Etapy oceny środowiska przyrodniczego oraz ich znaczenie w

M. Kistowski. B. Korwel-Lejkowska ted.).
wa|oryzacja śDdo/iska przyrcdni(fe8o
Sylwia Bródka
Andrzej Macias
w planowaniu przetuzennym, 2007,
Gdansk
-
Warszawa, 5.
6l-75.
Etapy oceny środowiska przyrodniczego
oraz ich znaczenie w procesie planistycznym
Teoretyczne i metodo|ogiczne aspekty ocen środowiska przyrodniczego dyskutowane są szeroko W literaturfe naukowej od wie|u lat. W więkzościopracowań z tego zakre.
su podkreś|a się ogromny wymiar praktyczny tego zagadnienia, szczególnie w konteKcie
wprowadzanych w ostatnich latach w Polsce zmian w systemie planowania przestrzennego, których efektem wydaje się być wzrost znaczenia prob|ematyki przyrodniczej
w
opracowaniach planistycznych np.: opracowanie ekofizjograficzne, prognoza oddziatywania na środowisko projektÓw planów zagospodarowania przestrzennego.
Uty|itarne znaczenie ocen warunkÓw przyrodniczych związane jest między innymi
z okreś|eniem potencjału gospodarczego środowiska, optyma|izacją sposobu gospo-
darowania przestrzenią oraz kzta,ltowaniem jakościżycia społecznościIudzkich.
Do najważniejszych etapów tego procesu za|iczyĆ na|ezy:
diagnozę i analizę' d|a ktÓrych punktem wyjścia jest opracowanie spójnego i kom.
.
.
p|etnego banku danych Źródtowych o środowisku,
syntezę i prognozę krajobrazowo-ekologiczną, zawierającą wskazania okreś|ające moż.
Iiwości harmonijnego rozwoju funkcji przyrodniczych (ekologicznych) i społeczno-gospodarczych oraz zakres i natężenie ich realizacji w określonymhoryzoncie czasowym.
ocenę definiujemy jako pewien sąd wartościujący' zawieraj4cy aprobatę |ub dez-
aprobatę okreś|onego stanu rzeczy lub zdarzenia, wyrażający dodatnie |ub ujemne
ustosunkowanie sie wypowiadającego do kogoś lub czegoś. Zdaniem Wojciechowskiego (1986) można przyjąć, iż istota oceny polega na konfrontacji jakiegośdobra, rzeczy
czy zjawiska z pewnym wzorcem przyjętym za jednostkę porównawczą. Bartkowski
(1986) podkreś|a z kolei, że oceną nazywac możemy rezultat porównania jakiejśrzeczy
(zjawiska) z kryterium oceny, a to kryterium zależne jest zarówno od ce|u, jak i od
nrzar|minłl
l nranrl
Na gruncie nauk geograficznych, a także w p|anowaniu przestrzennym ocenę moż.
na utożsamiać z wartościowaniem - okreś|aniem znaczenia, przypisywaniem pewnych
zalet składnikom środowiska przyrodniczego oraz przejawom i siłom związków funkcjonalnych. decydujących o jego dynamice
moż|iwościach zaspokojenia potrzeb
cztowieka (Hopfer, Cymerman, Nowak l982, Sotowiej l992). W zwiqzku z tym, term|nem powszechnie stosowanym w odniesieniu do tego procesu jest ,,waloryzacja".
Procedura oceny środowiska przyrodniczego ujmowana jest najczęściejw formie
schematycznej. Na ryc. I przedstawiono wybrane schematy procesu oceny w uktadzie
i
cymerman, Hopfeą NoWak (1982)'
Seneka (2001)
Bańkowski (1977)
AnaIiza środowiskapŻyrodniczego
tworzanie banku informacji
Rużicka' Mik|oś (1994)
Kostrowicki (1992)
-
NJ
okreś|eni9 ce|u i deIimitacja
terenu opracowywanego
ldentyfikacja ocenianego zjawiska
I
okreś|enie ceIu
opracowanaa
3
ooszaru
Usta|enie zasad i kMeńó\,v oceny
:Ś
Synteza
;o
ó.
P
ocena pŻydatności
Wybór
kMeriów oceny
o
Bg
Bonitacja
8E
Kwalifikacia
ś.
krajobrazowo-ekologiczna
Wybór po|a
podstawowego oceny
o
Analiza
kra.iobrazowo-ekologiczna
Wybór ska|i
opracowanaa
.ó
.=
-
Selekcja danych
z Uwzg|ędnieniem ich
istotności, użyteczności
oraz dostępności
metodycznej
krajobraz u
3.
3
o,
vwbór metod i technik prezentacji
Propozycja organizacji
terenu
WeMkacja wyników oceny z punktu
widzenia ich Wańości poznawczej
ipraktycznej
Planowani€
orzestęenne
i branżowe
Ostateczno wyniki ocony oraz ich klasyfikacja
Ryc. l ' Wybrane schematy procesu oceny środowiska przyrodniczego
Fig. L Chosen schemes of environmental evaluation process
!,
Etapy oceny środowiska przyrodniczego oraz ich znaczenie w procesie
planistycznym 63
chronologicznym. Taka forma ich porównania pozwala w 5po5ób dośćobrazowy prześledzićzmiany, jakie następowaty w metodyce oceny środowiska przyrodniczego'
a także okreś|ićich bezpośrednizwiązek z rozwojem teorii badań krajobrazowych'
Wzrost znaczenia podejścia systemowego w geografii fizycznej spowodował koniecz.
nośćspojrzenia na środowisko przyrodnicze z eko|ogicznego punktu Widzenia. Uzna.
wane więc za optyma|ne rozwiązania metodyczne (patrz schemat wedtug Bartkowskiego
] 977) ulegały stopniowej weryfikacji. Pojawienie się wie|u nowych fagadnień związanych chociażby z potrzebą uwzględniania w procesie oceny czynnika antropogenicznego'
Tabela l. Podstawowe opracowania planistyczne i znaczenie w nich czynnika przyrodniczego
Table l. Basic soatial studies and sisnificance of included natural factor
Rodzaj opracowania
Wykorzystanie w planowaniu
przestrzennym
do konstrukcji p|anów
studium uwarunkowań
i kierunków za8ospodaro- i strategii rozwoju gminy
wania orzestrzennePo
opracowanie ekofi zjograficzne podstawowe
na potrreby
planu miejscowego
Srodowisko przyrodnicze
uwarunkowania środowiskowe powinny być
szeroko ujęte Mącznie z mode|em jego
funkcjonowania
szczegótowa Charakterystyka środowiska
przyodniczego. .iego diagnoza w zakresie
stanu i funkcjonowania, pognoza oraf jego
urErd
P'dil'>ryuld
opracowanie ekofizjograficzne poblemowe
w przypadku konieczności
miejscowy plan
zagospodarowania
przestrzennego
podstawowy akt prawa
oceny I proSnozy
oddzialywania
ważne narzędzie minimalizowania i |ikwidowania konfliktóW
na środowisko
cz|owiek _ środowisko
dok|adność rozpoznania i opis środowiska
przyrodniczego odpowiedni do rodzaju
iskali opracowania
plan ochrony parków
narodowych' rezerwatów
odpowi€dnik p|anów miejscowych dla terenów chronionych.
przyrody. parków krajobrazowych. obszarów
Natura 2000
preferencje przeslanek ekologicznych
szczegótowy je8o opis ujmujący stan i dynamikę zmian obszarów prawnie chronionych,
operaty szczegó,lowe dotyczące poszczegó|.
nych elementów środowiska przyrodniczego
program ocnrony
środowiska
przesłanki planistycZne
dla lokalnego systemu
obszarow chronionych
plan gospodarki
odpadami
przesłanki p|anistyczne w zakre- uwarunkowania przyrodnicze jako tfo
sie gospodarki odpadami
dla gospodarki odpadami na danym terenie
strategia rozwoju (lokalnegc/przestŹennego)
w stosunku do studium uwa-
rozszerzona i uszczegółowiona probIematyka
środowiskowa dotycząca konkretnego zadania
bardziej szoegółowego rozpoznania środowiska przyrodnicf e- p|anistycfnego wraz z uwzg|ędnieniem stanu
go' je8o cech i zagrożeń
środowiska
mie.jscowego
opracowanie uzupełniające
runkowań i kierunków za8o.
spooarowanra przestrzennego
w pracach nad projektami
pIanÓw miejscowych
Źrod|o: opracowanie wlasne.
uwarunkowania przyrodnicze, specyfika i stan
środowiska prryrodniczego są jednym z czyn.
ników decydujących w konstrukcji mpzp (co
wynika ze strate8ii zrównoważone8o rozwoju)
dokładna charakterystyka środowiska
przyrod n iczego
dokument kompIekowy UWZględniający
najważnie.isf e uwarunkowania przyrodnicze
przy budowaniu podstawowych kierunków
rozwoju danego obszaru
Sylwia Bńdka' Andrzej Macias
64
który obniża lub podnosi rangę ekologiczną terenu, prob|emów dynamiki systemÓw
przyrodniczych i prtyczyn ich zmian, wreszcie zagadnień prognozowania zmian (pro.
gnozowanie krajobrazowe) zdecydowato o tym' że poza poznawczą ro|ą procesu oceny coraz większego znaczenia zacząt nabierać jego wymiar praktyczny (zastosowanie
w p|anowaniu przestrzennym i zarządzaniu środowiskiem), (patrz schematy według
Kostrowickiego 1992 oraz Rużicki i Mik|ośa 1994).
W dobie zrównoważonego rozwoju niefmiernie ważnym czynnikiem dotyczącym
wsze|kiej dziata|ności cztowieka są uwarunkowania przyrodnicze. To one w dużej mie.
rze powinny przyczyniaĆ się do rozwoju poszczegó|nych miast, gmin czy też powiatów
i województw. Ujęcie prob|ematyki przyrodniczej w najważniejszych opracowaniach
planistycznych ukazuje tabela 1.
Waloryzując środowisko przyrodnicze d|a potrzeb p|anistycznych na|eŹy brać pod
uwagę podstawy teoretyczne. Z szeregu teorii geograficznych ty|ko częśćznajduje zastosowanie w p|anowaniu przestrzennym. Te ostatnie można podzielić na podstawowe
i uzupetniające (tabela 2). Stosowanie w praktyce tych teorii wymaga roz|egłej wiedzy
oraz sprawia wie|e trudności, ale pozwala na optymalną waloryzację środowiska przy.
rodniczego.
oprócz teorii niezmiernie waŹne są zagadnienia termino|ogiczne, bowiem pozwa-
|ają one na uniknięcie sytuacji, gdy jedno pojęcie (np. krajobraz) jest różnie rozumiane
przez przedstawicie|i różnych nauk. Ujedno|icona terminologia daje możIiwośćuniknięcia pomytek i btędów. Podstawowy aparat pojęciowy powinien być zrozumiaty dla
wszystkich oraz wynikać z obowiązującego prawodawstwa. Niestety, najważniejsza
ustawa dotycząca planowania przestrzennego (Dz.U. nr 80/2003' poz' 717), a takze
jej nowy projekt, są bardzo ubogie jeś|ichodzi o zakres przyrodniczy, Fakt ten ukazuje
tabe|a 3, w której zawarto także pojęcia związane z wa|oryzacją środowiska Występujące
w innych ustawach związanych z dziata|nością człowieka w środowisku przyrodniczym.
Autorzy niniejszego artykułu wydzieliIi 5 etapów oceny środowiska przyrodniczego, stanowiących pewnego rodzaju podsumowanie pog|ądów na ten temat i będących
próbą ich Usystematyzowania. W etapie l (przygotowawczym) ważne jest okreś|enie
celu opracowania, jego zakresu przestrzennego, rozumianego jako obszar badań oraz
wybór skali opracowania. Jest to bardzo ważny moment calej oceny, bowiem wybór
jednej lub innej opcji będzie rzutował na proces catej oceny. oczywiście z punktu widzenia p|anowania przestrzennego najważniejsze są cele utylitarne, bo to one dają od.
powiedź na pytania dotyczące potrzeb p|anistycznych. Natomiast wybór skali planu
miejscowego z racji rozwiązań zawartych w Ustawie o planowaniu i zagospod arowan iu
przestrzennym z 2003 roku jest ograniczony do map zasadniczych. Wymaga to posia
dania szczegÓłowej bazy danych o środowisku przyrodniczym. Takie rozwiązanie
pozbawia teŹ moź|iwościplanowania np. eko|ogicznego systemu obszarów chronionych w obrębie catej gminy, a także stwarza sytuację, ze częśćterenów w gminie nie
objęta jest źadnym p|anem miejscowym. Powodować to może wie|e zagrożeń tadu
przestrzennego w gminie oraz praktycznego wprowadzania w życie zasad zrównoważonego rozwoju' Dopiero projekt nowej Ustawy o p|anowaniu i zagospodarowaniu
przestrzennym wprowadza pojęcie p|anu kierunkowego, ktÓry będzie obejmował
teren całego miasta i/lub gminy.
Etapy oceny środowiska przyrodniczego oraz ich znaczenie w procesie
planistycznym 65
Tabela 2. wybrane teorie naukowe stosowane w naukach geograficznych
w planowaniu przestrzennym
i
ich zastosowanie
Table 2. Selected scientific theories applied in geography and their application in spatial planning
ZastoJowania i
teona systemu
powszechnie stosowana w naukach przyrodniczych. pozwa|a.jąca na całośCiowe
spojrzenie na środowisko przyrodnicze oraŹ na skutki inwestycji i dzialań
cztowieka w środowisku
teoria potencjału
obecnie kładzie się na nią szczegó|ny nacisk, pozwa|a ocenić wszystkie
na'iważniejsze elementy środowiska przyodniczego dIa potrzeb pIanowania
środowiska
przestrzennego
teoria konfliktów
wynika z teorii systemóW waźne znaczenie w p|anowaniu przestrzennym,
szczególnie w prognozach i ocenach oddzia|ywania na środowisko
teoria syntez
daje moż|iwośćsynergicznej oceny integralnej środowiska przyrodniczego
dla potrzeb planowania przestrzennego
cztowiek _ środowisko
kraj
obrazowych
teoria zńwnoważone8o podstawowa. lansowana teoria we wszystkich opracowaniach planistycznych,
wynik za|ożeń polityki ekologicznej państwa, uwarunkowania przyrodnicze
IOZWOJU
stanowią podstawę rozwoju lokalnego. funkcje eko|ogiczne traktowane na rowni
z funkcjami spoleczno-gospodarczymi
posiada ścisty zWiązek f teorią zównoważonego mzwoju' podstawowym
założeniem jest takie p|anowanie relacji cztowiek _ śtodowisko'by tworzyly
one harmonijną ca|ość. wymagane jest w niej uwzględnienie uwarunkowań
przyrodniczych' f un kcjonalnych. kulturowyó i estetycznych
uzu Peln iaj ąC e
teoria termodynamicfnej struktury
traktuje krajobraf jako system interakcyjny środowisko- cztowiek. w którym
działa|nośćczłowieka ma najwiękze znaczenie; zwra(a ona uwagę. że czynnością
poprzedzająca wprowadzenie jakiejkolwiek funkcji gospodarczej jest wskafanie
sposobów poprawy jakości środowiska
biogeograficzna teoria pozwa|a na okreś|enie struktury funkcjonalno-przestrzennej oraz optymalizac.ię
struktur krajobrazowych relac,|i w środowisku oraz interakcji cf,łowiek _ środowisko. wymaga jednak
(teoria matryc. płatów umiejętne8o stosowania' nie zawsze sprawdza się w p|anowaniu przestrzennym
korytarzy)
ekologiczna teoria
percepcji krajobrazu
trudności w zastosowaniu dla potrzeb p|anowania przestrfenne8o' aczko|wiek
stanowi cenne uzupetnienie syntez krajobrafowych idaje możliwośćinne8o
spojrzenia na środowisko przyrodnicze z uwzg|ędnieniem potrzeb społecznych
i estetycznych
teoria zarządzania
środowiskiem
zńdło: opracowanie
dopiem wchodzi ona do gmin, teoria pomocnicza do planowania przestrzenne-
go' wyma8ająca uwzg|ędniania czynnika przyrodniczego iciąglej jego poprawy'
wymusfa'iąca odpowiednią ko|ejnośćprzy opracowaniach pIanistycznych
własne.
Etap dokumentacyjny polega na zbieraniu danych źródłowych o środowisku przy.
rodniczym oraz jego komponentach i tworzeniu baz danych. W zależnościod potrzeb
i zadań p|anistycznych opracowuje się aIbo komp|ekową bazę danych źródtowych,
ztożoną z róŻne1o typu materiałów i w rÓżnej ska|i, a|bo tematyczną (ednokierun.
kowq) bazę danych składającą się z opracowań specja|istycznych w odpowiedniej ska|i.
Sylwia Bńdka, Andrzej Macias
Tabela 3. Pojęcia związane z wa|oryzacją środowiska przyrodniczego występujące w polskim
ustawodawstwie
Table 3. Definitions connected with natural environment assessment, applied in polish legislation
Uwagi
Pojęcie
środowisko
jest to o8ół e|ementów przyrodnic2ych. w tym
należałoby uzupełnić tą definicję
o wzajemne re|acje pomiędzy
także przekztałconych w wyniku działalności
czlowieka. a w sz(zegó|nośCi powierzchnia ziemi eIementami środowiska
kopaliny' wody' powietrze. zwierzęta i rośliny.
krajobraz oraz klimat (Ustawa Prawo Ochrony
Srodowiska z 2001 roku oraz Ustawa o Planowaniu iZagospodarowaniu Przestrzennym z 2003)
kra,jobraz wraz z tworami przyrody nieożywione
zasooy
środowiska
przyrod
n
ioego
warory
krajob razowe
oraz naturalnymi i przekztafconymi siedliskami
przyrodniczymi z występującymi na nich roś|ina.
mi. zwierzętami igrzybami (Ustawa o ochronie
Przyrody z 2004 roku)
na|eżałoby ujednoIicić defi nicję
śodowiska i opracować jedną wspÓ|ną
dla wszystkich ustaw dotyczących
środowiska, najlepiej pod pojęciem
właśnieśrodowiska przyrodniczego
brak (istnieje natomiast w Ustawie Prawo Wod-
5ą
ne z
200l
roku def zasobów wodnych)
walory ekologiczne. estetyczne lub kulturowe
obsfaru oraf związane z nimj rfeźba terenu.
twory i sk|adniki przyrody, u|śzta|towane przez
siły przyrody |ub działalnośćczłowieka (Ustawa
o Ochronie Przyrody z 2004 roku)
to substanc'ie i energie możliwe
do gospodarczego wykorzystania
uwzg|ędnić w nowej ustawie
o planowaniu i zagospodarowaniu
przestrfennym
środowiska
przyrodniczego
wprowadzić to pojęcie do ustawodawstwa jako substancje i energie
oraz warunki przyrodnicfe moż|iwe
człowieka
potencjaf
środowiska
przyrodniczego
wprowadzić to pojęcie do prawo.
dawstwa jako zdolność środowiska
do zaspokajania potrzeb czfowieka
Użytki
Zńdło: opracowanie własne na podst. Ustawy o P|anowaniu i Zagospodarowaniu PrzestŹennym (2003). UstaWy Prawo ochrony Środowiska (200]), Ustawa o ochronie Przyody (2004). Ustawa Prawo Wodne (2oo]).
Materiały do banku danych ŹrÓdłowych zbiera się Wykorzystując różnego typu
źródta archiwa|ne i materiały pochodz4ce z badań terenowych. Przystępując do tego
etapu należy przeana|izować dostępne źródładanych pod kątem Wykorzystania ich do
póŹniejszej oceny. sktadają się na nie źródta pisane (prace naukowe' monografie'
opracowania planistyczne, opracowania statystyczne), Źródta ikonograficzne (różne
mapy tematyczne, zdjęcia lotnicze i satelitarne) oraz systemy informacji geograficznej
(CIS). Przegląd tych materiałów powinien dać odpowiedŹ na następujące pytania: Jakich danych ijakiego typu brakuje? Które z zebranych danych wymagajq weryfikacji
terenowej? Dopiero po odpowiedzi na te pytania na|eży przygotować materiały do
prac terenowych (m.in. mapy topograficzne z naniesionymi obiektami do weryfikacji
terenowej).
D|a obszańw nie posiadających wiarygodnych i odpowiednich informacji o środowisku przyrodniczym należy wykonać inwentaryzację wraz z kartowaniem terenowym
z wykorzystaniem 6Ps. W zależnościod potrzeb moźe to być inwentaryzacja przyrod.
nicza (dotycząca świata ożywionego i przyrody nieożywionej) lub inwentaryzacja
Etapy oceny środowiska przyrodniczego oraz ich znaczenie w procesie
P|anistycznym 67
komp|ekowa (powszechna - rozszerzona o stan środowiska przyrodniczego i antroposferę). Taka inwentaryzacja pozwala na zbudowanie odpowiedniej iaktua|nej bazy
danych źródłowych stanowi4cej potem dobrq podstawę do etapu analitycznego isyn.
tetycznego.
Materiałami stużącymi do wa|oryzacji środowiska przyrodniczego są studia uwai kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz opracowania fizjogra.
runkowań
fi
czne/ekof
izj
ografi czn e.
Według Ustawy o p|anowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z 2003 roku
podstawowym źrÓdtem danych o środowiskupowinno być studium uwarunkowań
i kierunków zagospodarowania przestrzennego. W praktyce nie zawsze tak jest, ponieważ w niektórych przypadkach jest to bardzo ogóIna charakterystyka środowiska przyrodniczego, która nie daje dobrych informacji potrzebnych do waloryzacji środowiska,
a tym samym do konstrukcji pĄektów p|anów miejscowych. Dlatego dobrym rozwiązaniem wydaje się przywrÓcenie znaczenia w p|anowaniu przestrzennym opracowaniom ekofizjograficznym ' Zna|az]ro to swój odzew w Rozporządzeniu Ministra Środowl.
ska z 9.09.2002 roku iw projekcie nowej Ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu
przestrzennym, w których jest mowa, że na potrzeby projektóW p|anów miejscowych
sporządza się opracowania ekofizjograficzne' Mają one zapewnić rea|izację założeń
rozwoju zrównowazonego'
W przypadku obszaróW miejskich istniejq opracowania fizjograficzne, wykonywane
najczęściej od lat 60. do końca lat 80. XX wieku. Dominuje w nich wa|oryzacja fizjo.
graficzna terenu dla potrzeb planistycznych. Jedynie wykonywane obecnie opracowania ekofizjograficzne, które mają takze waloryzację eko|ogiczną, dają dobre podstawy
do oceny integralnej środowiska przyrodniczego oraz do konstrukcji planÓw miejscowycn.
Bardzo szeroko potraktowana jest problematyka przyrodnicza w planach ochrony
parków narodowych, rezerwatów przyrody oraz parkÓw krajobrazowych. Wynikające
z nich przesłanki p|anistyczne muszą być zawarte w studiach uwarunkowań i kierunków
zagospodarowan ia przestrzennego oraz p|anach miejscowych. oprócz tych przestanek
zawarte w nich wiadomości moŹna z powodzeniem wykorzystać do wa|oryzacji środowiska przyrodniczego d|a potrzeb p|anistycznych. To samo dotyczy ocen oddziaływa.
nia na środowisko różnych inwestycji.
W procesie oceny środowiska przyrodniczego fundamenta|ne znaczenie ma anaIiza
isynteza (krajobrazowa' kra.jo brazowo.eko|ogiczna), szczegÓlnie wtedy' gdy przedmiotem badań jest system interakcyjny człowiek.środowisko. Wzmocnieniu ulega wtedy
utylitarny wymiar tych dwóch etapÓw postępowania badawczego' na co uwagę zwracają między innymi Sołowiej (] 999) i Pietrzak (1 998). Zdaniem tego ostatniego autora
jednym z istotniejszych aspektów badań ekologiczno-kĘobrazowych jest zagadnienie
użytecznościkrajobrazu rozumiane jako:
okreś|enie zasobów i potencjatu oraz wykorzystania i funkcji krajobrazu'
analiza systemów przyrod niczo-techn icznych,
o wartościowanie krajobrazu oraz prob|emy gospodarowania.
Autor ten podkreśla jednocześnie, że synteza krajobrazowa jest funkcją rozpozna.
nia. odwzorowania oraz percepcji i użytecznościkrajobrazu.
.
.
I
Sy|wia Bńdka. Andnej Macias
llakł
zatem przyjąć' ze w ujęciu praktycznym
*-.'.€j
ln"rł
synteza powinna być wynikiem
analizy i opisu środowiska przyrodniczego, złożonościwystępujących w nim
E-.gkjm od
wtaściwego doboru składników icech a następnie kryteriów oceny śroprzyrodniczego, decydujących o rozwoju funkcji gospodarczych (efekt..' syn.
cząstkowe), które warunkują z kolei moż|iwościwspółistnienia funkcji ekologicz.
nych z gospodarczymi (efekt + synteza krajobrazowa lub krajobrazowo-ekologiczna).
W związku z tym, do podstawowych cech charakteryzujących wzajemne re|acje
mie.dzy etapem analizy isyntezy w procesie badawczym za|iczyć nalei ich:
ryk|iczność(powtarzalność), co podyktowane jest koniecznością przeprowadzania
xen cząstkowych nazywanych potocznie branźowymi'
Jynamiczny charakter, co wynika z załozenia, że żadnego etapu badania nie można
traktować jako skończonego i co wyraźnie wzmacnia znaczenie prognozy w procesie
oceny środowiska dla potrzeb p|anowania przestrzennego.
Realizacja etapu ana|itycznego w procedurze badawczej pociąga za sobą koniecznośćwyboru kryterióW i metod oceny środowiska przyrodniczego, a także okreś|enia
odzaju pola podstawowego oceny.
Kryterium w ogóInym rozumieniu traktowane jest jako miernik służącyza podsta.
wę oceny, natomiast w geografii fizycznej oznacza cechę środowiska przyrodniczego'
za pomocą której dokonujemy k|asyfikacji i oceny zjawisk fizycznogeograficznych
(Sotowiej ]992). Wybór kryteriów oceny, szczegÓlnie w przypadku przeprowadzania
ocen specja|istycznych (np. d|a potrzeb turystyki i rekreacji) jest ściś|eza|eżny od celu
i ska|i opracowania oraz od przedmiotu oceny. Dobór cech opisujących środowisko powinien umoż|iwiać jego wnikliwą i wie|owątkową ana|izę na różnych poziomach szcze.
gółowościopracowania. Na|eży jednocześnie zadbać o precyzyjny ijednoznaczny opis
d|a wyników oceny oraz zapewnienie
kryteriów ustalenie ich rangi _ znaczenia
porównywalności różnych wartości środowiska przyrodniczego odnoszących się do róznych jego cech.
Metoda oceny oznacza świadomie i konsekwentnie stosowany sposób postępowania d|a osiągnięcia określonego ce|u |ub też celowe czynności iśrodki prowadz4ce do
rozwiązania danego problemu. Stosunkowo częste wartościowanie środowiska przyrodniczego przeprowadza się metodą bonitacji punktowej. a jej zastosowania obserwować można w wielu pracach z zakresu geografii fizyczne1 komp|ekowej oraz eko.
fizjografii. Pomimo zarzu\ów wysuwanych wobec tej metody, związanych przede
wszystkim z jej ogromnym subiektywizmem, jest ona nadal z powadzeniem stosowna
(patrz prace Kistowskiego 1995, 1996,Senetry iCieś|ak 2004, Bajerowskiego 2000).
Równie powszechne wykorzystywana jest metoda nakładania ocen komponentów
której efektem jest zestaw map ana|itycznych stanowiących następnie podstawę do
wykonania jednej lub kilku map syntetycznych. Zdaniem Richlinga ('|992) najbardziej
właściwym rozwiązaniem z metodycznego punktu widzenia jest waloryzacja w granicach jednostek natura|nych - geokompIeków.
Pole podstawowe oceny definiujemy jako powierzchnię, w ramach której przeprowadzane jest wartościowanie środowiska przyrodniczego. Po|e podstawowe oceny
może mieć charakter ',uniwersalny,' wtedy gdy jest jednocześnie jednostką generowania (etap dokumentacyjny)' a następnie przetwarzania informacji o środowisku przy-
&/i'ka
Eł
.
.
-
ETAP I- PRZYGOTOWAWCZY
okreś|enieco|u opracowan|a' jego zakresu pŻestrzennego (obszar badań) oraz wybór ska|i opracowania
io
Ó
Zakroa przBtrzonny
d
Skala opracowanla
ś.
Opracowania:
.
.
Foznawcry (naukowy)
J€dnostki
.
podzia|u
administracyjnego
(kraj, region,
I
powiat, gmina)
.
utylitamy (instrumentalny.
praktyczny), w tym:
-
geoekologiczny
geograficznej (regiony różnego
typu irangi)
społeczny
gospodarczo€konom|cfny
techniczny
.
-
miasto
wybrany fragment
. lednostki regionalizacll
.
-
-
Natura 2000)
zlewnie
.
wlększe
- poziom wojewódzki
n
.D
t
d
ID
:4.
il
=.
ska|e 1:200000 i mnieisz€
mapy topograflczne - 'l:200000
BDO - 1:250000
ń.
6'
mapy lopograficzne - 1:50000 i1:100000
większośćmap tematycznych
(środowiskowych). 1;50000
BOO - 1:50000
małoska|owe - poziom krajowy
-
a'
fD
|
mapy topograficzne - 1:10000 i l:25000
BDO - 1:10000
średnioska|owe
oo!
od 1:50000 do 1:100000
InneJednostki:
- obszary prawnie chronione
(parki narodowe, rezerwaty,
parki krajobrazowe, obszary
gminny
-
pozlom mleJscowy
ska|e l:25000
. lednostkl osadniczs lub 'i€go
ó
wleloskalowo
|
1:300000
3
@
.*l
ETAP
II
- DOKUMENTACYJNY
Twozenie bazy danych źródłowych o ś|odowisku pŻyrodniczym
Zasady tworzenla banku danych
źródlowych
Rodzaje maler|ałów źródłowych
Metody pozysk|wan|a materia|ów
źródlowych
:Ś
ś.
.
.
kompleksotYa baza
danych źródlowych
-
różnoiematycznych
.
.
ska|i
;
z zakresu nauk pzyrodniczych
Ń
opracowaniamonograficzne
opracowaniaplanistyczne
opracowaniaslatyslyczne
materiały ikonogra|iczne w wersji
środowiskowe, zdjęcia lotniczg.
zdjęcia sate|itarne)
złożona z materiałó{v
specjalistycznych
opracowan|a nauKow€
analogowej (mapy tematyczne, lzw.
,ednoklerunkowa baza
danych źródlowych -
w odpowi€dnie.i
.
-
złożona z material.Ótv
iwieloskalowych
materialy opisowe:
.
dane praestrzenne w zapisia
cńowym - systemy
inwentaryzacyjne, m.in. BDO
=
o-
.
metody kameralne
.
metody terenowe
!J
=
E'
- kańowenie
terenowe z wykorzystaniem
metody pomiańw sate|iiarnych
GPS
ETAP
III
- ANALIZA SRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
lvybór po|a podstawouvego oceny
lwbór kMe.iów oceny
{
. Jadnostki naturalne:
.
Rodzaj i |iczba kMeńół oceny
za|6żna od ce|u i ska|i opracowania
K,...
l(
.
.
.
-
Bonitacji punkiowej w polach
podstawowych oceny
-
Nakładania ocen komponentów
Waloryzacji w granicach ,iednostek
naturalnych
jednostkiregionalizacji
lub typologii
lizycznogeograficznej
geokompleksy
zlewnte
jednostkikrajobrazowo-
o-
o
oo
o
ekologiczne
ń.
. J.dnostk| sńuczneI
Barier (ograniczeń) przyrodniczych
[]
-
jednostki podziału
-
administracyjnego
ligury geometryczne
=
6'
€
!
t-t
l.l
t8l
l3l
tct
lol
t ot!
lol
tl
d
Ana|iza zmienności prfestrzennej sk|adników i csch śIodowiska pęyrodniczego (E, '.'
z punktu widzenia pąyjętych kryteńów ich oceny (Kl ... K^)
trtrtr trtrtr trtrtr
9.
E^)
-o
il
;'
trtr8
3
\l
!
NJ
ETAP IV- SYNTEZA
q
s,
s"
=
ś.
ó'
P
il
Kompleksowa synteza krajobrazowo{kologlczna
-
okreś|enie pzydatności środowiska pzyrodniczego
pzy zabżeniu harmonijnego rozwoju funkcji eko|ogicznych i społeczno{ospodarczych w przestz€ni
ETAP V
- PROGNOZA
opracowanie wańantóW reakcji
środowiskapŻyrodniczego
na p|anowaną działa|ność
Ryc. 2. Etapy oceny środowiska przyrodniczego
Fig. 2. The phases of environmental evaluation
o.
pzyrodnicz€j
Eko|ogiczna optymaIizacja uŹlkowania środoWiska pzyrodnicz€go
Likwidacja Iub minima|izacja konf|iktów funkcjonaInych
=
o.
'
Etapy oceny środowiska przyrodniczego oraz ich znaczenie w procesie
p|anistycznym
73
rodniczym (etap analityczny). W literaturze problemowej z zakresu ekofizjografii nadal
aktua|ne wydają się dyskusje dotyczące zasadności wyboru podstawowej jednostki
oceny już na etapie tworzenia bazy danych o środowisku przyrodniczym, a także wyboru rodzaju po|a oceny, tak by byto ono jednocześnie obszarem póŹniejszych dziatań
planistycznych (patrz prace Bajerowskiego 2000, Kistowskiego 2003, PrzewoŹniaka
1991. Richlinga i Solona 1996, Senetry 200 1).
W teorii pól podstawowych oceny rozróżnia się pola o granicach przyrodniczych
nazywane inaczej naturalnymi jednostkami powierzchniowymi oraz pola o granicach
sztucznych, czyli obszary wynikające z podziatów adm inistracyjnych |ub figury geome.
tryczne. Dużą dogodność stwarza stosowanie jednostek podziału ad min istracyjnego ze
względu na tatwą dostępnośćdo wielu danych statystycznych, jednak Wątpliwościbudzi nieporównywa|ność powierzchni poszczególnych jednostek, a także zmienność ich
granic w czasie. z ko|ei stosowanie geometrycznych pól odniesienia do oceny zjawisk
przyrodniczych uważane jest przez niektórych badaczy za btędne Iub mało przekonuj4ce gtÓwnie z tego powodu, że wyniki oceny uzyskiwane d|a poszczególnych pól post.
rzegane są jako wartości uśrednione (Senetra, Cieślak 2004). Pewne niejasności wiąŹą się
ńwnież z po|ami oceny o charakterze naturalnym, poniewaz przestrzeń podzielona na
jednostki fizycznogeograficzne zawiera sama w sobie e|ement wartościowania środowiska
przyrodniczego i wyprzedza w związku z tym etap jego zasadniczej oceny.
Efektem prac na etapie analizy środowiska przyrodniczego jest synteza, która
w początkowej fazie powinna przyjąć charakter syntezy cząstkowej' a w fazie końcowej
formę komp|ekowej syntezy krajobrazowo.eko|ogicznej. ogniwem tączącym te dwa
wymiary procesu syntezy jest ocena integralna' pojmowana jako dziatanie po|egające
na tworzeniu całościnajbardziej przydatnej dIa okreś|onego ceIu. Jest to najbardziej
złożony etap postępowania badawczego, który Sotowiej (1999) nazywa ',syntezą skutecznego dziatania''. Na|eży podkreślić, że ceIem procesu syntezy w ujęciu praktycz.
nym jest zharmonizowanie rozwoju funkcji eko|ogicznych i społeczno-gospodarczych
W przestrzeni przyrodniczej, zmierzające do eko|ogicznej optyma|izacji uŹytkowania
środowiska przyrodniczego
minima|izacji konfliktów funkcjonalnych. W związku
z tym, etap syntezy powinien być wzmocniony prognozą kierunków i natężenia zmian
wywotanych pIanowaną działalnością'
i
Literatura
Bajerowski T. i in., 2000, Wycena krajobrazu' Rynkowe aspekty oceny i wa|oryzacji kĄobrazu'
Educatena. OIsztyn.
Bartkowski r., 1977 , Metody badań geografii fizyr.znĄ, PWN, Wa6zawa.
Bańkowski T.. l986' Zastosowania geografii fizycznej, PWN, Warszawa.
Hopfer A.' Cymerman R'. Nowak A.' l982, ocena i wa|oryzacja gruntów wiejskich' PWR|L,
Warszawa.
Kistowski M.. l 995. Propozycja zastosowania metody oceny przyrodniczych uwarunkowań roz.
woju w ska|i makroregionalnej na przykładzie Po|ski pótnocno.wschodniej, Przeg|ąd Ceograficzny, t. XVll. z I -2.
Kistowski M.. l996, Metoda badań potencjatu krajobrazu na przyktadzie obszańw mtodoglacja|nych, Przeg|ąd Geograficzny, t. XVl|l, z 3.4.
Kistowski M., 2003, Regiona|ny model zrównowaźonego rozwo.|u i ochrony środowiska Polski
a strategie rozwoju wojewÓdftw. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań.
Kostrowicki A. S., l992, system człowiek-środowisko w świet|e teorii ocen, Prace ceograficzne,
156, Wyd. PAN. Wrocław, Wanzawa. Kraków.
Pietrzak M.. l998. Syntezy krajobrazowe. Zatożenia, problemy, zastosowania, Bogucki \ilĄldawni.
ctwo Naukowe, Poznań.
PrzewoŹniak M.,
l99l,
Kra.jobrazowy system interakcyjny streĄl nadmorskiej w Po|sce, Wyd. Uc,
Cdańsk.
Richling A.. 1992, Komplekowa geografia fizyczna, Wlid. PWN, Warszawa.
Richling A.. Solon .1.. 1996. Ekologia krajobrazu. Wyd. PWN. WaRZawa.
Różićka M., Mik|oś L.. 1994, Basic premises and methods In landscape eco|ogica| p|anning and
optimization, [w:] Zonneveld L S., Forman R. T. T. (ed), Changing landscapes and ecological
peEpective. Springer Verlag, New York.
Senetra A., 2001, Zagospodarowanie rekreacyjne jako element rozwoju prrestrzeni wiejskiej na
przyktadzie regionu warmińsko-mazurskiego' Katedra PIanowania i Zagospodarowania Przestrzennego, UWM w Olsztynie (maszynopis).
senetra A.. Cieślak |.' 2004' Kartograficzne aspekty oceny i wa|oryzacji przestrzeni. \^/ydawnictw
UWM, Olsztyn.
Sołowiej D., l 992, Podstawy metodyki oceny środowiska przyrodniczego człowieka, Wydawnictwo Naukowe UAM' Poznań.
Sołowie'| D., l999' Podstawy ekorozwoju ..Zie|onej Wstęgi odra-Nysa... \ńĄld awn ictwo Kontekst,
Poznań'
Ustawa Prawo ochrony środowiska z dnia 27 kwietnia 200l roku' Dz.U. nr. 62. poz. 627, z dnia
20 czerwca 2001 .
Ustawa o Planowaniu i Zagospodarowaniu Przestrzennym z dnia 27 marca 2003 roku, Dz.U.
nr 80. poz. 717. z dnia l0 maja 2003.
Ustawa o Planowaniu i Zagospodarowaniu Przestrzennym projekt. stan na sierpień 2006,
mtib.govpl.
www.
Ustawa o Ochronie Przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 roku, Dz.U. nr 92, poz. 880. z dnia 30
kwietnia 2004.
.l .|
paździemika
Ustawa Prawo Wodne z dnia l8 |ipca 200l roku, Du.U. nr l l 5, poz. 1229, z dnia
2001
.
Wojciechowski K. H., 1986. Problemy percepcji
UMCS, Lublin.
i oceny
estetycznej krajobrazu, Wydawnictwo
Stages in the assessment of the natural environment
and their significance in the planning process
Summary
.
Theoretical and methodological aspects of assessments of the natural environment have
been widely discussed in the literature for years. Most studies emphasise the huge practical dimension of this issue. especially in the context of the changes recently being introduced into the
Polish physical planning system whose effect seems to be an increase in the significance of natu-
ral factors in planning documents.
The utilitarian value of assessments of natural conditions is connected. among other things.
with the determination of the economic potential of the environment, optimisation of space
l
l
Etapy oceny środowiska przyrodniczego oraz ich znaczenie w procesie
p|anistycznym
75
management, and improvement in the quality of life of human communities. The most important stages in this process embrace:
o
I
an analysis for which the starting point is the development of a consistent and complete bank
of source data about the environment,
. a synthesis and a landscape-ecological forecast with indications of the possibilities of a harmonious development of natural (ecological) and socio-economic functions as well as the scope and
level of their implementation within a specified time horizon.
The paper offers an overview of the chief scientific theories applicable to environmental assessment and an appraisal of their utility value. Special attention was given to problems involved
in the selection of source materials about the environment (their availability, relevance, cognitive
and practical utility) as well as the choice of the criteria and methods of assessment. Emphasis
was also put on the great impońance of the ana|ysis, synthesis and forecast in the process of en.
vironmental assessment as well as on their dvnamic and functional nature.