religijnych wydaje się analiza prawa wyznaniowego, które za Michałem Pietrzakiem, wybitnym znawcą tej dziedziny prawa, określić można jako kompleks norm wydanych lub uznanych przez państwo, określających sytuację jednostki ze względu na jej wyznanie, regulujących stosunek państwa do związków wyznaniowych oraz reglamentujących różnorodne przejawy ich działalności (1999: 14). Mające swe początki w prawie kościelnym prawo wyznaniowe zyskało z czasem odrębny status wśród nauk prawnych, funkcjonując wprawdzie na wydziałach prawa, ale znajdując równocześnie zainteresowanie wśród przedstawicieli innych nauk, głównie socjologów i politologów. Ranga tej dziedziny w warunkach polskich wzrosła zdecydowanie po 1989 roku, kiedy wraz ze zmianą ustroju pojawiła się potrzeba rewizji stosunków na linii państwo – związki wyznaniowe. Do grona najważniejszych teoretyków prawa wyznaniowego w Polsce – podejmujących równocześnie tematykę historii tej dyscypliny oraz zagadnienia stosunków państwo – Kościół, także po transformacji ustrojowej – należą: wspomniany już Michał Pietrzak, wieloletni pracownik naukowy Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, związany także z Katedrą Prawa Wyznaniowego i Kanonicznego Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie, jeden z inicjatorów Polskiego Towarzystwa Prawa Wyznaniowego, ceniony nie tylko jako specjalista z dziedziny prawa wyznaniowego, ale i historii państwa i prawa polskiego; ks. prof. Józef Krukowski, były dziekan Wydziału Prawa Kanonicznego i Świeckiego na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, wykładowca Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, zajmujący się obok prawa wyznaniowego stosunkami państwo – Kościół i prawem małżeńskim, ponadto członek Papieskiej Rady ds. Interpretacji Tekstów Prawnych oraz Prezes Stowarzyszenia Kanonistów Polskich; profesor Wacław Uruszczak, wykładowca Uniwersytetu Jagiellońskiego, specjalista w zakresie historii prawa oraz prawa kościelnego. Wzajemne oddziaływania pomiędzy religią a społeczeństwem są wyraźnie widoczne, gdy w społeczeństwie zachodzą istotne zmiany. J. Milton Yinger zwraca tu uwagę na procesy industrializacji i urbanizacji (1998: 305). W warunkach polskich czy szerzej środkowoeuropejskich najistotniejszą rolę odegrał proces zmiany ustroju, którego wpływ na religię doczekał się pokaźnej, nie tylko rodzimej, literatury. Wśród badaczy analizujących współczesną religijność w Polsce w ujęciu socjologicznym 8 wymienić należy: Irenę Borowik, Janusza Mariańskiego, Marię Libiszowską-Żółtkowską, Halinę Grzymałę-Moszczyńską, Tadeusza Doktóra, a w szerszej perspektywie również odnoszących się w sposób pośredni do sytuacji w Polsce: Petera Bergera, J. Miltona Yingera, José Casanovę, Jamesa T. Richardsona czy Petera G. Danchina. Badania socjologiczne mogą wyjaśnić wiele procesów społecznych, w których religia spełnia ważną rolę. Wzbogaceni o perspektywę historyczną, jesteśmy w stanie obserwować dynamikę tych procesów, wyodrębniać ich przyczyny, interpretować skutki, weryfikować wcześniejsze teorie czy wreszcie wysnuwać prognozy na przyszłość. W wyniku transformacji ustrojowej Kościoły zaczęły być postrzegane nie tylko jako instytucje stricte religijne, ale także jako aktywni uczestnicy życia społecznego i politycznego występujący już oficjalnie w obronie własnych interesów. Z roli podmiotów podporządkowanych i przeważnie opozycyjnych wobec państwa awansowały do rangi partnera posiadającego realne uprawnienia i mogącego wpływać do pewnego stopnia na kształtujące się ustawodawstwo wyznaniowe. Ustawodawca poddany jest rozmaitym wpływom społecznym, politycznym, historycznym oraz normom prawa międzynarodowego, które w przypadku państw europejskich przeważnie przenoszone są na grunt prawa państwowego (Por. Danchin 2002: 131-191). W rezultacie stanowione przez państwo, będące instytucją świecką, prawa dotyczące spraw religii formują się pod wpływem zaawansowanych interakcji pomiędzy religią a społeczeństwem. Pojawić się może w tym miejscu pytanie, w jakim stopniu struktura wyznaniowa w Polsce determinuje kształt regulacji prawnych? I co ważniejsze, jaka jest w związku z tym kondycja praw i wolności religijnych w Polsce? Socjologa nie powinno zaskakiwać stwierdzenie Jamesa T. Richardsona, że „systemy prawne, nawet jeśli posiadają znaczną autonomię, mogą nie gwarantować wolności religijnej wszystkim obywatelom, ponieważ przyczyniają się do realizacji idei kulturowych, które deprecjonują jedne religie, promując inne” (1998: 257). Mamy tu do czynienia z uwarunkowaniami zakorzenionymi głęboko w kulturze, która jak zauważył Piotr Sztompka, „nie jest wytworem chwili, lecz skumulowanym produktem ludzkiej aktywności trwającej dłuższy czas”, gdzie „wzory działania, sposoby myślenia, typowe obiekty i urządzenia, które pojawiają się w naszym codziennym doświadczeniu, nie zostały przez nas samych wymyślone” (Sztompka 2004: 248). Na pojawiające się pytanie, jak analizować wynikający z niej system prawny, słuszna wydaje się odpowiedź, że należy 9 to zrobić możliwie szeroko, uwzględniając wiele rozmaitych czynników, z historycznymi włącznie. Kultura bowiem jest dziedzictwem czerpiącym z przeszłości i będącym stymulatorem rozwoju, w którym kolejne pokolenia korzystają z dorobku przodków i nie muszą budować „od zera” (por. Tomasello 2002). Kultura wytwarza reguły odnoszące się do działań ludzkich. Niektóre z reguł, należące najczęściej do najistotniejszych z punktu widzenia funkcjonowania społeczeństwa, jak na przykład normy prawne, są spisywane. Kultura określa również wartości leżące u podstaw przyjęcia określonych norm. Wolność, jako jedna z podstawowych wartości kulturowych obecnych czasów, a ściślej jej potoczne czy prawne rozumienia, także są osadzone w określonej kulturze. Dla potrzeb ustawodawstwa wyróżnia się pewne rodzaje wolności, których zakres częściowo się ze sobą pokrywa. Nie trzeba udowadniać, że na przykład interesująca nas wolność religijna wiąże się ściśle z wolnością myśli, słowa czy z wolnością zgromadzeń. Warto jednak precyzyjniej określić, co mieści się pod interesującym nas pojęciem wolności religijnej. Wolność religijna obejmuje wolność wyznawania religii lub jakichkolwiek innych przekonań według własnego wyboru oraz wolność manifestowania ich indywidualnie lub we wspólnocie, publicznie lub prywatnie. Instytucje państwowe i społeczność międzynarodowa pretendują w najwyższym stopniu do roli strażnika praw i wolności religijnych. Innymi słowy, powinny zabezpieczyć człowiekowi religijnemu możliwość realizowania swojej religijności. Przedmiotem zainteresowania niniejszej pracy jest wieloaspektowa analiza praw i wolności religijnych we współczesnej Polsce. Wieloaspektowość ta polega w szczególności na analizie stanu prawnego połączonej z analizą czynników wpływających na jego kształt i praktyczną realizację, a tym samym na sytuację Kościołów i związków wyznaniowych. Łączy zatem podejście analityka prawa1 z oglądem historyczno-politologicznym i religioznawczo-socjologicznym. Z kolei analiza stosunku mniejszości religijnych do stanu prawnego i polityki wyznaniowej posłużyła do oceny kondycji praw i wolności religijnych w warunkach polskich. Ramy czasowe pracy obejmują okres po transformacji ustrojowej 1989 roku, a więc od początku III Rzeczypospolitej. Jako jej początek wskazywane są różne wydarzenia: bądź to zwołanie obrad Okrągłego Sto1 W tym przypadku chodzi przede wszystkim o prawo wyznaniowe, konstytucyjne oraz międzynarodowe. 10 łu 6 lutego 1989 roku, bądź wybory do Sejmu kontraktowego 4 czerwca 1989 roku czy wreszcie oficjalna zmiana godła oraz nazwy państwa na Rzeczpospolita Polska 31 grudnia 1989 roku. Jako że kluczowe dla współczesnej Polski akty prawne regulujące sytuację związków wyznaniowych zostały uchwalone w maju 1989 roku i poprzedzone szeregiem dyskusji, zaznaczam, że w niniejszej pracy poddawany analizie jest okres od początku 1989 roku. Oczywiście w niektórych przypadkach, na przykład dokonując analizy historycznej lub poszukując przyczyn obecnego stanu prawnego czy społecznego, sięgam do wydarzeń z przeszłości, czasem nawet bardzo odległych. Na wstępie przedstawione zostały podstawowe prawa i wolności, które mieszczą się w obrębie tzw. prawa wyznaniowego, z wolnością sumienia i wyznania oraz równością wobec prawa. Ta część pracy dotyczy głównie analizy przepisów prawa wyznaniowego obowiązującego w Polsce, począwszy od aktów najwyższego rzędu, jak konstytucja czy dokumenty prawa międzynarodowego, poprzez ustawy, aż po akty niższego rzędu, jak rozporządzenia czy zarządzenia. Dodatkowo skupiłem się także na okolicznościach uchwalania konstytucji i niektórych ustaw, próbując wskazać, co zadecydowało o przyjęciu określonych rozwiązań istotnych dla sytuacji Kościołów i związków wyznaniowych w Polsce. Przedstawiłem również klasyfikacje aktów prawnych należących do dziedziny prawa wyznaniowego. Oprócz ogólnych zasad, na jakich oparte jest funkcjonowanie podmiotów prawa wyznaniowego w ujęciu instytucjonalnym i indywidualnym, prezentuję szczegółowe regulacje określające relacje pomiędzy państwem a konkretnymi Kościołami i związkami wyznaniowymi. Należą do nich konkordat w przypadku Kościoła rzymskokatolickiego i ustawy w przypadku innych Kościołów. Ważny z punktu widzenia problematyki pracy jest także przyjęty model państwa w relacji do Kościołów i związków w Polsce. Dlatego zostały również przedstawione koncepcje oraz spory poprzedzające jego określenie w Konstytucji RP. W kolejnym, drugim rozdziale zajmuję się czynnikami determinującymi sytuację Kościołów i związków wyznaniowych, analizując przyczyny zaistnienia obecnej sytuacji prawnej, ale i społecznej wykraczającej daleko poza ramy ustawodawstwa. Zwracam w szczególności uwagę na strukturę wyznaniową, przyczyny jej kształtu i konsekwencje funkcjonowania dla sytuacji religijnej w Polsce; wskazuję na doświadczenia historyczne, które wpłynęły zarówno na obecną sytuację, jak i na świadomość i tożsamość Polaków; większą uwagę zwracam na współczesne wydarzenia, w tym na transformację ustrojową i jej niebagatelny wpływ na większość dziedzin 11 życia społecznego w Polsce, z religią włącznie; przybliżam politykę wyznaniową po 1989 roku z jej priorytetami, zaletami i wadami; wreszcie skupiam się na ogólnoświatowych czy ponadpaństwowych procesach, jakie wywierają bądź wywierały wpływ na sytuację religijną w Polsce. Mam tu na myśli przede wszystkim: globalizację, sekularyzację, modernizację, liberalizm czy powstawanie nowych ruchów religijnych. W zestawieniu z poprzednim rozdziałem pozwoli to na pełniejszy ogląd sytuacji. W rozdziale trzecim analizuję stosunek przedstawicieli mniejszości religijnych do przyjmowanych przez państwo rozwiązań prawnych oraz ich praktycznej realizacji. Źródłem do analizy są artykuły prasy wyznaniowej. Prezentuję opinie dotyczące: Konstytucji RP, stosunku do Unii Europejskiej, konkordatu, ustaw regulujących prawa i wolności religijne oraz sytuację prawną wyznań, nauczania religii w szkołach oraz ekumenizmu i stosunków międzywyznaniowych. Wybór tych, a nie innych aspektów uwarunkowany był częstotliwością podejmowania danej problematyki na łamach wybranych tytułów prasy mniejszości religijnych. Podobne kryterium zastosowałem przy wyborze czasopism. Ze względu na fakt, że wiele z nich wcale bądź marginalnie podejmuje problematykę wykraczającą poza ramy wiary i wydarzeń religijnych, zdecydowałem się skupić na czterech, które jak się wydaje, poświęcają uwagę sprawom leżącym w zakresie zainteresowań niniejszej pracy stosunkowo wiele miejsca. Nie znaczy to wcale, że w każdym z numerów można było znaleźć informacje dotyczące relacji państwo – Kościół, ustawodawstwa, kwestii dotyczących praw i wolności religijnych. Wśród wybranych czasopism znalazły się: „Zwiastun”, „Jednota”, „Słowo Prawdy” oraz „Przegląd Prawosławny”. „Zwiastun” jest dwutygodnikiem wydawanym przez Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP. Pismo to jest kontynuacją wydawanego od 15 stycznia 1863 roku „Zwiastuna Ewangelicznego”. Podtytuł czasopisma był kilkakrotnie modyfikowany. W okresie od 1989 roku pojawiał się jako „Zwiastun. Ewangelickie Pismo Religijne”, „Zwiastun. Dwutygodnik Ewangelicki”, a obecnie jako „Zwiastun” z dopiskiem „ewangelicki”. Redakcja czasopisma znajduje się w Bielsku-Białej. Obecny nakład to 5500 egzemplarzy. „Jednota” to miesięcznik wydawany przez Kościół Ewangelicko-Reformowany w RP, ukazujący się z przerwami od 1926 roku. Siedziba redakcji znajduje się w Warszawie. Podtytuł pisma uległ w ostatnich latach małej modyfikacji: z „Miesięcznik Religijno-Społeczny Poświęcony Polskiemu Ewangelicyzmowi i Ekumenii” na „Pismo Religijno-Społeczne Poświęcone Polskiemu Ewangelicyzmowi i Ekumenii”. Redakcja stara się 12 kierować pismo nie tylko do wiernych Kościoła Ewangelicko-Reformowanego, ale do wszystkich chrześcijan. „Słowo Prawdy” jest miesięcznikiem Kościoła Chrześcijan Baptystów w RP, wydawanym od 1925 roku. Redakcja czasopisma mieści się w Warszawie. Podobnie jak w przypadku „Jednoty”, „Słowo Prawdy” aspiruje do miana pisma ponadwyznaniowego, podejmującego również tematykę ekumenizmu. „Przegląd Prawosławny” jest miesięcznikiem Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Pierwszy numer ukazał się w styczniu 1992 roku jako kontynuacja „Tygodnika Podlaskiego”, wychodzącego od 1985 roku. Redakcja mieści się w Białymstoku. Nakład waha się w granicach 5-6 tys. egzemplarzy. Po przeglądnięciu wszystkich numerów powyższych czasopism, począwszy od stycznia 1989 do grudnia 2006 roku, i zapoznaniu się z rozkładem ich tematyki zająłem się analizą wybranych artykułów. Wybór jedynie czasopism mniejszości wyznaniowych nie był przypadkowy. Nieuwzględnienie prasy katolickiej miało na celu spojrzenie z możliwie dużego dystansu oczyma osób będących w pewnej opozycji do Kościoła większościowego, którego głos z racji zdecydowanej przewagi wyznawców jest lepiej słyszalny i przenika łatwiej w różne dziedziny życia społecznego. Pojawiał się on zresztą dość często również i na łamach czasopism mniejszościowych, gdzie przytaczano wypowiedzi duchownych i hierarchów Kościoła rzymskokatolickiego, z papieżem włącznie. Zabieg poprzestania na wybranych czasopismach mniejszościowych ułatwił obiektywną ocenę jakości wolności religijnej w Polsce, gdyż cechą wolności jest to, że najłatwiej opisać ją w przypadku jej naruszenia, a najlepszym poligonem doświadczalnym może być tu środowisko mniejszości wyznaniowych, często pozbawione dodatkowego poparcia i upatrujące realizacji swych praw przede wszystkim w rzetelnym przestrzeganiu prawa z poszanowaniem wolności sumienia i równouprawnienia wyznań. Większość wykorzystanych w książce aktów prawnych oraz dokumentów jest ogólnie dostępna bądź w Dziennikach Ustaw, bądź w opracowaniach (głównie w aneksach do podręczników prawa wyznaniowego). Dlatego przytaczając odpowiednie zapisy, wskazywałem, gdzie można się zapoznać z ich pełnym tekstem. Badając prawa i wolności religijne, opierałem się głównie na metodzie analizy aktów prawnych oraz publikacji przedstawicieli wyznań występujących w Polsce. Dostęp do tekstów konstytucji, konwencji, dekretów czy ustaw nie stanowił większego problemu, ich lektura wymagała jed- 13 nak znajomości języka prawniczego. Natomiast w przypadku publikacji skupiłem się na wspomnianej prasie mniejszościowej, do której dotarcie przysparzało niekiedy sporo trudności. Jak zauważył James Beckford: „Socjologiczne badania nad religią, które próbują wyjaśnić znaczenie religii, nie określiwszy uprzednio, w jaki sposób owo znaczenie tworzy się i zmienia w konkretnych kontekstach społecznych, nie oddadzą nigdy całej złożoności badanego zjawiska” (Beckford 2002: 288). Dlatego socjologiczną interpretację sytuacji wyznaniowej w Polsce uzupełniam o genezę prawną i historyczną. Uzasadnieniem podjęcia tematu pracy w kształcie opisanym powyżej są względy poznawcze i praktyczne. Pierwsze wiążą się z przekonaniem, że wieloaspektowa analiza stanu prawnego, poparta dodatkowo weryfikacją kondycji praw i wolności religijnych w Polsce na podstawie artykułów prasy mniejszościowej, pozwoli na pełniejsze czy szersze wyrażenie problemu, niż to ma miejsce w przypadku analiz stricte prawnych. Przybliżenie skomplikowanych interakcji społeczno-religijno-prawnych pozwoli być może na głębsze zrozumienie procesów z nimi związanych. Natomiast wartość praktyczna przedstawionego zbioru analiz wiąże się z możliwością diagnozowania dalszych kierunków rozwoju realizacji praw i wolności religijnych w Polsce. Ponadto prezentacja napięć w obrębie ustawodawstwa wyznaniowego czy polityki wyznaniowej państwa względem mniejszości religijnych, uwidaczniająca często słabe punkty w działaniu podmiotów biorących w niej udział, może wpływać na weryfikację postaw w celu nie popełniania ponownie tych samych błędów. Może stanowić również wskazówkę, zarówno dla instytucji państwowych, jak i Kościołów i związków wyznaniowych, jak realizować własne zadania z możliwie małym uszczerbkiem dla interesu społecznego. 14