docMonitoring zawodów nadwyżkowych i deficytowych za 2014 r.
download 
Reklamacja Transkrypt
Monitoring zawodów nadwyżkowych i deficytowych za 2014 r.
POWIATOWY URZĄD PRACY W ŻORACH RANKING ZAWODÓW DEFICYTOWYCH I NADWYŻKOWYCH W POWIECIE ŻORSKIM W 2014 ROKU Żory 2015 SPIS TREŚCI 1. WSTĘP....................................................................................................................................3 2. ANALIZA BEZROBOCIA WG ZAWODÓW ................................................................ 4 3. ANALIZA OFERT PRACY WG ZAWODÓW ............................................................... 9 4. ANALIZA ZAWODÓW DEFICYTOWYCH I NADWYŻKOWYCH ..............................12 5. WNIOSKI .............................................................................................................................16 2 1. WSTĘP Zgodnie z art. 9, ust. 1 pkt 9 Ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy opracowywanie analiz rynku pracy, w tym prowadzenie monitoringu zawodów deficytowych i nadwyżkowych jest jednym z zdań samorządu powiatu w zakresie polityki rynku pracy. Analiza kierunków zmian zachodzących na lokalnym ryku pracy, pozwala na określenie odpowiednich kierunków szkoleń bezrobotnych w celu zwiększenia ich efektywności, usprawnia pracę poradnictwa zawodowego poprzez wskazanie zawodów deficytowych i nadwyżkowych, ułatwia realizację programów aktywizujących dla osób bezrobotnych, a także usprawnia działania pośrednictwa pracy. Zebrane informacje pozwalają na przedstawienie zachodzących zmian dyrektorom lokalnych szkół, organom samorządowym oraz instytucjom szkoleniowym. Analizę przeprowadzono na podstawie zaleceń metodycznych do prowadzenia monitoringu zawodów deficytowych i nadwyżkowych przekazanych przez Departament Rynku Pracy w Ministerstwie Gospodarki i Pracy. Dane, które posłużyły do sporządzenia raportów obejmowały informacje z załącznika nr 2 i 3 do sprawozdania MPIPS-01 za 2014 r. Opracowanie składa się z trzech części. Pierwsza przedstawia strukturę bezrobocia powiatu żorskiego. Druga część określa sytuację na lokalnym rynku pracy w odniesieniu do ofert pracy. Trzeci zaś rozdział zawiera dane dotyczące struktury deficytu i nadwyżki zawodów w 2014 roku. Podstawowe definicje stosowane do monitoringu: Monitoring zawodów deficytowych i nadwyżkowych to proces systematycznego obserwowania zjawisk zachodzących na rynku pracy dotyczących kształtowania popytu na pracę i podaży zasobów pracy w przekroju terytorialno–zawodowym oraz formułowania na tej podstawie ocen, wniosków i krótkotrwałych prognoz niezbędnych dla prawidłowego funkcjonowania systemów: szkolenia bezrobotnych oraz kształcenia zawodowego. Zawód deficytowy określa zawód, na który występuje na rynku pracy wyższe zapotrzebowanie niż liczba osób poszukujących pracy w tym zawodzie. Zawód nadwyżkowy określa zawód, na który występuje na rynku pracy mniejsze zapotrzebowanie niż liczba osób poszukujących pracy w tym zawodzie. 3 2. ANALIZA BEZROBOCIA WG ZAWODÓW 2.1. Bezrobotni wg zawodów Tabela T-I/P-1 Bezrobotni wg zawodów – bezrobotni ogółem (najliczniejsze zawody). Bezrobotni ogółem Nazwa zawodu Inny zawód lub brak zawodu 225 Sprzedawca* 212 Robotnik budowlany 60 Kucharz* 49 Pozostali robotnicy przy pracach prostych w przemyśle 46 Pozostali pracownicy obsługi biurowej 44 Prezes 41 Kasjer handlowy 34 Robotnik pomocniczy w przemyśle przetwórczym 34 Magazynier 32 Na podstawie przeprowadzonej analizy stwierdzono, że najliczniejszą grupę w powiecie żorskim stanowią osoby nie posiadające żadnego zawodu. Wśród nich znajdują się zarówno osoby z wykształceniem średnim ogólnokształcącym jak i podstawowym czy gimnazjalnym. Biorąc pod uwagę zapotrzebowanie pracodawców grupa ta ma największe problemy ze znalezieniem pracy z powodu braku konkretnych kwalifikacji. Kolejną dużą grupą są osoby posiadające kwalifikacje związane z handlem (sprzedawca, kasjer handlowy, magazynier), ale ze względu na ukierunkowanie rozwoju miasta Żory na rozwój handlu, osoby w tych zawodach mają duże możliwości znalezienia pracy. Liczną grupę stanowią również robotnicy pomocniczy w przemyśle przetwórczym, pozostali robotnicy przy pracach prostych w przemyśle. Są to jednak grupy niejednorodne, w skład których wchodzą osoby wykonujące bardzo zróżnicowane prace w zakładach produkcyjnych wielu branż. Sporą grupą są także osoby, których ostatnie zajęcie zostało określone jako prezes. W grupie tej nie znajdują się prezesi dużych spółek lecz raczej osoby, które prowadziły jednoosobową działalność gospodarczą. Jedną z liczniejszych grup są również pozostali pracownicy obsługi biurowej, którym ciężko znaleźć zatrudnienie, ze względu na szerokie pojęcie ich kwalifikacji zawodowych 4 oraz zróżnicowane umiejętności, posiadane przez poszczególnych przedstawicieli tej grupy zawodowej. Tabela T-I/P-1 Bezrobotni wg zawodów – bezrobotne kobiety (10 najliczniejszych zawodów). Bezrobotne kobiety Nazwa zawodu Sprzedawca* 194 Inny zawód lub brak zawodu 163 Kucharz* 42 Pozostali pracownicy obsługi biurowej 39 Kasjer handlowy 33 Pozostali robotnicy przy pracach prostych w przemyśle 30 Robotnik pomocniczy w przemyśle przetwórczym 26 Pakowacz 23 Fryzjer* 22 Sprzątaczka biurowa 22 W przypadku bezrobotnych kobiet sytuacja na rynku pracy kształtuje się w sposób analogiczny do grup osób bezrobotnych ogółem. Tabela T-I/P-1 Bezrobotni wg zawodów – bezrobotni powyżej 12 m-cy (najliczniejsze zawody). Bezrobotni pow. 12 m-cy Nazwa zawodu Sprzedawca* 56 Robotnik budowlany 14 Pozostali pracownicy obsługi biurowej 12 Inny zawód lub brak zawodu 11 Kucharz* 11 Pozostali robotnicy przy pracach prostych w przemyśle 11 Kasjer handlowy 10 Robotnik pomocniczy w przemyśle przetwórczym 10 Sprzątaczka biurowa 10 Analiza sytuacji osób długotrwale bezrobotnych jest podobna do ogólnej sytuacji występującej na lokalnym rynku pracy. Z powodu długiej przerwy w pracy, skutkującej dezaktualizacją kwalifikacji i umiejętności, osoby te mają utrudniony powrót na rynek pracy. 5 2.2. Napływ bezrobotnych Napływ bezrobotnych jest analogiczny do ogólnej sytuacji panującej na rynku pracy. Najliczniejszy napływ osób bezrobotnych w 2014 roku dotyczył zawodów, przedstawionych w poniższej tabeli. Tabela T-I/P-2 Napływ bezrobotnych wg zawodów (10 najliczniejszych zawodów). Bezrobotni ogółem Nazwa zawodu Inny zawód lub brak zawodu 531 Sprzedawca* 399 Pozostali robotnicy przy pracach prostych w przemyśle 119 Robotnik budowlany 114 Pozostali pracownicy obsługi biurowej 95 Prezes 81 Kucharz* 67 Fryzjer* 62 Kasjer handlowy 62 Pakowacz 53 Tabela T-I/P-2 Napływ bezrobotnych absolwentów wg zawodów. Bezrobotni absolwenci Nazwa zawodu Inny zawód lub brak zawodu 148 Sprzedawca* 25 Fryzjer* 17 Pozostali robotnicy przy pracach prostych w przemyśle 12 Pozostali pracownicy obsługi biurowej 8 Kasjer handlowy 8 Mechanik pojazdów samochodowych* 8 Mechanik samochodów osobowych 8 Technik hotelarstwa* 8 Kucharz* 7 W przypadku napływu bezrobotnych absolwentów sytuacja kształtuje się podobnie do ogólnej sytuacji na rynku pracy. Najliczniejszą grupę stanowią osoby bez zawodu. Są to najczęściej absolwenci liceów ogólnokształcących, którzy planują dalszą kontynuację nauki 6 BI na wyższych uczelniach, co powoduje, że są grupą mało atrakcyjną dla potencjalnych pracodawców. 2.3. Zawody generujące długotrwale bezrobocie Powyższy ranking opracowano na podstawie wskaźnika: W kd ,I = B kd , I k BI .100 gdzie: Bdk , I - liczba zarejestrowanych bezrobotnych w zawodzie k, pozostających bez pracy powyżej 12 miesięcy, według stanu w końcu roku, B - liczba zarejestrowanych bezrobotnych w zawodzie k według stanu w końcu roku. k I Przy czym: 0 – oznacza brak osób długotrwale bezrobotnych w danym zawodzie, a wartości równe 1 oznaczają zawody generujące długotrwałe bezrobocie. Najwyższy wskaźnik długotrwałego bezrobocia dotyczył następujących zawodów: Tabela T-I/P-8 Ranking zawodów generujących długotrwałe bezrobocie. Nazwa grupy zawodu Wskaźnik długotrwałego bezrobocia Mechanicy precyzyjni 1 Fizycy i astronomowie 1 Kierownicy w hotelarstwie 1 Analitycy systemowi i specjaliści do spraw rozwoju aplikacji komputerowych gdzie indziej niesklasyfikowani 1 Inżynierowie mechanicy 1 Hodowcy zwierząt gdzie indziej niesklasyfikowani 1 Konduktorzy i pokrewni 1 Położne bez specjalizacji lub w trakcie specjalizacji 1 Specjaliści do spraw księgowości i rachunkowości 1 Specjaliści do spraw rozwoju systemów informatycznych 1 Pracownicy stacji obsługi pojazdów 1 Pracownicy obsługi biura gdzie indziej niesklasyfikowani 1 Pracownicy usług ochrony gdzie indziej niesklasyfikowani 1 7 Średni personel ochrony środowiska, medycyny pracy i bhp 1 Szefowie kuchni i organizatorzy usług gastronomicznych 1 Rękodzielnicy wyrobów z tkanin, skóry i pokrewnych materiałów 1 Maszyniści silników, kotłów parowych i pokrewni 1 Monterzy sprzętu elektrycznego 1 Monterzy i serwisanci sieci instalacji i urządzeń telekomunikacyjnych 1 8 3. ANALIZA OFERT PRACY WG ZAWODÓW 3.1. Oferty pracy wg zawodów Tabela T-I/P-3 Oferty pracy wg zawodów (10 najliczniejszych zawodów). Oferty pracy zgłoszone w 2014 r. Nazwa zawodu Sprzedawca* 137 Technik prac biurowych* 59 Pozostali pracownicy obsługi biurowej 46 Robotnik gospodarczy 41 Kucharz* 37 Doradca klienta 37 Kierowca samochodu ciężarowego 37 Pomoc kuchenna 35 Pozostałe pomoce i sprzątaczki biurowe, hotelowe i podobne 29 Pozostali pracownicy ochrony osób i mienia 26 Największe zapotrzebowanie pracodawcy zgłaszali w zawodach związanych z handlem (sprzedawca, doradca klienta). Zapotrzebowanie to wynika z charakteru lokalnego rynku pracy, w którym dominują firmy handlowe. Do najliczniejszych należą też zawody związane z pracami biurowymi (technik prac biurowych, pozostali pracownicy obsługi biurowej). Wśród tej grupy znajduje się jednak sporo ofert stażowych, które zawyżają ten wynik. Także oferty w zawodzie robotnik gospodarczy, pozostałe pomoce i sprzątaczki, robotnik budowlany obejmują różne czynności wykonywane przez te osoby. Liczebność tej grupy zawyżana jest również przez liczne oferty prac refundowanych zgłaszane przez jednostki organizacyjne z terenu miasta. 3.2. Wskaźnik szansy uzyskania oferty Analizę ofert pracy ze względu na wielkość wskaźnika szansy uzyskania oferty przedstawia kolejna tabela. 9 Tabela T-I/P11 Ranking zawodów ze względu na wskaźnik szansy uzyskania oferty. Wskaźnik szansy uzyskania oferty Nazwa zawodu Nauczyciele sztuki w placówkach pozaszkolnych MAX Lektorzy języków obcych MAX Robotnicy robót stanu surowego i pokrewni gdzie indziej niesklasyfikowani MAX Sprzedawcy na targowiskach i bazarach MAX Specjaliści do spraw szkoleń zawodowych i rozwoju kadr MAX Średni personel z dziedziny prawa i pokrewny MAX Psycholodzy i pokrewni MAX Dziennikarze MAX Maszyniści kolejowi i metra MAX Odczytujący liczniki i wybierający monety z automatów MAX Monterzy gdzie indziej niesklasyfikowani MAX Drukarze MAX Pracownicy przygotowujący posiłki typu fast food MAX Agenci sprzedaży bezpośredniej 4,3332 Inżynierowie do spraw przemysłu i produkcji 3,6664 Zaopatrzeniowcy 2,3332 Operatorzy maszyn do produkcji wyrobów gumowych 1,8332 Kierowcy autobusów i motorniczowie tramwajów 1,5 Optycy okularowi 1,3332 Szyldziarze, grawerzy i zdobnicy ceramiki, szkła i pokrewni 1,3332 Inżynierowie elektrycy 1 Monterzy instalacji klimatyzacyjnych i chłodniczych 1 Robotnicy budowlani robót wykończeniowych i pokrewni gdzie indziej niesklasyfikowani 1 Sportowcy i pokrewni 1 Trenerzy, instruktorzy i działacze sportowi 1 Powyższa tabela nie odzwierciedla rzeczywistej szansy uzyskania oferty pracy. Wynika to z zastosowanego wskaźnika, który zgodnie z wytycznymi do monitoringu jest obliczany jest według wzoru: k W k s,I PO I k PB I 10 gdzie: k PO I - średnia miesięczna liczba ofert pracy w zawodzie k w roku, będąca w dyspozycji powiatowego urzędu pracy, k PB I - średni miesięczny poziom rejestrowanego bezrobocia w zawodzie k w roku. Oznacza to, że nawet 1 oferta pracy zgłoszona w ciągu roku, w przypadku małej liczby osób bezrobotnych w tym zawodzie lub braku osób, daje w rezultacie wysoki wskaźnik szansy uzyskania oferty pracy. W rzeczywistości jednak szansa na znalezienie zatrudnienia przez te osoby może być niewielka. 11 4. ANALIZA ZAWODÓW DEFICYTOWYCH I NADWYŻKOWYCH Analizę przeprowadzono na podstawie wskaźnika intensywności nadwyżki (deficytu) zawodów: Wnk,I OIk BIk gdzie: Oik - liczba zgłoszonych ofert pracy w i-tym miesiącu w zawodzie k Bik - liczba zarejestrowanych bezrobotnych w i-tym miesiącu w zawodzie k Przyjmuje się, że zawody o wskaźniku: Wnk, I < 0,9 to zawody nadwyżkowe, k 0,9 ≤ Wn, I ≤ 1,1 to zawody zrównoważone (wykazujące równowagę na rynku pracy), Wnk, I > 1,1 to zawody deficytowe Zgodnie z przyjętym wskaźnikiem w powiecie żorskim wyróżnić można następujące zawody deficytowe: Tabela T-I/P4 Zawody deficytowe i nadwyżkowe – zawody deficytowe. Wskaźnik intensywności nadwyżki (deficytu) 13 Nazwa zawodu Konsultant / agent sprzedaży bezpośredniej Opiekun osoby starszej* 12 Opiekunka dziecięca* 8 Monter sieci wodnych i kanalizacyjnych 7 Kierowca samochodu osobowego 7 Ogrodnik* 6 Spedytor 5 Pomocnik lakiernika 5 Kierowca autobusu 4,5 Specjalista kontroli jakości 4 Optyk okularowy 4 Portier 4 Operator koparko - ładowarki 4 Asystent do spraw księgowości 3,25 Elektryk* 3,25 12 Kosmetolog 3 Pośrednik w obrocie nieruchomościami 3 Wulkanizator 3 Operator myjni 3 Sekretarka 2,4 Inżynier inżynierii środowiska - instalacje sanitarne 2 Grafik komputerowy DTP 2 Specjalista do spraw reklamy 2 Administrator sieci informatycznej 2 Technik mechanik maszyn i urządzeń 2 Technik masażysta* 2 Terapeuta zajęciowy* 2 Rejestratorka medyczna 2 Sprzedawca w branży przemysłowej 2 Sprzedawca w branży spożywczej 2 Cieśla* 2 Kierowca ciągnika siodłowego 2 Kopacz 2 Grupa ta obejmuje bardzo często zawody, w których oferty zostały zrealizowane przez skierowanie osób o zbliżonych kwalifikacjach (np. konsultant / agent sprzedaży bezpośredniej, administrator sieci informatycznej, sprzedawca w branży przemysłowej, operator myjni). Kolejną grupę zawodów deficytowych stanowią zawody trudne do realizacji ze względu na brak kandydatów posiadających wymagane przez pracodawców kwalifikacje (np. optyk, elektryk, cieśla). Zawody o najniższym wskaźniku intensywności nadwyżki (deficytu) przedstawia poniższa tabela. Tabela T-I/P4 Zawody deficytowe i nadwyżkowe – zawody nadwyżkowe (30 zawodów). Wskaźnik intensywności nadwyżki (deficytu) Nazwa zawodu Mechanik pojazdów samochodowych* 0,0333 Technik logistyk* 0,0667 Kucharz małej gastronomii* 0,0833 13 Ogrodnik terenów zieleni 0,0833 Cukiernik* 0,0882 Monter / składacz okien 0,0909 Sprzątaczka biurowa 0,0938 Robotnik budowlany 0,1667 Ekspozytor towarów (merchandiser) 0,1818 Kasjer handlowy 0,2097 Stolarz* 0,2105 Pracownik ochrony fizycznej bez licencji 0,2222 Technik administracji* 0,2308 Technik elektryk* 0,25 Pracownik socjalny 0,25 Malarz lakiernik wyrobów metalowych 0,25 Ślusarz* 0,25 Murarz* 0,2647 Mechanik samochodów osobowych 0,2692 Telemarketer 0,2857 Posadzkarz* 0,3 Barman 0,3056 Fryzjer* 0,3065 Doradca zawodowy 0,3333 Technik farmaceutyczny* 0,3333 Pomoc apteczna 0,3333 Malarz budowlany 0,3333 Sprzedawca* 0,3434 Monter instalacji i urządzeń sanitarnych* 0,375 Stolarz meblowy 0,375 W stosunku do osób, posiadających zawody nadwyżkowe urząd podejmuje różnorodne działania aktywizujące, mające na celu ułatwienie powrotu na rynek pracy, a w przypadku braku takiej możliwości organizuje szkolenia dostosowujące kwalifikacje osób do potrzeb rynku pracy. Zgodnie z przyjętym wskaźnikiem do zawodów zrównoważonych, czyli takich w których utrzymuje się równowaga na rynku pracy, należą niżej wymienione zawody. 14 Tabela T-I/P4 Zawody deficytowe i nadwyżkowe – zawody zrównoważone. Wskaźnik intensywności nadwyżki (deficytu) Nazwa zawodu Kierownik działu marketingu 1 Kierownik działu produkcji 1 Kierownik działu w handlu detalicznym 1 Logistyk 1 Lekarz weterynarii 1 Lektor języka angielskiego 1 Pedagog szkolny Wychowawca w placówkach oświatowych, wychowawczych i opiekuńczych Specjalista do spraw pozyskiwania funduszy 1 Opiekun klienta 1 Specjalista do spraw sprzedaży 1 Specjalista zastosowań informatyki 1 Laborant chemiczny 1 Kosztorysant budowlany 1 Technik weterynarii* 1 Higienistka stomatologiczna* 1 Higienistka szkolna 1 Agent ubezpieczeniowy 1 Fakturzystka 1 Technik usług fryzjerskich* 1 Sprzedawca w stacji paliw 1 Dekarz* 1 Monter instalacji centralnego ogrzewania i ciepłej wody 1 1 1 1 Malarz konstrukcji i wyrobów metalowych 1 Lakiernik* 1 Monter konstrukcji stalowych 1 Operator obrabiarek sterowanych numerycznie 1 Tokarz / frezer obrabiarek sterowanych numerycznie 1 Mechanik samochodów ciężarowych 1 Mechanik automatyki przemysłowej i urządzeń precyzyjnych* 1 Elektryk budowlany 1 Robotnik gospodarczy 1,0513 Specjalista do spraw marketingu i handlu 1,1667 15 5. WNIOSKI Dane w tabelach nie odzwierciedlają rzeczywistej sytuacji na lokalnym rynku pracy. Wynika to z faktu iż obecnie dynamicznie zmieniający się rynek pracy nie sprzyja specjalizacji lecz krótkookresowemu zatrudnianiu na bardzo różnych stanowiskach. W przypadku zatrudnienia w kilku firmach trudno jest określić tylko jeden zawód, gdyż okres wykonywania ostatniego zawodu może być znacznie krótszy od poprzednich okresów zatrudnienia w zupełnie innym zawodzie. Na podstawie przeprowadzonej analizy można jednak stwierdzić, że lokalny rynek pracy charakteryzuje się głęboką nierównowagą, tylko nieliczne zawody należą do grupy zrównoważonych lub deficytowych, natomiast zdecydowaną większość stanowią zawody nadwyżkowe. Istniejąca na rynku pracy sytuacja spowodowana jest miedzy innymi niewystarczającą kompatybilnością kierunków kształcenia szkół funkcjonujących w powiecie z zapotrzebowaniem zgłaszanym przez pracodawców. Szkoły powinny dostosowywać swój program nauczania do wymogów obowiązujących na rynku pracy. Rozwój szkolnictwa zawodowego musi być podporządkowany realizacji celu nadrzędnego, jakim są potrzeby gospodarki. Ważnym czynnikiem jest również fakt, iż osoby posiadające taki sam zawód mają w rzeczywistości bardzo różne szanse na podjęcie pracy. Posiadanie przez bezrobotnego konkretnego zawodu, na który jest największe zapotrzebowanie na rynku nie oznacza szybkiej szansy znalezienia pracy, gdyż jest to uwarunkowane zróżnicowanymi umiejętnościami, predyspozycjami osobistymi, wiedzą i stażem pracy. Znaczna część osób kończących szkoły średnie kontynuuje naukę na studiach wyższych, przez co w tym okresie staje się niedyspozycyjna i niekonkurencyjna na rynku pracy. Wiele osób bezrobotnych posiada atrakcyjny na rynku pracy zawód wyuczony, bez doświadczeń zawodowych i koniecznych uprawnień, co obniża ich możliwości znalezienia zatrudnienia i prowadzi do tego, że podejmują pracę na stanowiskach niesatysfakcjonujących zarówno pod względem finansowym jak i prestiżowym. Osoby te mają jednakże większe szanse na zdobycie pracy i ponoszą mniejsze ryzyko jej utraty. Wysokie kwalifikacje zwiększają również mobilność zawodową kandydatów. Ponadto należy podkreślić, iż dużym problemem na lokalnym rynku jest wysoki 16 wskaźnik długotrwałego bezrobocia, który powoduje nasilone zjawisko dezaktualizacji kwalifikacji osób bezrobotnych, co w efekcie utrudnia ich powrót na rynek pracy. Można także zauważyć niską aktywność osób bezrobotnych w poszukiwaniu pracy. Brak zainteresowania ofertami pracy wynika często z mało atrakcyjnych warunków zatrudnienia lub nie wywiązywania się pracodawców z obowiązków nałożonych przez Kodeks Pracy. Wpływ na wielkość zatrudnienia ma także sezonowość prac i usług. W celu zwiększenia szans na znalezienie pracy przez zarejestrowanych bezrobotnych urząd pracy na bieżąco realizuje zadania zmierzające do poprawy sytuacji. W 2014 roku urząd podjął m.in. następujące działania: - pozyskiwał oferty i utrzymywał kontakty z pracodawcami oraz realizował zgłaszane oferty; - zorganizował: targi pracy, giełdy pracy, staże, bony stażowe, prace społecznie użyteczne, doposażenie stanowisk pracy, szkolenia, dofinansowanie wynagrodzenia dla osób powyżej 50 roku życia, refundacja składek w związku z zatrudnieniem osób poniżej 30 roku życia, pomoc w zakładaniu działalności gospodarczej. Działania te finansowane były zarówno ze środków Funduszu Pracy, Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych jak i w ramach środków pozyskanych z Europejskiego Funduszu Społecznego; - przeprowadził porady indywidualne i grupowe, warsztaty oraz zajęcia w Klubie Pracy. 17
