docMATERIAŁY SZKOLENIOWE Społeczny obowiązek zawiadomienia
download 
Reklamacja Transkrypt
MATERIAŁY SZKOLENIOWE Społeczny obowiązek zawiadomienia
Społeczny obowiązek zawiadomienia… MATERIAŁY SZKOLENIOWE Jarosław Łupiński Społeczny obowiązek zawiadomienia o przestępstwie Streszczenie Artykuł omawia zagadnienia dotyczące społecznego obowiązku denuncjacji. Zawiera analizę obowiązku statuowanego w 304 § 1 k.p.k. i jego ograniczenia przedmiotowe. Opisuje charakter prawny instytucji zawiadomienia o przestępstwie oraz jej konstrukcję prawną. Definiuje granice tego obowiązku w aspekcie wymagań stawianych w treści art. 303 k.p.k. i dokonuje wykładni pojęcia „przestępstwa” w aspekcie tytułowego obowiązku. Szczegółowo omawia i analizuje przesłanki stosowania instytucji tzw. małej anonimizacji statuowanej w art. 191 § 3 w zw. z art. 304 § 1 zd. 2 k.p.k., jako środka ochrony zawiadamiającego w związku z czynnością składania doniesienia, jak i problematykę ochrony zawiadamiającego w związku z treścią złoŜonego zawiadomienia, a takŜe problematykę ochrony jego interesów wynikających z innych aktów prawnych. Analizuje problematykę organów uprawnionych do utajnienia danych zawiadamiającego, wskazanych w treści art. 191 § 3 k.p.k. i będących ich depozytariuszem, a takŜe lojalności organu procesowego wobec zawiadamiającego w zachowaniu w tajemnicy jego danych i jego granice. Omawia kwestię zakresu pojęcia „danych dotyczących miejsca zamieszkania” zawiadamiającego oraz problematykę przechowywania protokołów zawierających te dane. Artykuł podnosi takŜe kwestię formy decyzji w przedmiocie zastrzeŜenia, jak i w przedmiocie usunięcia z akt przedmiotowych danych, a takŜe dopuszczalności de lege lata kontroli odwoławczej decyzji prokuratora odmawiającej zawiadamiającemu ochrony z art. 191 § 3 k.p.k. Prokuratura i Prawo 1, 2009 129 J. Łupiński Informacje o zaistnieniu przestępstwa mogą pochodzić z róŜnych źródeł. W literaturze procesu karnego1 podkreśla się dość powszechnie, Ŝe informacje te organy ścigania uzyskują w wyniku działalności własnej nakierowanej na wykrywanie przestępstw i ujawnianie sprawców, tzw. informacja własna organu procesowego oraz w drodze zawiadomienia o przestępstwie pochodzącego od osób fizycznych lub instytucji, w tym zwłaszcza od pokrzywdzonego. O ile pierwszy sposób uzyskania wiadomości o przestępstwie akcentuje własną, róŜnorodną aktywność organów ścigania w pozyskiwaniu informacji o zaistnieniu faktu przestępstwa2, rozumianą jako działalność skierowaną na zwalczanie przestępczości, w tym podejmowanie działań nakierowanych na pozyskanie wiadomości istotnych z punktu widzenia realizacji funkcji ścigania3, o tyle drugi sposób pozyskania wiadomości o przestępstwie podkreśla aktywność określonych podmiotów, które dowiedziawszy się o popełnieniu przestępstwa same zawiadamiają o tym organy procesowe, mimo iŜ wykrywanie przestępstw i ujawnianie sprawców nie jest głównym celem ich działalności4. Relewantną cechą pierwszego sposobu pozyskania informacji o przestępstwie są działania lub spostrzeŜenia własne organu procesowego, a więc organ ten sam uzyskuje informacje o fakcie popełnienia przestępstwa, natomiast istotną cechą drugiego sposobu są spostrzeŜenia innego podmiotu, niebędącego funkcjonariuszem organu ścigania, który informuje o tym fakcie ten organ5. 1 2 3 4 5 M. L i p c z y ń s k a, Zawiadomienie o przestępstwie, Problemy Kryminalistyki 1965, nr 56–57, s. 485 i n.; R. P o n i k o w s k i, Aspekty procesowe i kryminalistyczne pierwszej informacji o przestępstwie, Nowe Prawo 1973, nr 5, s. 674 i n.; T. N o w a k, Sprawdzenie zawiadomienia o przestępstwie, Nowe Prawo 1978, nr 4, s. 605; A. P e c z e n i u k, Odmowa wszczęcia postępowania przygotowawczego, Wojskowy Przegląd Prawniczy 1995, nr 2, 18 i n.; R. A. S t e f a ń s k i, (w:) J. B r a t o s z e w s k i i in., Kodeks postępowania karnego, Komentarz, t. I, pod red. Z. G o s t y ń s k i e g o, Warszawa 1998, s. 35 i n.; J. G r a j e w s k i, Przebieg procesu karnego, Warszawa 2001, s. 16 i n.; T G r z e g o r c z y k, Kodeks postępowania karnego. Komentarze Zakamycza, wyd. III rozszerzone i uzupełnione, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 2004, s. 760–761. A. G a b e r l e, Dochodzenie wstępne w polskim procesie karnym, (w:) Postępowanie przygotowawcze, pod red. M. C i e ś l a ka i W. E. C z u g u n o w a, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1973, s. 141. Z. M ł y n a r c z y k, Wykrywalność przestępstw głównym kierunkiem działalności organów ścigania, Nowe Prawo 1986, nr 6, s. 11 i 19. S. C o r a, Z problematyki zawiadomienia o przestępstwie, Gdańskie Studia Prawnicze 2003, t. XI, s. 266. Z. M ł y n a r c z y k słusznie konstatuje, iŜ informacja o przestępstwie nie jest toŜsama z zawiadomieniem o nim. Informacja o przestępstwie jest pojęciem szerszym, często wtórnym i jakby „odwróconym” do pojęcia zawiadomienia. Stanowi bowiem nie tylko rezultat zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa, ale równieŜ moŜe być wynikiem własnych działań lub spostrzeŜeń organu procesowego. Wtedy w grę wchodzi wyłącznie informacja (wiadomość), a nie takŜe zawiadomienie (Zawiadomienie o przestępstwie, Prokuratura i Prawo 1995, nr 3, s. 110). 130 Prokuratura i Prawo 1, 2009 Społeczny obowiązek zawiadomienia… Potrzeba wyraźnej dystynkcji tych dwóch sposobów pozyskania wiedzy o przestępstwie swoje uzasadnienie czerpie z przyjętych rozwiązań normatywnych. Dystynkcja ta zawarta jest wprost w przepisie art. 303 k.p.k. w zw. z art. 325a k.p.k., który rozróŜnia wszczęcie śledztwa lub dochodzenia z urzędu bądź na skutek zawiadomienia o przestępstwie, w zaleŜności od tego, jaki był sposób pozyskania wiedzy o przestępstwie. RozróŜnienie to nie ma znaczenia wyłącznie opisowego, lecz stanowi istotną wskazówkę interpretacyjną przy rozstrzyganiu wielu kwestii związanych z problematyką zawiadomienia o przestępstwie6. Dotyczy to zarówno kwestii uruchomienia i zakresu postępowania sprawdzającego, jak i karnego, i wreszcie kwestii obowiązku zawiadomienia o przestępstwie, kompetencji i obowiązków organów ścigania po otrzymaniu takiego zawiadomienia, zaskarŜalności decyzji o zaniechaniu ścigania oraz bezczynności organu w związku ze złoŜeniem zawiadomienia o przestępstwie. Najczęściej informacji o przestępstwie dostarcza zawiadomienie o jego popełnieniu. W kodeksie postępowania karnego to źródło informacji o przestępstwie zostało wyraźnie wyeksponowane. Przypomnieć wypada, iŜ pojęcie zawiadomienia o przestępstwie uŜywane jest w dwojakim znaczeniu. W sensie materialnym, na oznaczenie czynności polegającej na przekazaniu przez osobę w formie ustnej lub pisemnej, w imieniu własnym lub reprezentowanego podmiotu, pozaprocesowego oświadczenia wiedzy o okolicznościach faktycznych będących immanentną treścią zdarzenia ocenianego jako przestępcze, składanego przezeń w celach procesowych7, i przyjęciu go przez organ zobowiązany do ścigania przestępstw. Oświadczenie to wyraŜa zatem co najmniej przypuszczenie (domysł), Ŝe zaistniało zdarzenie o charakterze przestępczym. Z uwagi na zamierzony8 charakter zawiadomienia o przestępstwie, przyjąć naleŜy, iŜ poza oświadczeniem wiedzy zawiera ono takŜe oświadczenie woli (postulujące). Akt zawiadomienia o przestępstwie oznacza bowiem w istocie uzewnętrznienie prawa podmiotowego osoby do Ŝądania wszczęcia ścigania9. Stąd w literaturze przedmiotu akcentuje się dość powszechnie, Ŝe zawiadomienie o przestępstwie pełni rolę impulsu, inicjatora procesu karnego, a obowiązek jego złoŜenia w sprawach podlegających ściganiu z urzędu sprzyja realizacji zasady legalizmu, stanowiąc jej istotne zabezpieczenie10. Pojęcie zawiadomienia o przestępstwie 6 S. C o r a, Z problematyki..., s. 267. R. P o n i k o w s k i, Aspekty..., s. 37. 8 M. L i p c z y ń s k a, Zawiadomienie..., s. 56–57; R. P o n i k o w s k i, Aspekty..., s. 675. 9 R. P o n i k o w s k i, Informacja..., s. 88. 10 J. T y l m a n, Reforma modelu postępowania przygotowawczego, (w:) Problemy kodyfikacji prawa karnego. Księga pamiątkowa ku czci Prof. M. Cieślaka, Kraków 1993, s. 472; B. W ó j c i c k a, Sytuacja prawna pokrzywdzonego w procesie karnym w świetle projektu k.p.k., (w:) Reforma prawa karnego, Łódź 1994, s. 53; J. G r a j e w s k i, L. K. P a p r z y c k i, Kodeks postępowania karnego z komentarzem, Sopot 2000, s. 413. 7 Prokuratura i Prawo 1, 2009 131 J. Łupiński uŜywane jest takŜe w sensie procesowym na oznaczenie dokumentu, w którym oświadczenie to zostało utrwalone przez składającego oświadczenie lub przyjmujący je organ ścigania, a więc akt dokumentujący informację o przestępstwie. Celem takiego dokumentu jest stwierdzenie, Ŝe pewna okoliczność w chwili jego sporządzenia zaistniała. Jest on przy tym źródłem dowodowym, a jego treść środkiem dowodowym11. Forma przekazania organowi ścigania zawiadomienia o przestępstwie moŜe być róŜna. MoŜe to być forma pisemna bądź ustna. Przepis art. 143 § 1 pkt 1 k.p.k. przewiduje, Ŝe przyjęcie ustnego zawiadomienia o przestępstwie wymaga spisania protokołu, zaś art. 304a k.p.k. stanowi, Ŝe sporządza się wspólny protokół z przyjęcia ustnego zawiadomienia o przestępstwie i przesłuchania w charakterze świadka osoby zawiadamiającej. Zawiadomieniem jest takŜe pismo zawiadamiające lub notatka urzędowa12. Zawiadomienie o przestępstwie moŜe pochodzić od osoby lub instytucji państwowej, samorządowej lub społecznej, przy czym podmioty te mogą być pokrzywdzonymi bądź teŜ mogą nie występować w tej roli13. Z art. 303 k.p.k. wynika, Ŝe prawo zawiadomienia o przestępstwie ma kaŜdy, kto powziął o nim wiarygodną wiadomość14. Wywodzi się ono z dawnej actio popularis15. Ponadto prawo to, dla osób uprawnionych do złoŜenia wniosku o ściganie, wypływa z art. 12 § 1 k.p.k.16. W pewnych sytuacjach prawo to przeradza się w obowiązek. W literaturze procesu karnego17 zgodnie rozróŜnia się ów obowiązek denuncjacji, dzieląc go na: społeczny18 i prawny. Przepis art. 304 § 1 k.p.k.19 statuuje społeczny jedynie obowiązek zawiadomienia prokuratora lub Policji, a takŜe organów określonych w art. 312 k.p.k., o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu, innego aniŜeli obję11 Wyrok Sądu NajwyŜszego z dnia 20 listopada 1980 r., II KR 359/80, OSNPG 1971, nr 6, poz. 71. 12 L. W i l k, Obowiązek denuncjacji w prawie karnym (art. 240 k.k.), Prokuratura i Prawo 1999, nr 1, s. 21. 13 W. G r z e s z c z y k, Obowiązek zawiadomienia o przestępstwie, Prokuratura i Prawo 1998, nr 10, s. 123. 14 R. P o n i k o w s k i, Aspekty..., s. 680; M. L i p c z y ń s k a, Przesłanki procesu karnego a zawiadomienie o przestępstwie, Problemy Praworządności 1981, nr 5, s. 19. 15 R. A. S t e f a ń s k i, Kodeks..., t. II, s. 40. 16 R. P o n i k o w s k i, Aspekty..., s. 681. 17 T. G r z e g o r c z y k, Kodeks postępowania karnego. Komentarze Zakamycza, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 2004, s. 764 i n.; R. A. S t e f a ń s k i, Kodeks..., t. II, s. 41. 18 Kwestia poruszona w tej wypowiedzi nie stanowiła dotychczas pogłębionego przedmiotu analizy w piśmiennictwie procesu karnego. 19 TakŜe, społeczny obowiązek zawiadomienia o przestępstwie i wykroczeniu skarbowym przewiduje, poprzez odpowiednie stosowanie k.p.k., art. 113 § 1 kodeksu karnego skarbowego, zaś art. 4 § 1 i 2 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich przewiduje społeczny obowiązek zawiadomienia o istnieniu okoliczności świadczących o demoralizacji nieletniego oraz o popełnieniu przez nieletniego czynu karalnego. 132 Prokuratura i Prawo 1, 2009 Społeczny obowiązek zawiadomienia… tego wykazem czynów zabronionych wymienionych w art. 240 § 1 k.k. oraz wymienionego w innych ustawach zawierających regulacje o szczególnych prawnych obowiązkach zawiadomienia o przestępstwie20, i rozciąga ten obowiązek na wszystkie ich karalne formy stadialne i zjawiskowe. Trafnie podnosi się w literaturze procesu karnego21, Ŝe ściganie przestępstw bez poparcia społecznego często kończy się fiaskiem. Bez względu na doskonalenie coraz to lepszych metod wykrywania przestępstw i ich sprawców, nadal pokaźna liczba przestępstw dochodzi do wiadomości organów ścigania tylko dzięki doniesieniom. Dlatego teŜ ustawodawca stworzył impuls aktywności społecznej w zwalczaniu przestępstw, nakładając na kaŜdą osobę obowiązek denuncjacji o przestępstwie i zapewniając im związku ich czynnością ochronę prawną. „Obowiązkiem” tym ustawa obejmuje kaŜdego posiadającego wiedzę w tym zakresie22. Zawarta w powołanym przepisie nazwa „kaŜdy” leksykalnie oznacza „wszelki, bez wyjątku”23; przeto tytułowy obowiązek obciąŜa wszelkie osoby tak fizyczne, jak i niefizyczne. Obowiązek ten zatem nie doznaje ograniczenia podmiotowego. Wypada tu jednak dokonać niezbędnego sprecyzowania. W przypadku osób fizycznych zasadą jest, Ŝe obowiązek ten obejmuje jedynie podmioty mające zdolność do samodzielnego działania w postępowaniu karnym, jak i rzecz jasna w postępowaniu sprawdzającym, tj. do podejmowania samemu czynności procesowych ze skutkiem, jaki prawo wiąŜe z daną czynnością. Tytułowy obowiązek obciąŜa przeto osoby pełnoletnie, mające pełną zdolność do czynności prawnych, będące pokrzywdzonymi, jak i nie posiadające takiej cechy. Zdolność do samodzielnego działania w postępowaniu (zdolność do czynności procesowych) osoba fizyczna uzyskuje wraz z uzyskaniem pełnoletniości. Uzyskanie tej zdolności wiąŜe się zatem ze zdolnością do działań prawnych w sferze prawa cywilnego, bo to ono określa, kiedy osoba fizyczna staje się pełnoletnia. Jednak nie we wszystkim zdolność do czynności procesowych w powołanych wyŜej postępowaniach pokrywa się ze zdolnością do czynności prawnych według prawa cywilnego. Wspólne są 20 Np. art. 106 ust. 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (Dz. U. z 2002 r., Nr 72, poz. 665 z późn. zm.) zobowiązuje bank do zawiadomienia prokuratora w razie zaistnienia uzasadnionego podejrzenia, Ŝe działalność banku jest wykorzystywana w celu ukrycia działań przestępczych lub dla celów mających związek z przestępstwem z art. 299 k.k. lub aktem terrorystycznym. 21 S. W a l t o ś, Proces karny, Zarys systemu, Warszawa 2003, s. 228; M. L i p c z y ń s k a, Przesłanki..., s. 18; R. S z a ł k o w s k i, Z problematyki społecznych uwarunkowań skuteczności ścigania karnego, Państwo i Prawo 1985, nr 2, s. 79–80. 22 W wyroku z dnia 5 marca 1998 r., II KKN 328/96, Sąd NajwyŜszy wyraził pogląd, iŜ takŜe na osobie nietrzeźwej spoczywa społeczny obowiązek zawiadomienie o przestępstwie, i Ŝaden przepis procedury karnej nie upowaŜnia organu zobowiązanego do przyjęcia doniesienia, do ignorowania takiego doniesienia (Prokuratura i Prawo 1998, nr 10, poz. 13). 23 B. D u n a j, Słownik współczesnego języka polskiego, Warszawa 2000, t. I, s. 370. Prokuratura i Prawo 1, 2009 133 J. Łupiński tylko warunki uzyskania pełnej zdolności w obu tych dziedzinach, poza tym występują dwie istotne róŜnice. Pierwsza polega na tym, Ŝe prawo karne procesowe, inaczej niŜ prawo cywilne, nie zna częściowej zdolności do czynności prawnych. Druga róŜnica wiąŜe się z ubezwłasnowolnieniem osoby fizycznej z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii. Prawo cywilne przewiduje dwa rodzaje ubezwłasnowolnienia: całkowite albo częściowe. Między tymi rodzajami ubezwłasnowolnienia istnieje róŜnica, pierwsze zupełnie pozbawia osobę ubezwłasnowolnioną zdolności dokonywania czynności prawnych, drugie zdolność tę tylko ogranicza. W postępowaniu karnym, jak i sprawdzającym skutek ubezwłasnowolnienia pokrzywdzonego jest jednakowy, bez względu na to, czy ubezwłasnowolnienie jest całkowite, czy częściowe. Tym skutkiem jest zupełny brak zdolności do czynności procesowych24. Samodzielnie moŜe jednak działać osoba, która nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem lub której potrzebna jest pomoc do prowadzenia spraw ze względu na chorobę psychiczną, niedorozwój umysłowy albo innego zakłócenia czynności psychicznych, o ile nie została ubezwłasnowolniona całkowicie lub częściowo. Skutki ubezwłasnowolnienia następują z chwilą uprawomocnienia się postanowienia orzekającego ubezwłasnowolnienie. Postanowienie to ma charakter konstytutywny. Tylko bowiem formalna decyzja o ubezwłasnowolnieniu pozbawia podmiot jego uprawnień procesowych. Stąd teŜ za trafny uznać naleŜy pogląd Sądu NajwyŜszego, Ŝe osoba upośledzona umysłowo w postaci debilizmu, jeŜeli nie została ubezwłasnowolniona, moŜe złoŜyć skuteczny wniosek o ściganie sprawców zgwałcenia25. „Obowiązek” społeczny zawiadomienia o przestępstwie doznaje jednak ograniczeń przedmiotowych. Po pierwsze, tytułowy obowiązek nie obejmuje jednak: 1) Adwokata – nie-obrońcę, który uzyskał informację o przestępstwie w związku z udzieleniem pomocy prawnej, o której mowa w art. 6 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 26 maja 1982 r. – Prawo o adwokaturze26, w tym działającego na podstawie art. 245 § 1 k.p.k. oraz adwokata – obrońcę, który uzyskał informację o przestępstwie udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę, o której mowa w art. 178 pkt 1 k.p.k. Są to zatem wszelkie dane o prze- 24 W. D a s z k i e w i c z, Pokrzywdzony przestępstwem, Nowa kodyfikacja karna. Kodeks postępowania karnego. Krótkie komentarze, Warszawa 1998, nr 14, s. 181–182. 25 Wyrok Sądu NajwyŜszego z dnia 5 stycznia 1973 r., III KR 192/72, OSNKW 1973, nr 4, s. 49 z aprobującymi uwagami, M. C i e ś l a k a, Z. D o d y, Przegląd orzecznictwa Sądu NajwyŜszego w zakresie postępowania karnego za rok 1973, Palestra 1974, nr 12, s. 61; takŜe, W. D a s z k i e w i c z, Glosa do wyroku Sądu NajwyŜszego z dnia 5 stycznia 1973 r., III KR 192/72, Państwo i Prawo 1973, nr 8–9, s. 271–275. 26 Dz. U z 2002 r., Nr 123, poz. 1058 z późn. zm. 134 Prokuratura i Prawo 1, 2009 Społeczny obowiązek zawiadomienia… stępstwie, o których adwokat powziął wiadomość, pełniąc swą funkcję27. Ograniczenie to, na podstawie art. 8 ust. 3 w zw. z art. 2 pkt 1 ustawy z dnia 16 listopada 2000 r. o przeciwdziałaniu wprowadzaniu do obrotu finansowego wartości majątkowych pochodzących z nielegalnych lub nieujawnionych źródeł oraz o przeciwdziałaniu finansowaniu terroryzmu28, nie dotyczy jednakŜe informacji o transakcji, której okoliczności wskazują, Ŝe wartości majątkowe mogą pochodzić z nielegalnych lub nieujawnionych źródeł29. 2) Duchownego, który uzyskał informację o przestępstwie przy spowiedzi, o której mowa w art. 178 pkt 2 k.p.k. Godzi się podkreślić, Ŝe zgodnie z uchwałą składu siedmiu sędziów Sądu NajwyŜszego z dnia 6 maja 1992 r., I KZP 1/9130, duchownym jest osoba naleŜąca do Kościoła Katolickiego lub innego Kościoła albo związku wyznaniowego, która wyróŜnia się spośród ogółu wyznawców danej religii tym, Ŝe powołana została do stałego organizowania i sprawowania kultu religijnego. Krąg duchownych objętych przepisem art. 178 k.p.k. jest jednak ograniczony – ze względu na zakres przedmiotowy zakazu – do kościoła lub wyznań, w których istnieje spowiedź indywidualna31. Zatem, duchowny kościoła lub wyznań, w których nie istnieje spowiedź indywidualna, nie jest objęty bezwzględnym obowiązkiem zachowania tajemnicy i w związku z tym nie jest zwolniony z społecznego obowiązku doniesienia. Tajemnica spowiedzi obowiązuje duchownego tak bezwzględnie, Ŝe pod Ŝadnym warunkiem nie moŜe wyjawić ani słowem, ani Ŝadnym znakiem najmniejszej nawet wiadomości, którą zawierzono mu na spowiedzi (sacramento sigillum inviolabile est). 3) KaŜdej osoby, zobowiązanej do zachowania tajemnicy stosownie do przepisów ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego32, która uzyskała informację o popełnieniu czynu zabronionego pod groźbą kary przez osobę, wobec której podjęto czynności wynikające z powołanej wyŜej ustawy, w związku z jej wypowiedzią (art. 52 ust. 1). Ograniczenie określone w ust. 1 stosuje się odpowiednio do lekarzy wykonujących czynności biegłego. Krąg tych osób jest określony w art. 50 ust. 1 tejŜe ustawy33. Powołany wyŜej przepis wyłącza przeto generalnie obowiązek z art. 304 27 Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 10 maja 2000 r. II AKz 96/00, KZS 2000, nr 5, poz. 4. 28 Dz. U. z 2003 r., Nr 153, poz. 1505 oraz z 2004 r., Nr 62, poz. 577. 29 A. G r z y w a c z, Komentarz do art. 8 ustawy z dnia 16 listopada 2000 r. o przeciwdziałaniu wprowadzeniu do obrotu finansowego wartości majątkowych pochodzących z nielegalnych lub nieujawnionych źródeł oraz przeciwdziałaniu finansowaniu terroryzmu, Lex/El 2003. 30 OSNKW 1992, nr 7–8, poz. 46. 31 R. A. S t e f a ń s k i, Kodeks..., t. I, s. 478. 32 Dz. U. z 1994 r., Nr 111, poz. 535 z późn. zm. 33 Postanowienie Sądu NajwyŜszego z dnia 20 kwietnia 2005 r., I KZP 6/06, OSNKW 2005, nr 4, poz. 39. Prokuratura i Prawo 1, 2009 135 J. Łupiński k.p.k. wymienionych tam osób w zakresie przyznania się badanego do popełnienia czynu zabronionego34. 4) Prezesa Instytutu Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, na podstawie szczególnej regulacji art. 40 ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej35, co do danych o przestępstwach określonych w art. 5 ust. 1 pkt 2 ustawy o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Agencji Wywiadu. JeŜeli Prezes Instytutu w związku z wykonywaniem swoich zadań stwierdzi, Ŝe w dokumentach znajdują się informacje o ww. przestępstwach, zawiadamia o tym bezzwłocznie Szefa Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Jak się wydaje, wymóg bezpośredniego zawiadomienia Szefa ABW przez Prezesa Instytutu wynika z charakteru tych przestępstw, których zapobieganie i wykrywanie wymaga zachowania szczególnych środków uniemoŜliwiających ujawnienie informacji o postępowaniu i podejmowaniu czynności36. Po wtóre, obowiązek ten nie obejmuje przestępstw ściganych z oskarŜenia prywatnego i na wniosek. W zakresie przestępstw prywatno-skargowych obowiązku tego nie ma, choćby istniało przekonanie, Ŝe prokurator obejmie je ściganiem z urzędu37. To samo dotyczy przestępstwa ściganego na wniosek. Ograniczenie przedmiotowe nałoŜonego obowiązku denuncjacji jedynie do przestępstw ściganych z urzędu, z wyłączeniem przestępstw ściganych na wniosek i z oskarŜenia prywatnego, wynika z ustawowego załoŜenia pierwszeństwa woli osoby pokrzywdzonej w ściganiu tego rodzaju przestępstw. Uzasadnione jest to tym, Ŝe brak jest podstaw do ingerencji organu ścigania w tych ostatnich sprawach, dopóki nie jest zainteresowany pokrzywdzony, skoro ściganie tych przestępstw zaleŜne jest od jego woli38. Z. Młynarczyk39 trafnie podnosi, Ŝe obowiązek ten jednak powstaje, gdy istnieje wątpliwość co do trybu ścigania. Wątpliwość tę winien rozstrzygnąć w trybie prawem przepisanym organ ścigania. Powołany przepis stanowi klasyczne lex imperfecta, a poniewaŜ obowiązek ten ma charakter społeczny, przeto niewywiązanie się z tego obowiązku nie jest zagroŜone Ŝadną sankcją prawną40, a jedynie podlega ocenie41 34 M. S z e w c z y k, Prawnokarna ochrona tajemnicy zawodowej lekarza, Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych 2000, nr 1, s. 161; podobnie, S. R u t k o w s k i, Wybrane zagadnienia z zakresu odpowiedzialności karnej lekarza, Prokuratura i Prawo 1999, nr 9, s. 71. 35 Dz. U. z 1998 r., Nr 155, poz. 1016 z późn. zm. 36 J. G r a j e w s k i, L.K. P a p r z y c k i, M. P ł a c h t a, Kodeks..., t. I, s. 721. 37 Z. M ł y n a r c z y k, Zawiadomienie..., s. 110. 38 P. H o f m a ń s k i, E. S a d z i k, K. Z g r y z e k, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. II, s. 33. 39 Z. M ł y n a r c z y k, Zawiadomienie..., s. 111. 40 S. S t a c h o w i a k, Źródła informacji o popełnionym przestępstwie w polskim postępowaniu karnym, Prokuratura i Prawo 2005, nr 2, s. 29. 41 W. G r z e s z c z y k, Przebieg postępowania przygotowawczego, Nowa kodyfikacja karna. Kodeks postępowania karnego. Krótkie komentarze, Warszawa 1997, nr 5, s. 63. 136 Prokuratura i Prawo 1, 2009 Społeczny obowiązek zawiadomienia… w sferze moralnej. MoŜe być przeto napiętnowane w stosunkach społecznych jako zaniechanie źle świadczące o moralnym obliczu osoby, która społecznemu obowiązkowi zawiadomienia o przestępstwie nie zadośćuczyniła i nie umoŜliwiła organom ścigania wszczęcia postępowania42. M. Lipczyńska43 podnosi jednakŜe, Ŝe nie zawsze ono występuje, a nawet zdarzają się przypadki potępienia społecznego zawiadomienia. Zdaniem autorki, odgrywają tu rolę elementy niezwiązane z prawem pozytywnym: litość dla sprawcy lub jego rodziny, usprawiedliwienie pewnych motywów, trudne warunki materialne, pewne okoliczności natury podmiotowej, jak wiek podeszły lub młody, potępienie pokrzywdzonego lub pewnych układów społecznych itp. W rezultacie następuje usprawiedliwienie niezawiadomienia, a nawet potępienie zawiadomienia o przestępstwie, oczywiście w określonym środowisku. Poza społecznym obowiązkiem denuncjacji na osobie wskazanej w § 1 art. 304 k.p.k. ciąŜy takŜe obowiązek uzupełnienia na Ŝądanie organu ścigania, w wyznaczonym terminie, danych zawartych w zawiadomieniu o przestępstwie. Obowiązek z art. 307 § 3 k.p.k., bo o takim tu mowa, powstaje w następstwie złoŜenia zawiadomienia o przestępstwie, gdy dane w nim zawarte lub fakty tam przytoczone nie dają niezbędnego minimum do przyjęcia uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa. Obowiązek ten wówczas przeradza się w bezwzględny obowiązek złoŜenia zeznań, który moŜe być wyegzekwowany przez organ procesowy. Wprawdzie karnoprocesowe formy pozbawienia lub ograniczenia wolności lub teŜ środki przymusu o charakterze nieizolacyjnym przewidziane w k.p.k. nie mogą być stosowane w postępowaniach innych niŜ karne, to jednak stawiennictwo świadka – zawiadamiającego na przesłuchanie jest zagwarantowane z mocy przepisu szczególnego art. 307 § 3 w zw. z art. 285 § 2 k.p.k. moŜliwością zastosowania przymusowego doprowadzenia44. Rzecz jasna wskazana reakcja porządkowa na niedopełnienie obowiązku procesowego złoŜenia przez świadka zeznań moŜe nastąpić jedynie pod warunkiem, Ŝe osoba ma oczywiście świadomość, Ŝe w tym charakterze jest wzywana45. Na tle tytułowego obowiązku rodzi się węzłowe pytanie, jakim niezbędnym (minimalnym) warunkom powinno odpowiadać zawiadomienie, aby w jego wyniku doszło do wydania przez organ ścigania postanowienia o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia. Skuteczność oraz uŜyteczność 42 J. G r a j e w s k i, E. S k r ę t o w i c z, Kodeks postępowania karnego, Gdańsk 1996, s. 96; W. G r z e s z c z y k, Obowiązek..., s. 123. 43 M. L i p c z y ń s k a, Przesłanki..., s. 19. 44 R. K m i e c i k, Przegląd orzecznictwa Sądu NajwyŜszego – Izby Karnej w zakresie zagadnień kryminalistyczno-dowodowych w postępowaniu karnym (w latach 1997–2001), Prokuratura i Prawo 2002, nr 7–8, s. 47. 45 Postanowienie Sądu NajwyŜszego z dnia 28 maja 1982 r., I KZ 154/82, OSNKW 1982, nr 10–11, poz. 79; podobnie, wyrok Sądu NajwyŜszego z dnia 5 lutego 1982 r., IV KR 308/80, OSNKW 1982, nr 7–8, poz. 55. Prokuratura i Prawo 1, 2009 137 J. Łupiński wszelkich urządzeń o charakterze procesowym zaleŜy bowiem od tego, czy są one w stanie wywołać zamierzone skutki prawne. Podniesiony problem łączy się organicznie z problematyką dopuszczalności wszczęcia postępowania przygotowawczego. W świetle art. 303 w zw. z art. 325a k.p.k. postępowanie przygotowawcze wszczyna się wtedy, gdy zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa. Ta reguła ustawowa, obowiązująca w sposób w zasadzie niezmienny w kolejnych ustawach procesowych46, wiąŜe dopuszczalność, a jednocześnie obowiązek wszczęcia postępowania przygotowawczego z uzyskaniem przez organ procesowy danych faktycznych, które wywołują wystąpienie prawdopodobieństwa zaistnienia przestępstwa, a więc zawinionego zachowania człowieka. Godzi się podkreślić, akceptowaną w doktrynie wypowiedź M. Cieślaka47, który definiuje podstawę faktyczną wszczęcia postępowania karnego jako co najmniej dostatecznie uprawdopodobnione podejrzenie, Ŝe popełniono przestępstwo. Definicja ta nie pozostawia wątpliwości, Ŝe chodzi tu o fakt popełnienia przestępstwa, Ŝe elementem subiektywnym tego pojęcia jest podejrzenie, obiektywnym zaś – dostateczne uprawdopodobnienie, wreszcie, Ŝe chodzi tu tylko o warunek minimalny (tj. minimum ustawowe, poniŜej którego zniesiona jest moŜliwość wszczęcia procesu), a zatem, Ŝe oczywistość popełnienia przestępstwa tym bardziej warunek dopuszczalności wszczęcia spełnia. Materialnym conditio sine qua non dopuszczalności postępowania przygotowawczego, tj. stanem, od którego ustawodawca uzaleŜnia i nakazuje niezwłoczne jego wszczęcie, jest istnienie takiego zespołu danych, który obiektywnie uprawdopodabnia fakt popełnienia przestępstwa, subiektywnie zaś wywołuje co do tego faktu u organu ścigania wysoki stopień podejrzenia48. Substratem podstawy faktycznej wszczęcia postępowania przygotowawczego są zatem obiektywne dane o fakcie przestępstwa, którego deskrypcja zawarta jest w zawiadomieniu o przestępstwie oraz ich ocena. Nasuwa się przeto pytanie, czy wzorem tych wymagań równieŜ złoŜenie do organu ścigania zawiadomienia o przestępstwie wymaga od zawiadamiającego dokonania uprzedniej oceny posiadanych przez niego wiadomości o przestępstwie i uzyskania odpowiedniego przekonania co do stopnia ich wiarygodności, czy teŜ podstawą doniesienia moŜe być kaŜda informacja o przestępstwie bez potrzeby uprzedniego jej wartościowania przez składa46 Z wyjątkiem ustawy procesowej z 1928 r., gdzie w art. 228 § 1 pominięto wymóg „uzasadnionego” podejrzenia, uzaleŜniając wszczęcie postępowania przygotowawczego jedynie od podejrzenia popełnienia przestępstwa. 47 M. C i e ś l a k, O pojęciu przedmiotu procesu karnego i w sprawie tzw. „podstawy procesu”, Państwo i Prawo 1959, nr 8–9, s. 341. 48 Poza podejrzeniem popełnienia przestępstwa, dla wszczęcia postępowania niezbędna jest takŜe tzw. prawna dopuszczalność ścigania, a więc brak przesłanek ograniczających dopuszczalność wszczęcia postępowania karnego. 138 Prokuratura i Prawo 1, 2009 Społeczny obowiązek zawiadomienia… jącego zawiadomienie. Innymi słowy powstaje pytanie o granice tego obowiązku. Postawione pytanie nie jest takie proste, jak się prima vista wydaje. S. Cora49 trafnie podnosi, iŜ zawiłość tego zagadnienia wynika stąd, iŜ instytucja zawiadomienia o przestępstwie nie jest wcale konstrukcją normatywnie jednorodną, lecz w istocie jest pojęciem zbiorczym o charakterze projektująco-regulującym, obejmującym swoim zakresem pokrewne – choć zbieŜne z punktu widzenia celu, podstawy, trybu i konsekwencji stosowania – instytucje prawne. Ponadto, instytucja ta została w obowiązujących przepisach prawa unormowana głównie pod kątem obowiązku określonego kręgu podmiotów do podjęcia nakazanego przez prawo zachowania mającego na celu niezwłoczne powiadomienie organów ścigania o popełnionym przestępstwie. Charakter tego obowiązku, zakres przedmiotowy jego realizacji, jak równieŜ krąg podmiotów zobowiązanych do jego spełnienia, róŜnie ujęte są w przepisie art. 240 k.k., w art. 304 § 1 i § 2 k.p.k. oraz w tych ustawach szczególnych, które nakładają na określone w nich podmioty szczególny obowiązek powiadomienia o przestępstwie50. Łatwo zauwaŜyć, Ŝe o ile w art. 240 § 1 k.k. akcent pada na posiadanie przez zawiadamiającego wiadomości spełniającej określony warunek jakościowy, chodzi tu wyłącznie o wiadomość wiarygodną, o tyle w art. 304 § 1 k.p.k. ustawodawca nie powiązał obowiązku zawiadomienia o przestępstwie z posiadaniem przez podmiot zobowiązany „wiarygodnej wiadomości”, lecz podstawę tego obowiązku sformułował nieco bardziej ogólnie, stawiając skromniejsze wymagania. Wprawdzie, takŜe i w art. 304 § 2 k.p.k. moment „wiarygodnej wiadomości” nie został podkreślony, to jednak w literaturze procesu karnego51 zgodnie konstatuje się, iŜ „wiedza” instytucji państwowych i samorządowych o popełnieniu przestępstwa cechuje się tymi samymi wymaganiami jakościowymi. Podnosi się bowiem, Ŝe element fachowości instytucji państwowych i samorządowych naleŜy uwzględniać szeroko w płaszczyźnie wymagań jakościowych związanych udzielaniem pomocy organom ścigania w zwalczaniu przestępczości. W świetle redakcji art. 304 § 1 k.p.k. rodzi się zatem potrzeba definicji przyjętej podstawy nakazu powiadomienia organów ścigania. Konkretnie rzecz biorąc, chodzi o wykładnie pojęcia „dowiedzenia się o popełnieniu przestępstwa”, a więc o rozstrzygnięcie kwestii, w jakim sensie w przepisie tym ustawodawca stawia wobec zawiadamiającego wymaganie posiadania przez niego „wiedzy o popełnieniu przestępstwa”, z chwilą uzyskania której powstaje obowiązek doniesienia. Mianowicie, czy chodzi tutaj o „wiedzę” w rozumieniu ogółu wiarygodnych wiadomości o konkretnym zdarzeniu 49 50 51 S. C o r a, Z problematyki..., s. 268. Ibidem. M. L i p c z y ń s k a, Przesłanki..., s. 19–21; R. A. S t e f a ń s k i, Kodeks..., t. II, s. 40. Prokuratura i Prawo 1, 2009 139 J. Łupiński przestępczym, w świetle których popełnienie przestępstwa nie budzi wątpliwości, czy teŜ o „dowiedzenie się” o popełnionym przestępstwie w znaczeniu uzyskania ogólnych informacji o przestępstwie i przekazanie ich organowi ścigania bez potrzeby ich obiektywizowania, wstępnego weryfikowania i oceniania przez zawiadamiającego. W doktrynie52 akceptuje się funkcjonalny punkt widzenia, podług którego w ramach współdziałania społeczeństwa z organami ścigania osoba składająca zawiadomienie o przestępstwie działa z zamiarem udzielenia pomocy organom wymiaru sprawiedliwości poprzez przekazanie im posiadanej wiedzy na temat przestępstwa. Stosownie do tej konstatacji trafnie przyjmuje się, Ŝe zawiadamiający nie ma obowiązku sprawdzać tych wiadomości, które nie muszą być obiektywnie prawdziwe. Wystarczy, aby przewidywał on prawdziwość posiadanych informacji o popełnieniu przestępstwa i zamierzał przekazać je organom ścigania. Przy takim załoŜeniu, zawiadomieniem o przestępstwie będzie równieŜ przekazanie przez zawiadamiającego niesprawdzonych pogłosek, przypuszczeń i podejrzeń, a więc informacji wskazujących jedynie na pewien stopień wiarygodności. S. Cora53 trafnie podkreśla, Ŝe przekroczeniem granic tego obowiązku byłoby natomiast kategoryczne podniesienie przez zawiadamiającego świadomie nieprawdziwego zarzutu popełnienia przestępstwa przez wskazaną przez niego osobę. Zawiadamiający, realizując społeczny obowiązek powiadomienia o przestępstwie, powinien bowiem działać w granicach przeciętnej staranności. Tę przeciętną staranność ujawni on wtedy, gdy podzieli się z organami ścigania wszystkim tym, co wie na temat przestępstwa. Stąd teŜ kaŜdą przekazaną mu informację winien uwaŜać za „dowiedzenie się o popełnieniu przestępstwa”, a miarę przeciętnej staranności stosować dla odrzucenia wiadomości w sposób oczywisty niezgodnych z rzeczywistością lub mogących wyczerpać znamiona przestępstwa fałszywego oskarŜenia innej osoby z art. 234 k.k. Zgodnie z brzmieniem art. 304 § 1 k.p.k. społeczny obowiązek doniesienia dotyczy zawiadomienia o „przestępstwie”. Powstaje zatem pytanie, czy w ujęciu tego przepisu „przestępstwo” jest synonimem czynu zabronionego przez ustawę, a więc ogranicza się do czysto formalnego pojęcia „przestępstwa”, czy teŜ naleŜy go rozumieć szerzej jako czyn zawiniony. Konsekwencje opowiedzenia się za jedną z tych dwóch moŜliwości są bardzo istotne, prowadzą do odpowiedzi na pytanie, czy wiadomość o przestępstwie popełnionym przez nieletniego czy niepoczytalnego rodzi społeczny obowiązek denuncjacji. Osoby te popełniają wprawdzie czyn, którego strona przedmio52 S. W a l t o ś, Proces..., s. 228; M. L i p c z y ń s k a, Przesłanki..., s. 18–19; K. D u d k a, Prawny obowiązek zawiadomienia o przestępstwie a odpowiedzialność pokrzywdzonego za czyn z art. 240 k.k., Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych 2005, nr 1, s. 103; S. C o r a, Z problematyki..., s. 274–275. 53 S. C o r a, Z problematyki..., s. 275. 140 Prokuratura i Prawo 1, 2009 Społeczny obowiązek zawiadomienia… towa zawiera wszystkie znamiona przestępstwa określone w ustawie, a jedynie ze względu na brak winy odpada moŜliwość przypisania im odpowiedzialności za przestępstwo. Operując pojęciem „przestępstwa” zawierającym tak element przedmiotowy, jak i podmiotowy, naleŜałoby wykluczyć społeczny obowiązek zawiadomienia o przestępstwie. Wydaje się, Ŝe w rozwaŜanym przypadku pojęcie „przestępstwa” naleŜy interpretować jako „czyn bezprawny” i uznać, Ŝe istnieje obowiązek społeczny denuncjacji o czynie mającym znamiona przestępstwa, niezaleŜnie od odpowiedzialności po stronie dokonującego czynu. Mając na uwadze wykładnię teleologiczną powołanego przepisu, naleŜy zgodzić się z tym, Ŝe ma on słuŜyć ochronie dóbr prawnych określonych w ustawach karnych, w momencie gdy są one zagroŜone, a zagroŜenie to istnieje obiektywnie, niezaleŜnie od tego, czy sprawcy ich będą odpowiadać, czy nie, jak równieŜ niezaleŜnie od tego, czy moŜna uznać ich winnymi popełnienia przestępstwa. Działanie nieletniego czy niepoczytalnego, jak i kaŜdej innej osoby jest z punktu widzenia zakłócenia porządku prawnego jednakowo niebezpieczne. Oznacza to, Ŝe z punktu widzenia obowiązku złoŜenia doniesienia o przestępstwie jest bez znaczenia, czy sprawca czynu podlega odpowiedzialności karnej. Mając na uwadze, iŜ zawiadamiający działa w granicach przeciętnej staranności, trudno wymagać, aby tenŜe poddawał ocenie, czy sprawca czynu, o którym ma wiedzę, podlegał będzie odpowiedzialności karnej w rozumieniu art. 1 § 1 k.k. Ustawa procesowa nie temporalizuje wprost tytułowego obowiązku. Wprawdzie ustawa ta względnie temporalizuje jedynie obowiązek określony w art. 304 § 2 k.p.k. i art. 240 § 1 k.k., stanowiąc, iŜ obowiązek zawiadomienia o przestępstwie powstaje w momencie (z chwilą) powzięcia wiarygodnej wiadomości o przestępstwie ściganym z urzędu i winien zostać zrealizowany „niezwłocznie”, to zasadnie przyjąć naleŜy, iŜ społeczny obowiązek takŜe winien być spełniony niezwłocznie. Za takim rozumieniem tego obowiązku przemawia wykładnia teleologiczna, czas bowiem, w jakim informacja o przestępstwie dotrze do organu ścigania, determinuje w zasadzie skuteczność postępowania zainicjowanego zawiadomieniem. Niezwłocznie oznacza więc – od razu, natychmiast po powzięciu wiadomości, gdy tylko stanie się to moŜliwe, z wyłączeniem oczywiście wypadków, gdy odsunięcie wykonania obowiązku było wynikiem jakiejś uzasadnionej kolizji interesów. Odmiennie niŜ to wskazują art. 304 § 2 k.p.k. i art. 240 k.k., w przypadku społecznego obowiązku doniesienia zwłoka w zawiadomieniu organu ścigania nie podlega badaniu procesowemu. Zwłoka ta i jej uzasadnienie moŜe natomiast mieć istotne znaczenie przy ocenie wiarygodności doniesienia. W związku ze składaniem zawiadomienia o przestępstwie, a konkretnie w związku z czynnością składania zawiadomienia, ustawa procesowa wprowadziła istotny środek ochrony zawiadamiającego. JuŜ bowiem samo wezwanie zawiadamiającego w celu złoŜenia doniesienia lub przesłuchania go Prokuratura i Prawo 1, 2009 141 J. Łupiński w charakterze świadka, eksponuje go w otoczeniu54. Przepis art. 304 § 1 zd. 2 k.p.k., umoŜliwia zawiadamiającemu w ramach statuowanej w art. 191 § 3 k.p.k. instytucji tzw. częściowego utajnienia, zastrzeŜenie swych danych dotyczących miejsca zamieszkania do wyłącznej wiadomości prokuratora lub sądu, jeŜeli zachodzi uzasadniona obawa uŜycia przemocy lub groźby bezprawnej wobec niego lub osoby mu najbliŜszej, w związku z jego czynnościami procesowymi. W odróŜnieniu od art. 173 § 3 d.k.p.k., de lege lata ustawa procesowa pozostawia decyzję woli zawiadamiającego, przyjmując, Ŝe przy istnieniu niebezpieczeństwa wskazanego w § 3 art. 191 „moŜe on”, a nie, Ŝe „moŜna”, wówczas zastrzec te dane. Instytucja ta została przeto pomyślana jako łagodniejsza postać świadka incognito, tj. instrument ochrony zagroŜonego zawiadamiającego, w związku z jego czynnościami55. Celem tego przepisu jest przede wszystkim zniesienie obawy zagroŜenia dla zawiadamiającego w związku z jego czynnościami procesowymi i zapewnienie mu swobody wypowiedzi, o której mowa w art. 171 § 1 k.p.k. Ponadto, instytucja ta, gwarantując zapewnienie anonimowości określonych danych osobom gotowym złoŜyć zawiadomienie o przestępstwie lub zeznawać w charakterze świadka, stanowi istotne wzmocnienie realizacji legalizmu ścigania. W literaturze przedmiotu określana jest ona mianem tzw. małego świadka anonimowego56 bądź tzw. małego świadka incognito57 lub wreszcie tzw. małego utajnienia58. W odróŜnieniu od utajnienia pełnego określonego w art. 184 k.p.k., kiedy to wymaga się uzasadnionej obawy niebezpieczeństwa dla Ŝycia, zdrowia, wolności lub mienia, a zachowaniu w tajemnicy prokuratora i sądu pozostają jakiekolwiek dane umoŜliwiające identyfikację świadka, przy utajnianiu miejsca zamieszkania zawiadamiającego wystarczy uzasadniona obawa uŜycia przemocy w kaŜdej postaci lub groźby bezprawnej w rozumieniu art. 115 § 12 k.k. wobec niego lub osób mu najbliŜszych w związku z jego czynnościami procesowymi. S. Wyciszczak59 trafnie wskazuje, Ŝe przez przemoc rozumieć naleŜy takie uŜycie względem świadka siły fizycznej bezpośrednio lub pośrednio, które nie powoduje powaŜnego uszczerbku na zdrowiu, ale które ma wywołać u niego poczucie zagroŜenia. Ustawa nie wymaga, aby miała ona być uŜyta „na osobie”, lecz „wobec osoby”. Zatem, moŜe być ona 54 S. W a l t o ś, Dylematy ochrony świadka w procesie karnym, Państwo i Prawo 1995, nr 4, s. 41. 55 Z uwagi na to, iŜ instytucję ochrony świadka z art. 191 § 3 k.p.k. stosuje się odpowiednio do zawiadamiającego, w tytułowej wypowiedzi uŜywał będę przemiennie pojęcia zawiadamiającego lub pojęcia świadka. 56 L. K. P a p r z y c k i, J. G r a j e w s k i, S. S t e i n b o r n, Kodeks postępowania karnego, Komentarz, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 2006, t. I, s. 482. 57 P. H o f m a ń s k i, E. S a d z i k, K. Z g r y z e k, Kodeks..., t. II, s. 722. 58 J. T y l m a n, Postępowanie przygotowawcze w procesie karnym, Warszawa 1998, s. 33. 59 S. W y c i s z c z a k, Świadek incognito, Prokuratura i Prawo 1996, nr 1, s. 47–48. 142 Prokuratura i Prawo 1, 2009 Społeczny obowiązek zawiadomienia… zastosowana bezpośrednio na przedmiocie i w ten sposób pośrednio wobec świadka lub osoby dla niego najbliŜszej. Zwraca uwagę, iŜ w omawianym wypadku akt oceny „groźby” przez organ procesowy następuje, zanim ona została uŜyta. Uzasadniona obawa uŜycia w przyszłości groźby bezprawnej, to zupełnie co innego niŜ uŜycie groźby i wreszcie uzasadniona obawa uŜycia w przyszłości siły fizycznej, to zupełnie co innego niŜ groźba uŜycia siły fizycznej. Uzasadniona obawa, o jakiej mowa w § 3, oznacza, Ŝe określony stan zagroŜenia, w świetle informacji wskazanych przez zawiadamiającego, winien być obiektywny, a więc realny, mający pokrycie w rzeczywistości60. Zwrot, Ŝe obawa zagroŜenia musi być uzasadniona, wskazuje zatem, Ŝe musi ona wynikać z udowodnionych albo przynajmniej uprawdopodobnionych okoliczności faktycznych61. Uzasadniona obawa zagroŜenia moŜe zachodzić, chociaŜ nie odczuwa jej zawiadamiający lub osoby mu najbliŜsze. TenŜe stan moŜe wynikać z charakteru czynu, odnośnie do którego ma zeznawać, osób, co do których będzie zeznawał, środowiska, w jakich osoby te przebywają, jak i środowiska, z jakiego on sam się wywodzi. Niebezpieczeństwo, o którym mowa w art. 191 § 3 k.p.k., nie musi zagraŜać jedynie od osób, które wskazane są w zawiadomieniu o przestępstwie jako sprawcy. Ustawa nie ogranicza zakresu podmiotów zagraŜających, eksponuje jedynie sam fakt zagroŜenia. Dla tzw. małej anonimizacji świadka nie wystarcza zatem sama, nie potwierdzona okolicznościami, jego obawa co do wskazanych w tym przepisie niebezpieczeństw, a więc wówczas, gdy uzasadniona obawa zagroŜenia obiektywnie nie istnieje, a mimo to świadek lub osoba dla niego najbliŜsza Ŝywi taką obawę i stwierdza, Ŝe boi się on konsekwencji zeznawania. Subiektywne odczucia świadka nie są wprawdzie decydujące, ale nie moŜna ich pomijać i bagatelizować62. Jak się wydaje, mając na uwadze subiektywny stosunek zawiadamiającego do okoliczności, na które się powołuje, naleŜałoby stosować tu wykładnię moŜliwe szeroką, aby wyeliminować jego obawy, stworzyć właściwą atmosferę jego przesłuchania i wytworzyć przekonanie, Ŝe złoŜenie zawiadomienia o przestępstwie i zeznań nie pociągnie dla niego lub osób mu najbliŜszych Ŝadnego niebezpieczeństwa. NaleŜy pamiętać, Ŝe subiektywne poczucie zagroŜenia moŜe skłaniać świadka do nieujawnienia wszystkiego, co wie w danej sprawie, nawet gdy grozi mu za to odpowiedzialność karna63. Jedynie gdy zawiadamiający nie jest w stanie podać Ŝadnych okoliczności, które uzasadniałyby obawę nie60 T. G r z e g o r c z y k, Kodeks..., s. 509; L. K. P a p r z y c k i, J. G r a j e w s k i, S. S t e i n b o r n, Kodeks..., t. I, s. 483. 61 Postanowienie Sądu NajwyŜszego z dnia 7 stycznia 2003 r., II KK 320/02, OSNwSK 2003, nr 1, poz. 5. 62 Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 17 listopada 1999 r., II AKz 320/99, OSA 2002, nr 3, poz. 26. 63 T. G r z e g o r c z y k, Kodeks..., s. 509. Prokuratura i Prawo 1, 2009 143 J. Łupiński bezpieczeństwa wskazanego w § 3 w związku z czynnościami procesowymi, organ procesowy moŜe odmówić zawiadamiającemu ochrony z powołanego przepisu. Decyzja o tzw. małym utajnieniu moŜe nastąpić nie tylko w wyniku Ŝądania samego świadka, wskazującego na powody małego utajnienia, ale takŜe, z inicjatywy organu procesowego. Dotyczy to sytuacji procesowej, gdy po wskazaniu przez świadka okoliczności, z których wynika istnienie podstawy faktycznej do małej anonimizacji, brak jest z jego strony formalnego wyraźnego wniosku w tym przedmiocie, zaś organ procesowy dostrzega jej istnienie, i po wtóre, gdy zachodzi uzasadniona obawa niebezpieczeństwa uŜycia przemocy lub groźby bezprawnej, wynikająca z poczynionych przez organ procesowy konkretnych ustaleń faktycznych w postępowaniu, w którym świadek ma być przesłuchany, bądź innym postępowaniu, a tenŜe jej nie odczuwa, z uwagi na brak o nich wiedzy. Stan zagroŜenia moŜe bowiem wynikać z konkretnych ustaleń dokonanych w postępowaniu, w którym świadek ma być przesłuchany, lub innym postępowaniu albo z innych urzędowych ustaleń udokumentowanych w aktach sprawy64. Zgodnie zatem z zasadą lojalności organu procesowego, tenŜe, jeśli dostrzegł istnienie stanu zagroŜenia, o którym mowa w art. 191 § 3 k.p.k., winien powiadomić o tym zawiadamiającego w celu ewentualnego uzewnętrznienia woli w przedmiocie utajnienia jego danych dotyczących miejsca jego zamieszkania. Za taką powinnością organu procesowego przemawia ratio legis powołanego przepisu. Wówczas jednak, winno to nastąpić za wyraźną zgodą świadka. Nie moŜna bowiem pomijać zupełnie subiektywnych odczuć świadka, i np. czynić go tzw. małym świadkiem anonimowym wbrew jego wyraźnej woli i oświadczeniu, Ŝe nie odczuwa Ŝadnych zagroŜeń i nie chce występować w tej roli. Tym samym w przypadku, gdy świadek mimo istnienia niebezpieczeństwa wyraŜa zgodę na zeznawanie lub gdy stan zagroŜenia ustał, organ procesowy moŜe ujawnić dane objęte tajemnicą65. Korzystając z moŜliwości wskazanych w treści art. 191 § 3 k.p.k., zawiadamiający powinien wskazać adres, na jaki doręczyć naleŜy pisma do niego kierowane. Zawiadamiający moŜe Ŝądać, by pisma do niego adresowane były doręczane do instytucji, w której jest zatrudniony, czyli na tzw. adres zawodowy lub pod inny wskazany przez niego adres. Organ procesowy jest obowiązany to Ŝądanie uwzględnić. Zwrot normatywny „zastrzeŜenie danych dotyczących miejsca zamieszkania do wyłącznej wiadomości prokuratora lub sądu” oznacza konieczność zachowanie tych danych osobowych zawiadamiającego w tajemnicy wskazanych wyŜej organów procesowych. Na etapie postępowania przygoto64 65 L. K. P a p r z y c k i, J. G r a j e w s k i, S. S t e i n b o r n, Kodeks..., t. I, s. 483. W. G r z e s z c z y k, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2006, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, wyd. IV, s. 692. 144 Prokuratura i Prawo 1, 2009 Społeczny obowiązek zawiadomienia… wawczego, jak i sprawdzającego, prokurator jako ich gestor (dominus litis), posiada zarówno prerogatywę decydowania o utajnieniu przedmiotowych danych, jak i jest ich depozytariuszem, sąd natomiast posiada tę prerogatywę i jest depozytariuszem tych danych jedynie w zakresie przewidzianych w ustawie czynności w postępowaniu przygotowawczym lub sprawdzającym, np. w art. 306 § 1 k.p.k. O ile zagadnienie organu procesowego decydującego o utajnieniu tych danych de lege lata nie budzi wątpliwości, o tyle kwestia organu utrzymującego w tajemnicy dane określone w § 3 art. 191 k.p.k. nie jest juŜ taka oczywista. W literaturze procesu karnego66 podnosi się, Ŝe takŜe w chwili zawiadomienia o przestępstwie Policji lub innego organu wskazanego w art. 312 k.p.k. zastrzeŜenie adresu domowego zawiadamiającego następuje do wyłącznej wiadomości prokuratora. Konsekwencją tego stanowiska jest brak moŜliwości ujawnienia tych danych takŜe funkcjonariuszowi Policji lub innemu organowi nieprokuratorskiemu prowadzącemu postępowanie. Zawiadamiający moŜe zatem odmówić podania swego adresu domowego powołanym wyŜej organom nieprokuratorskim, jeŜeli prokurator podjął decyzję o utajnieniu tych danych. Zawarte w art. 304 § 1 w zw. z art. 191 § 3 k.p.k. pojęcie „wyłącznie” odnosi się tylko do prokuratora, chociaŜby nie przyjmował zawiadomienia o przestępstwie, bądź nie przesłuchiwał świadka. Wydaje się, Ŝe „wyłączna” wiadomość powołanych danych, a więc zachowanie ich w tajemnicy przez prokuratora, dotyczy jedynie układu procesowego, gdy zawiadamiający zastrzegł za jego zgodą dane w chwili złoŜenia do protokołu ustnego zawiadomienia o przestępstwie lub pierwszego przesłuchania. W sytuacji zaś powstania przesłanki z art. 191 § 3 k.p.k. w toku kolejnego przesłuchania zawiadamiającego bądź to w postępowaniu sprawdzającym w trybie art. 307 § 3 k.p.k., bądź to w postępowaniu karnym, krąg podmiotów zobowiązanych do zachowania w tajemnicy danych ulega naturalnemu rozszerzeniu takŜe o organ procesowy, który przyjął zawiadomienie o przestępstwie, jeśli nie był to prokurator. Lojalność organu procesowego wobec świadka w zachowaniu w tajemnicy jego danych dotyczących miejsca zamieszkania moŜe i powinna trwać tak długo, jak długo przemawiają za tym racje, które legły u podstaw jej utrzymywania. A zatem ochrona tajemnicy nie powinna być kontynuowana jedynie w sytuacji całkowitej dezaktualizacji przesłanek stosowania instytucji z art. 191 § 3 k.p.k., tj. ustania stanu zagroŜenia, którego brak potwierdzono konkretnymi dowodami zebranymi w sprawie, a takŜe za pomocą środków stanowiących naruszenie prawa67, a więc utrzymywanie małego utajnienia, 66 P. H o f m a ń s k i, E. S a d z i k, K. Z g r y z e k, Kodeks..., t. II, s. 723; S. W a l t o ś, Dylematy..., s. 48–49. 67 Wyrok Sądu NajwyŜszego z dnia z dnia 6 maja 1999 r., IV KKN 542/98, Prokuratura i Prawo 1999, dodatek „Orzecznictwo”, nr 11–12, poz. 18; takŜe, postanowienie Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 20 marca 2003 r., II AKz 231/03, LEX nr 76060. Prokuratura i Prawo 1, 2009 145 J. Łupiński mimo wyraźnej woli i oświadczenia świadka, Ŝe nie chce w tej roli występować. Zniesienie tzw. małej anonimizacji świadka moŜe nastąpić takŜe na jego wniosek. Wniosek ten w zgodzie z zasadą lojalności podlega badaniu przez organ procesowy. Nie da się bowiem wykluczyć przyjęcia istnienia stanu zagroŜenia nawet wówczas, gdy sam świadek go juŜ nie odczuwa lub nie ma o wiedzy o nowym zagroŜeniu. Wówczas organ procesowy winien poinformować świadka o swych spostrzeŜeniach. W tym przypadku decyduje jednak subiektywna ocena świadka popierającego wniosek o zniesienie ochrony. Nie znosi tzw. małej anonimizacji świadka jego śmierć, gdy materialną podstawą jego ustanowienia była takŜe, istniejąca nadal jeszcze, obawa niebezpieczeństwa groŜącego osobom mu najbliŜszym. Z przyczyn gwarancyjnych pojęcie „danych dotyczących miejsca zamieszkania” rozumieć naleŜy jako kaŜdą informację dotyczącą zawiadamiającego, pozwalającą na określenie jego miejsca zamieszkania, co oznacza, Ŝe po zaistnieniu przesłanki materialnej małej anonimizacji zawiadamiającego dopuszczalne jest w oparciu o powołany wyŜej przepis utajnienie przed innymi uczestnikami postępowania wszelkich informacji o jego osobie zawartych zarówno w tzw. wstępnej części protokołu zawierającej dane osobowe, jak i w jego części merytorycznej zawierającej dane, których ujawnienie prowadziłoby do ustalenia miejsca zamieszkania tego podmiotu68. Przywołać tu naleŜy analogię do wykładni pojęcia „ okoliczności umoŜliwiających ujawnienie toŜsamości świadka, w tym danych osobowych” w przypadku świadka incognito z art. 184 § 1 k.p.k. i jego ratio legis. Wyraźnie wskazuje się, Ŝe dane osobowe, to tylko niektóre okoliczności mogące ujawnić toŜsamość świadka, a więc – Ŝe utajnienie obejmuje coś więcej, czyli wszystkie te okoliczności podawane w zeznaniach świadka incognito, które mogłyby naprowadzić na jego toŜsamość69, np. to Ŝe jest sąsiadem oskarŜonego, pracuje z jego bliską, określoną osobą, uczy jego dzieci, stąd go zna itd. Sąd NajwyŜszy w wyroku z dnia 15 stycznia 2000 r., w sprawie II KKN 391/9970, zaprezentował trafny pogląd, iŜ w przypadku gdy charakter informacji, jakie ma do przekazania prokuratorowi lub sądowi świadek anonimowy jest tego rodzaju, Ŝe udostępnienie uczestnikom postępowania treści zeznań tego świadka lub umoŜliwienie zadawania mu przez strony pytań musi w sposób oczywisty prowadzić do faktycznego ujawnienia jego toŜsamości, to powinnością właściwego organu procesowego jest rzetelne poinformowanie świadka anoni68 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdański z dnia 18 listopad 1999 r., II AKa 243/99, OSA 2002, nr 4, poz. 33. 69 A. W ą s e k, Opinia o ustawie z dnia 25 maja 1995 r. o zmianie kodeksu postępowania karnego, Zeszyty Biura Studiów i Analiz Kancelarii Senatu, czerwiec 1995 r., nr 255, s. 5; podobnie, wyrok Sądu NajwyŜszego z dnia 23 maja 2002 r., V KKN 404/99, OSNKW 2002, nr 9–10, poz. 72. 70 OSNKW 2000, nr 1–2, poz. 13; podobnie, wyrok Sądu NajwyŜszego z dnia 22 lutego 2002 r., V KKN 416/99, Prokuratura i Prawo 2002, dodatek „Orzecznictwo”, nr 11, poz. 9. 146 Prokuratura i Prawo 1, 2009 Społeczny obowiązek zawiadomienia… mowego o sytuacji i uzyskanie jego zgody na jawne złoŜenie zeznań. Wskazana lojalność organu procesowego – zadaniem Sądu NajwyŜszego – analogicznie dotyczy małej anonimizacji świadka. Decyzja w przedmiocie zastrzeŜenia do wyłącznej wiadomości prokuratora lub sądu danych dotyczących miejsca zamieszkania świadka nie musi być podjęta w toku postępowania w formie postanowienia. Wydaje się, Ŝe wystarczającą formą byłoby zarządzenie. Decyzja ta mogłaby stanowić bądź odrębną decyzję procesową, bądź teŜ mogłaby być zamieszczona w protokole wspólnym, analogicznie, jak decyzje określone w art. 325e § 1 k.p.k., które mogą być zamieszczone w tym protokole na podstawie art. 304a k.p.k. Decyzja prokuratora o uwzględnieniu Ŝądania świadka o utajnieniu powołanych wyŜej danych nie podlega zaskarŜeniu. Orzeczenie takie nie zawiera bowiem uciąŜliwości dotykającej wnioskodawcy zastrzeŜenia, tj. tzw. gravamen. Rodzi się jednak węzłowe pytanie, czy „zagroŜonemu świadkowi” przysługuje procesowy środek kontroli decyzji prokuratora o odmowie utajnienia danych dotyczących miejsca jego zamieszkania. Wprawdzie ustawa procesowa explicite nie przewiduje dla Ŝądającego, który moŜe być zarówno stroną, jak i osobą niebędącą stroną, wprost zaŜalenia na takie zarządzenie, to jednak, jak się wydaje, w grę wchodzi swoista klauzula uzupełniająca, określona w art. 459 § 3 w zw. z art. 466 § 1 k.p.k. otwierająca Ŝądającemu moŜliwość zaskarŜenia rozstrzygnięcia, które bezpośrednio go dotyczy71. Na gruncie art. 459 § 3 k.p.k. przyjąć naleŜy, Ŝe stroną, jak i osobą, niebędącą stroną, której zarządzenie bezpośrednio dotyczy, jest tylko taki podmiot, do którego odnosi się wprost ta decyzja procesowa. Nie ulega wątpliwości, Ŝe zarządzenie prokuratora o odmowie utajnienia danych wskazanych w art. 191 § 3 k.p.k. naleŜy do kategorii decyzji, która odnosi się wprost do „zagroŜonego świadka lub zawiadamiającego”. ZaŜalenie na taką decyzję jest rozpoznawane na zasadach ogólnych. Wprawdzie brak jest delegacji ustawowej do uregulowania szczegółowego postępowania w przypadku skorzystania przez zawiadamiającego z ochrony przewidzianej w powołanym przepisie, to jednak przyjąć naleŜy, iŜ w przypadku powstania przesłanki z art. 191 § 3 k.p.k. zarówno przed przyjęciem do protokołu ustnego zawiadomienia o przestępstwie od zawiadamiającego, jak po pierwszym przesłuchaniu w charakterze świadka, dane dotyczące jego adresu72 oraz kaŜdą informację dotyczącą zawiadamiającego, pozwalającą na określenia jego miejsca zamieszkania, nie mogą znajdować się w aktach sprawy i powinny być fizycznie usunięte. Decyzja o usunięciu z akt przedmiotowych danych „świadka zagroŜonego” moŜe stanowić bądź integralną część zarządzenia prokuratora o utajnieniu tych danych, bądź teŜ 71 72 Postanowienie Sądu NajwyŜszego z dnia 18 lipca 2000 r., IV KZ 63/00, OSNKW 2000, nr 7–8, poz. 70. P. H o f m a ń s k i, E. S a d z i k, K. Z g r y z e k, Kodeks..., t. II, s. 723. Prokuratura i Prawo 1, 2009 147 J. Łupiński przybrać postać odrębnego zarządzenia, które w części dyspozytywnej winno określać takŜe miejsce ich przechowywania. Do akt głównych winny być natomiast dołączone kopie tychŜe protokołów, rzecz jasna bez adresu „świadka zagroŜonego”. W przypadku zaś skierowania sprawy do sądu w celu dokonania przewidzianych w ustawie czynności w postępowaniu przygotowawczym lub sprawdzającym, bądź teŜ wniesienia aktu oskarŜenia, oryginały protokołów wraz z ich ujawnionymi adresami winny być przekazane do tegoŜ organu w ślad za aktami sprawy. Godzi się podkreślić, iŜ dane te, jako uzyskane w związku z czynnościami słuŜbowymi, których nieuprawnione ujawnienie mogłoby narazić na szkodę prawnie chroniony interes osoby, są, zgodnie z art. 2 pkt 2 ustawy z dnia 22 stycznia 1999 r. o ochronie informacji niejawnych73, informacją niejawną, na którą rozciąga się obowiązek zachowania tajemnicy słuŜbowej74. Wydaje się przeto, iŜ prokurator, jako depozytariusz danych dotyczących miejsca zamieszkania „zagroŜonego zawiadamiającego”, winien przyznać oryginałom powołanych wyŜej protokołów, w których ujawnione są ww. dane osobowe klauzule „zastrzeŜone” w rozumieniu art. 23 ust. 2 pkt 2 powołanego aktu prawnego, i złoŜyć je do przechowania w kancelarii tajnej prokuratury. Przedmiotowe protokoły winny, zgodnie z wydanym na podstawie delegacji art. 20 ust. 2 powołanego wyŜej aktu prawnego zarządzeniem kierownika jednostki organizacyjnej w sprawie szczegółowych wymagań w zakresie ochrony informacji niejawnych oznaczonych klauzulą „zastrzeŜone”, podlegać rejestracji w dzienniku ewidencji dokumentów oznaczonych klauzulą „zastrzeŜone”. Materia gwarancji ochrony zawiadamiającego w związku z czynnością doniesienia była przedmiotem takŜe wypowiedzi judykatury. W wyroku z dnia 2 września 2003 r., I PK 389/02, Sąd NajwyŜszy wypowiedział pogląd, iŜ przekazanie przez pracownika organom ścigania kopii dokumentów potwierdzających zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa w sytuacji, gdy istniały uzasadnione podstawy do jego złoŜenia, nie jest naruszeniem podstawowych obowiązków pracowniczych (art. 52 § 11 pkt 1 k.p.), a jest działaniem na podstawie art. 304 § 1 k.p.k.75, a więc zgodnym z prawem. Przekazanie przez pracownika organom ścigania informacji o popełnionym przestępstwie przez organ pracodawcy (członków zarządu spółki) nie jest działaniem naraŜającym pracodawcę na szkodę ani nie uchybia obowiązkowi lojalności wobec pracodawcy. Nie moŜna bowiem wymagać lojalności wobec organu pracodawcy w przypadku, gdy istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa na szkodę pracodawcy (spółki). ZłoŜenie zawiadomienia o przestępstwie i przekazanie dokumentów potwierdzających to podejrzenie uznać naleŜy za działanie w interesie pracodawcy, a nie na jego szkodę. 73 74 75 Dz. U. z 2005 r., Nr 196, poz. 1631. T. S z e w c z y k, Informacje niejawne, Przegląd Prawa Publicznego 2007, nr 1–2, s. 40. OSNPG 2004, nr 18, poz. 309. 148 Prokuratura i Prawo 1, 2009 Społeczny obowiązek zawiadomienia… Istotne regulacje, w aspekcie ochrony interesów świadka w związku z czynnościami procesowymi, zawarte są w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 15 maja 1996 r. w sprawie sposobu usprawiedliwiania nieobecności w pracy oraz udzielania pracownikom zwolnień od pracy76, wydanym na podstawie delegacji art. 2982 k.p. Powołany akt prawny w § 6 nakłada na pracodawcę bezwzględny obowiązek zwolnienia pracownika od pracy na czas niezbędny do stawienia się na wezwanie (...) sądu, prokuratury, policji albo organu prowadzącego postępowania w sprawach o wykroczenia. W przypadku postępowania sprawdzającego i karnego powołana wyŜej norma z § 6 nakłada na pracodawcę obowiązek zwolnienia jedynie pracownika wezwanego w celu wykonania czynności procesowych. Dotyczy to zatem układu, gdy organ procesowy prowadzi juŜ postępowanie o czyn określony w ustawie karnej i wzywa pracownika do czynności procesowej na podstawie art. 307 § 3 k.p.k. lub teŜ art. 177 § 1 k.p.k. Przepis ten zaś nie obejmuje pracownika, który z własnej inicjatywy chce spełnić społeczny obowiązek zawiadomienia o przestępstwie i złoŜyć doniesienie do protokołu, a więc wówczas, gdy organ procesowy nie ma wiedzy zarówno o przestępstwie, jak i osobie zawiadamiającego. W przypadku zatem tej kategorii pracowników pracodawca moŜe postąpić fakultatywnie. Wydaje się, iŜ powołany przepis § 6 wymaga korekty de lege ferenda. Wskazany w tym przepisie obowiązek pracodawcy winien obejmować takŜe kaŜdego pracownika, który wyraził wolę spełnienia społecznego obowiązku zawiadomienia o przestępstwie ściganym z urzędu. Rzecz jasna, na tym pracowniku ciąŜyłby obowiązek przedstawienia dowodu usprawiedliwiającego nieobecność w pracy w rozumieniu § 3 powołanego aktu prawnego. Uzupełnienie redakcji § 6 o wskazaną wyŜej kategorię pracowników stanowiłoby istotne i realne zabezpieczenie realizacji obowiązku określonego w art. 304 § 1 k.p.k. Bezzasadna decyzja pracodawcy o odmowie zwolnienia pracownika wezwanego do czynności procesowej moŜe spotkać się z reakcją organu procesowego w postaci zastosowania środków przymusu karnoprocesowego, w celu wymuszenia wykonania tego obowiązku. Na pracodawcę – jako osobę niebędącą uczestnikiem postępowania, a zobowiązaną do spełnienia ciąŜącego na niej obowiązku w toku postępowania, wskazanego w treści § 6 – w przypadku bezzasadnej odmowy jego spełnienia moŜe być nałoŜona kara porządkowa z art. 287 § 1 k.p.k. in fine77. W § 16 ust. 2 akt ten wprowadza takŜe prawo pracownika do wynagrodzenia, jeŜeli ten stawił się na wezwanie organu procesowego, w celu wykonania czynności procesowych z jego udziałem. Powołany przepis stanowi, Ŝe w razie skorzystania przez pracownika ze zwolnienia od pracy, o którym 76 77 Dz. U. z 1996 r., Nr 60, poz. 281. W. G r z e s z c z y k, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2006, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, wyd. IV, s. 692. Prokuratura i Prawo 1, 2009 149 J. Łupiński mowa w § 6, pracodawca wydaje zaświadczenie określające wysokość utraconego wynagrodzenia za czas tego zwolnienia w celu uzyskania przez pracownika od właściwego organu rekompensaty pienięŜnej z tego tytułu – w wysokości i na warunkach przewidzianych w odrębnych przepisach, chyba Ŝe u danego pracodawcy przepisy prawa pracy przewidują zachowanie przez pracownika prawa do wynagrodzenia za czas zwolnienia. Pracownik, z którego udziałem przeprowadzono czynność procesową, moŜe na podstawie art. 2 ust. 1 dekretu z dnia 26 października 1950 r. o naleŜnościach świadków, biegłych i stron w postępowaniu sadowym78 wystąpić z Ŝądaniem do organu procesowego, który go wezwał79, o przyznanie odszkodowania za utracony zarobek z powodu stawiennictwa na jego wezwanie. Wynagrodzenie za utracony zarobek przyznaje się świadkowi wezwanemu w wysokości odpowiadającej przeciętnej jego dziennego zarobku. Dla świadka, który uczynił zadość obowiązkowi procesowemu, powołany akt prawny wprowadził termin zawity do złoŜenia Ŝądania przyznania mu przypadających naleŜności. Mianowicie, zgodnie z art. 14 ust. 1 świadek moŜe zgłosić Ŝądanie przyznania mu przypadających naleŜności po wykonaniu swego obowiązku w tym samym dniu, a jeŜeli był wezwany na rozprawę najpóźniej nazajutrz po jej zakończeniu. W przypadku uchybienia temu terminowi świadek lub osoba mu towarzysząca traci prawo do wynagrodzenia (ust. 2). Przepis ten nakłada takŜe na organ procesowy obowiązek uprzedzenia świadka o treści tego przepisu, pod rygorem bezwzględnych konsekwencji procesowych wynikających z art. 16 § 2 k.p.k. Z treści art. 10 ust. 1 w zw. z art. 1 ust. 1 powołanego dekretu wynika, iŜ wysokość tychŜe naleŜności określa ten podmiot, który dokonuje „odnośnej czynności urzędowej”. Nie ulega przeto wątpliwości, Ŝe za czynności urzędowe w rozumieniu tego dekretu uznać naleŜy czynności prokuratora w postępowaniu przygotowawczym80. Konstatacja ta jest aktualna takŜe w przypadku postępowania sprawdzającego. Jak się wydaje, wyŜej powołany dekret de lege lata w sposób dyskryminujący uregulował prawo do rekompensaty za utracony zarobek dla pracownika, który chcąc uczynić zadość obowiązkowi z art. 304 § 1 k.p.k., stawił się jednak w organie procesowym bez wezwania z własnej inicjatywy. Mianowicie, z treści art. 6 ust. 3 wynika, iŜ w przypadku wskazanej wyŜej kategorii pracownika wynagrodzenie za utracony zarobek organ procesowy moŜe 78 Dz. U. z 1950 r., Nr 49, poz. 445 z późn. zm. Z treści art.1 ust. 2 powołanego dekretu wynika, iŜ przez „sąd” rozumie się sąd, władzę lub organ, które dokonują odnośnej czynności procesowej. 80 D. W y s o c k i, Glosa do uchwały Sądu NajwyŜszego z dnia 16 marca 19990 r., I KZP 3/99, OSP 1999, nr 12, poz. 223; R. A. S t e f a ń s k i, Przegląd orzecznictwa Sądu NajwyŜszego z zakresu prawa karnego procesowego, Wojskowy Przegląd Prawniczy 2000, nr 2, s. 86; takŜe, postanowienie Sądu NajwyŜszego z dnia 10 maja 2000 r., III KZ 52/00, OSNKW 2000, nr 5–6, poz. 54. 79 150 Prokuratura i Prawo 1, 2009 Społeczny obowiązek zawiadomienia… przyznać tylko wówczas, jeŜeli został on przez organ procesowy przesłuchany. Oznacza to, Ŝe przyznanie tej naleŜności jest zaleŜne jedynie od wykonania czynności procesowej z udziałem tego pracownika i wreszcie, Ŝe zaniechanie tej czynności z jego udziałem, z przyczyn od niego niezaleŜnych, mimo gotowości pracownika, np. do złoŜenia do protokołu ustnego zawiadomienia o przestępstwie i przesłuchania go w charakterze świadka jako osoby zawiadamiającej, powoduje utratę prawa do wynagrodzenia za utracony zarobek. Rodzi to zatem uzasadnione wątpliwości i skłania do wniosków de lege ferenda w tym przedmiocie. Sposób przyznawania świadkowi i osobie mu towarzyszącej innych naleŜności niŜ utracony zarobek w związku z wykonaniem obowiązku procesowego reguluje powołany wyŜej dekret z dnia 26 października 1950 r. o naleŜnościach świadków, biegłych i stron w postępowaniu sądowym. Poza ochroną zawiadamiającego w związku z jego czynnościami (składaniem zawiadomienia), doznaje on takŜe z mocy przepisu będącego źródłem obowiązku, ochrony w związku z treścią złoŜonego zawiadomienia (jego zawartością). W literaturze procesu karnego podnosi się trafnie, iŜ wobec określonego w art. 304 § 1 k.p.k. obowiązku kaŜdej osoby do zawiadomienia organów ścigania o popełnionym przestępstwie, zawiadamiający w treści doniesienia moŜe wskazać takŜe ewentualnego sprawcę81 i nie poniesie odpowiedzialności za zniesławienie, chociaŜ poniŜa osobę wskazaną jako sprawcę czynu w opinii publicznej i naraŜa ją na utratę zaufania. Gdy jednak oskarŜa fałszywie o popełnienie przestępstwa, poniesie odpowiedzialność za przestępstwo z art. 234 k.k., a gdy nie występuje zamiar bezpośredni wymagany przez ten przepis, lecz tylko wynikowy, moŜe odpowiadać za przestępstwo zniesławienia82. JeŜeli postępowanie uruchomione w związku z zawiadomieniem o przestępstwie stanowiącym realizację obowiązku z art. 304 § 1 k.p.k. nie potwierdzi zaistnienia przestępstwa, nie oznacza to, Ŝe zawiadomienie naleŜy traktować jako fałszywe, gdyŜ mianem takim określa się zawiadomienie organu ścigania o przestępstwie ze świadomością, Ŝe go nie popełniono. Fałszywe zawiadomienie o jakimkolwiek przestępstwie, a więc ze świadomością, Ŝe go nie popełniono, stanowi przestępstwo zawiadomienia o przestępstwie niepopełnionym z art. 238 k.k. Kwestia ta była takŜe przedmiotem wypowiedzi Sądu NajwyŜszego. Pod rządem art. 256 § 1 d. k.p.k. w judykacie z dnia 20 listopada 1980 r., II KR 81 82 R. A. S t e f a ń s k i, Kodeks..., t. II, s. 40. J. G r a j e w s k i, Przebieg procesu karnego, Warszawa 2001, s. 19; J. A n t o s i e w i c z, Uwagi na tle art. 23 i 24 k.c., Problemy Praworządności 1989, nr 2, s. 38 i n.; S. W y c i s z c z a k, Zasada praworządności w postępowaniu przygotowawczym, Problemy Praworządności 1987, nr 11, s. 69. Prokuratura i Prawo 1, 2009 151 J. Łupiński 359/8083, Sąd NajwyŜszy wyartykułował pogląd, iŜ w doniesieniu o przestępstwie moŜna wskazać takŜe ewentualnego sprawcę. Zarówno bowiem zawiadomienie o przestępstwie, jak i wskazanie osoby podejrzanej mieszczą się w granicach prawa. Mogłyby przekraczać je wyłącznie, gdyby takie zawiadomienie i wskazanie konkretnej osoby podejrzanej dokonane było w sposób oczywisty ze złym zamiarem i pełną świadomością nieprawdy takiego twierdzenia. Stanowisko to zyskało akceptację takŜe w judykaturze pod rządem art. 304 § 1 k.p.k. W wyroku z dnia 4 grudnia 1998 r., I Aca 1004/9884, Sąd Apelacyjny w Warszawie wypowiedział pogląd zaprezentowany w powołanym wyŜej judykacie. Z kolei w wyroku z dnia 18 grudnia 2000 r., IV KKN 331/0085, Sąd NajwyŜszy zaprezentował pogląd, Ŝe nie stanowią przestępstwa zniesławienia róŜnego rodzaju wypowiedzi dokonywane w ramach przysługujących jednostce uprawnień, między innymi oświadczenia składane w uzasadnieniu lub obronie praw (np. skargi sądowe, odpowiedzi na zarzuty procesowe, doniesienia o przestępstwie). Wreszcie w judykacie z dnia 26 marca 1998 r., I PKN 573/97, Sąd NajwyŜszy uznał, iŜ pracodawca nie ponosi odpowiedzialności odszkodowawczej (art. 24 § 1 k.c.) za skutki postępowania karnego, które zostało przeprowadzone w związku z zawiadomieniem o przestępstwie popełnionym przez pracownika, wywołanego dokonanym przez pracodawcę zawiadomieniem zgodnie z obowiązującym porządkiem prawnym wynikającym z art. 256 § 1 (ob. art. 304 § 1 k.p.k.)86. Akceptując wskazane wyŜej postaci ochrony zawiadamiającego moŜna mieć wątpliwości co do potrzeby formułowania przepisu o „społecznym obowiązku” denuncjacji. Trafnie podnosi się bowiem w literaturze, Ŝe skłonność społeczeństwa do współpracy z organami ścigania zaleŜy od poziomu świadomości i kultury prawnej społeczeństwa, od stopnia poczucia zagroŜenia przestępczością oraz od opinii społecznej o sprawności działania organów ścigania, a przede wszystkim od sposobu traktowania obywateli przez te organy i roli, jaką spełniają w społeczeństwie87. Social obligation to notify of offence Abstract 83 OSNPG 1981, nr, 6, poz. 71; podobnie, wyrok Sądu NajwyŜszego z dnia 17 stycznia 1980 r., I KR 35/79, OSNPG 1980, nr 8, poz. 110. 84 OSA w Warszawie 1999, nr 3, poz. K–28. 85 OSNPG 2001, nr 7–8, poz. 2; podobnie, wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 4 grudnia 1998 r., I Aca 1004/98, OSA w Warszawie 1999, nr 3, poz. K–28. 86 OSNPG 1996, nr 6, poz. 197. 87 S. W a l t o ś, Proces..., s. 228–230. 152 Prokuratura i Prawo 1, 2009 Społeczny obowiązek zawiadomienia… This article deals with the issue of the social obligation to denounce. It analyses the statutory duty under Article 304 § 1 of the Code of Penal Procedure, and substantive limitations thereof. It describes both the legal nature of the said institution and its legal structure. It defines the limits of the said obligation in the light of the requirements set forth in Article 303 of the Code of Penal Procedure; it also construes the term “offence” in the light of the obligation. Moreover, this article discusses and analyses in detail the grounds for using the institution concerned herein, the so-called small anonymization under Article 191 § 3 in connection with Article 304 § 1, sentence 2 of the Code of Penal Procedure, as a protection measure for a notifying party that shall be taken on account of the said party’s act of denouncing, denunciation content, and the party’s interests under other provisions of law. Furthermore, this article examines the issue of bodies authorized to classify the personal details of the notifying party, these details being specified in Article 191 § 3 of the Code of Penal Procedure, and to keep the said details; it also deals both with the problem of loyalty of the authority conducting proceedings at law towards the notifying party as regards confidentiality of the latter’s details, and with the limits thereof. This paper also discusses the scope of the term “details of a dwelling place” of the notifying party, and the issue of storing records that contain these details. Moreover, this article addresses the form of a decision that concerns the proprietary nature of the said details and their deletion from the records, as well as the admissibility de lege lata of an appeal inspection of a prosecutor’s decision to refuse the notifying party any protection under Article 191 § 3 of the Code of Penal Procedure. Prokuratura i Prawo 1, 2009 153
