Podstawy Fizyki
Transkrypt
Podstawy Fizyki
Władysław Tomaszewicz — Piotr Grygiel Podstawy Fizyki Część I — Fizyka Klasyczna (na prawach rękopisu) Wydział Fizyki Technicznej i Matematyki Stosowanej Politechnika Gdańska 2002 Rozdział 1 Wstęp 1.1 Międzynarodowy układ jednostek miar SI W fizyce dane zjawiska są opisywane za pomocą matematycznych praw, wiążących ze sobą poszczególne wielkości fizyczne. Przykładami wielkości fizycznych są długość, czas, masa, prędkość, siła, temperatura. Ogólnie przez wielkości fizyczne rozumiemy te własności ciał lub zjawisk, które można zmierzyć, tj. porównać ilościowo z tymi samymi własnościami innych ciał lub zjawisk. Pomiar wielkości fizycznej polega na wyznaczeniu liczbowego stosunku mierzonej wielkości do wielkości przyjętej za jednostkę. W zależności od przyjętego układu jednostek wielkości fizyczne możemy podzielić na wielkości podstawowe oraz wielkości pochodne. Dla wielkości podstawowych ustalane są ich wzorce, stanowiące jednostki wielkości podstawowych. Wielkości pochodne i ich jednostki określa się na na podstawie zależności matematycznych, wiążących je z wielkościami podstawowymi i ich jednostkami. Wybór wielkości podstawowych i ich wzorców jest równoważny z ustaleniem określonego układu jednostek. Należy zauważyć, że od wyboru układu jednostek zależy również postać niektórych wzorów, zwłaszcza w elektrodynamice. Załóżmy dla przykładu, że jako wielkości podstawowe wybraliśmy m. in. odległość x i czas t i odpowiednio nazwaliśmy ich jednostki metrem (oznaczenie 1 m) i sekundą (oznaczenie 1 s). Prędkość ciała jest wtedy wielkością pochodną, zdefiniowaną (w przypadku ruchu jednostajnego prostoliniowego) wzorem v = x/t. Za jednostkę prędkości przyjmujemy zatem prędkość takiego ruchu, podczas którego w ciągu jednostki czasu ciało przebywa drogę równą jednostce długości. Jednostką prędkości jest więc 1 m/1 s=1 m/s. Zwykle jednostkę miary danej wielkości fizycznej — jej wymiar oznacza1 2 WSTĘP my przez ujęcie tej wielkości w nawiasy kwadratowe, np. [x] = m, [t] = s. Ponieważ [v] = [x]/[t] = m/s, widać że jednostką prędkości jest istotnie 1 m/s. Obecnie w nauce i technice jest stosowanych kilka różnych układów jednostek. W niniejszym wykładzie będzie stosowany Międzynarodowy Układ Jednostek Miar, nazywany układem SI od skrótu francuskiego terminu Système International (Układ Międzynarodowy). Układ ten został ustalony przez Międzynarodowy Komitet Metrologii Ustawodawczej w Paryżu w 1958 roku. Układ SI ma 6 jednostek podstawowych i dwie jednostki uzupełniające (patrz tabela 1.1). Poniżej podamy uproszczone definicje tych jednostek. Lp. 1 2 3 4 5 6 7 8 Wielkość Długość Masa Czas Natężenie prądu elektr. Temperatura Światłość Kąt płaski Kąt bryłowy Jednostka metr kilogram sekunda amper kelwin kandela radian steradian Symbol m kg s A K cd rad sr Tabela 1.1: Metr jest długością równą 1 650 763, 73 długości fali w próżni promieniowania monochromatycznego o barwie pomarańczowej emitowanego przez atom kryptonu 86. Kilogram jest masą międzynarodowego wzorca przechowywanego w Międzynarodowym Biurze Miar w Sèvres pod Paryżem. Sekunda jest czasem trwania 9 192 631 770 okresów promieniowania odpowiadającego przejściu między dwoma nadsubtelnymi poziomami stanu podstawowego atomu cezu 133. Amper jest natężeniem prądu elektrycznego, który płynąc w dwóch nieskończenie długich równoległych przewodach, umieszczonych w próżni w odległości jednego metra, wywołuje między tymi przewodami siłę równą 2·10 −7 niutona na każdy metr długości przewodu. Kelwin jest jednostką temperatury termodynamicznej w skali, w której temperatura punktu potrójnego wody jest równa 273,16 K. Kandela jest światłością, którą ma w kierunku prostopadłym pole równe 16 · 10−5 m2 powierzchni ciała doskonale czarnego, promieniującego w temperaturze krzepnięcia platyny pod ciśnieniem normalnym. 3 MIĘDZYNARODOWY UKŁAD JEDNOSTEK MIAR SI W O a s S O r r a) b) Rysunek 1.1: Kąt płaski α wyrażony w radianach jest równy stosunkowi łuku s do promienia tego łuku r (rys. 1.1a): s α= . r (1.1) Radian jest kątem płaskim zawartym między dwoma promieniami koła, wycinającymi z okręgu tego koła łuk o długości równej promieniowi. Ponieważ dla pełnego kąta płaskiego długość łuku s = 2πr, pełny kąt płaski wynosi 2π rad. Kątem bryłowym nazywamy część przestrzeni ograniczoną prostymi poprowadzonymi z jednego punktu do wszystkich punktów dowolnej krzywej zamkniętej. Kąt bryłowy Ω jest równy stosunkowi powierzchni S, którą ten kąt wycina z powierzchni kuli o promieniu r, do kwadratu promienia tej kuli (rys. 1.1b): S Ω = 2. (1.2) r Steradian jest kątem bryłowym o wierzchołku w środku kuli, wycinającym z powierzchni tej kuli pole równe kwadratowi jej promienia. Ponieważ dla pełnego kąta bryłowego pole powierzchni kuli S = 4πr 2 , pełny kąt bryłowy wynosi 4π sr. Radian i steradian są jednostkami bezwymiarowymi i mogą być użwane w dowolnym układzie jednostek. Jeżeli mamy do czynienia z wartościami wielkości fizycznych znacznie większymi albo znacznie mniejszymi od ich jednostek, to w celu uniknięcia bardzo dużych lub bardzo małych liczb wprowadza się jednostki wtórne, będące wielokrotnościami lub podwielokrotnościami jednostek zasadniczych. Wielokrotność i podwielokrotność jednostki miary wyraża sie w układzie 4 WSTĘP dziesiętnym przez dodanie odpowiednio do nazwy lub oznaczenia jednostki miary następujących przedrostków lub ich oznaczeń (patrz tabl. 1.2). Przedr. tera giga mega kilo hekto deka — — Ozn. T G M k h da – – Wielokr. 1012 109 106 103 102 101 – – Przedr. decy centy mili mikro nano piko femto atto Ozn. d c m µ n p f a Podwiel. 10−1 10−2 10−3 10−6 10−9 10−12 10−15 10−18 Tabela 1.2: 1.2 1.2.1 Elementy rachunku wektorowego Wektory. Działania na wektorach Wśród wielkości występujących w fizyce możemy wyróżnić m.in. skalary i wektory. Wielkości, które można jednoznacznie określić za pomocą liczby i jednostki, a więc mające jedynie wartości, nazywamy wielkościami skalarnymi — w skrócie — skalarami. Do skalarów należą np. masa, praca i energia. Inne wielkości, jak np. siła, prędkość, nie mogą być wyznaczone tylko przez swoje wartości, gdyż zależą one jeszcze od kierunku. Takie wielkości nazywamy wielkościami wektorowymi — w skrócie — wektorami. Wektor jest to skierowany odcinek, t.j. odcinek mający określoną długość, kierunek i zwrot (rys. 1.2). Punkt początkowy A wektora nazywamy jego punktem zaczepienia (przyłożenia), punkt B — końcem wektora, prostą l, na której leży wektor, linią działania wektora. Wektory oznaczamy literami wyróżnionymi tłustym drukiem lub, zwłaszcza przy pisaniu ręcznym, − literami ze strzałkami nad nimi, np. a lub → a . Długość wektora nazywamy również wartością bezwzględną lub modułem wektora i oznaczamy jako |a| lub po prostu a. Długość wektora przedstawia w określonej skali wartość liczbową wielkości fizycznej, reprezentowanej przez dany wektor. Dla wielkości wektorowych można zdefiniować określone działania, jak m.in. mnożenie wektora przez liczbę, dodawanie i odejmowanie wektorów. Jeżeli c jest pewną liczbą dodatnią i a pewnym wektorem, to przez ca rozumiemy wektor który ma ten sam kierunek, co wektor a i jest od nigo c razy ELEMENTY RACHUNKU WEKTOROWEGO 5 l a B A Rysunek 1.2: dłuższy (rys. Jeżeli c jest liczbą ujemną, to przez ca rozumiemy wektor,który jest −c razy dłuższy, niż wektor a, jest do niego równoległy i ma przeciwny zwrot. W szczególności przez wektor przeciwny do wektora a rozumiemy wektor (−1) · a (rys. 1.2b), oznaczamy go symbolem −a. Ma on tę samą długość, co wektor a, lecz jest przeciwnie skierowany. 1.3a). Przez sumę c dwóch wektorów a i b rozumiemy wektor, będący przekątną AD równoległoboku ABCD, zbudowanego na wektorach a i b w sposób pokazany na rysunku 1.4a. Sumę c dwóch wektorów a i b oznaczmy symbolem: c = a + b. (1.3) Można ją znaleźć również w inny sposób (rys. 1.4b,c). Wykreślamy najpierw z dowolnego punktu wektor a, z końca wektora a wykreślamy wektor b; wektor c, którego początek leży w początku wektora a, a koniec w końcu wektora b, jest sumą c tych wektorów. Jeśli przy tworzeniu sumy najpierw wykreślimy wektor b, a potem wektor a, otrzymamy ten sam wektor c. Wynika stąd, że dodawanie wektorów podlega prawu przemienności: a + b = b + a. (1.4) Przez różnicę d wektorów a i b rozumiemy wektor, który, dodany do wektora b, daje wektor a (rys. 1.4a). Można go przedstawić przez przekątną CB równoległoboku, zbudowanego z wektorów a i b. Różnicę d dwóch wektorów a i b oznaczamy symbolem: d = a − b. (1.5) Wektor różnicy ma początek w końcu wektora, który odejmujemy, a koniec w końcu wektora, od którego odejmujemy (rys. 1.4d). 6 WSTĘP ca -ca a -a a c>0 c<0 a) b) Rysunek 1.3: C a) D D c b c b d A B a b) B A a a C c) D b C b d) d c A A Rysunek 1.4: a B ELEMENTY RACHUNKU WEKTOROWEGO 7 Rysunek 1.5: Zdefiniujemy teraz mnożenie wielkości wektorowych. Ponieważ wektory są wielkościami bardziej złożonymi od skalarów, można określić kilka rodzajów iloczynu dwóch wektorów. Iloczyn skalarny dwóch wektorów a i b, oznaczany symbolem a · b, jest zdefiniowany następująco: a · b = |a||b| cos ϕ, (1.6) gdzie ϕ jest kątem zawartym między tymi dwoma wektorami (rys. 1.5). Z podanej definicji wynika, że iloczyn skalarny dwóch wektorów jest skalarem i że spełnia prawo przemienności, a · b = b · a. (1.7) Widać też, że iloczyn skalarny dwóch prostopadłych wektorów jest równy zeru (jeżeli ϕ = π/2, to cos ϕ = 0 i a · b = 0). Wielkościami fizycznymi, które można przedstawić w postaci iloczynu skalarnego dwóch wektorów są np. praca mechaniczna i potencjał elektryczny. Iloczyn wektorowy dwóch wektorów, oznaczany symbolem a × b, jest nowym wektorem c = a × b. (1.8) Wartość bezwzględna wektora c jest określona równaniem |c| = |a||b| sin ϕ, (1.9) gdzie ϕ jest kątem zawartym między wektorami a i b (rys. 1.6). Wyrażenie po prawej stronie ostatniego równania jest powierzchnią S równoległoboku rozpiętego na wektorach a i b. Można zauważyć, że iloczyn wektorowy dwóch równoległych wektorów jest równy zeru. 8 WSTĘP Rysunek 1.6: Kierunek wektora c = a × b jest z definicji prostopadły do płaszczyzny, w której leżą wektory a i b a jego zwrot określa następująca reguła. Jeżeli śruba prawoskrętna, prostopadła do wspomnianej płaszczyzny, obraca się od wektora a do wektora b o kąt mniejszy od 180 o , to kierunek ruchu śruby określa zwrot wektora c. Można stąd wywnioskować, że przy zamianie kolejności czynników w iloczynie wektorowym zmienia on zwrot na przeciwny, a × b = −b × a. (1.10) Dla iloczynu wektorowego nie zachodzi więc prawo przemienności. Przykładami wielkości fizycznych, będących iloczynami wektorowymi, są moment siły, moment pędu i siła, działająca na ładunek poruszający się w polu magnetycznym. 1.2.2 Kartezjański układ współrzędnych. Składowe wektora Przytoczone w poprzednim podrozdziale definicje wektorów i działań na nich miały charakter geometryczny. W wielu przypadkach wygodniej jest korzystać z analitycznego opisu działań na wektorach, wykorzystującego rozkładanie wektorów na składowe w określonym układzie odniesienia. Załóżmy, że mamy wybrany w przestrzeni pewien kartezjański (prostokątny) układ współrzędnych Oxyz, tj. układ trzech wzajemnie prostopadłych osi Ox, Oy i Oz (rys. 1.7). Będziemy oznaczać przez i, j i k wektory jednostkowe ( |i| = |j| = |k| = 1), skierowane wzdłuż osi Ox, Oy i Oz. Wektory te nazywamy wersorami odpowiednich osi. Zwykle przyjmujemy, że kartezjański układ odniesienia jest prawoskrętny, t.j., że i × j = k. Z rysunku wynika, że wektor a można zapisać jako sumę jego rzutów ia x , jay i kaz na osie Ox, ELEMENTY RACHUNKU WEKTOROWEGO 9 Rysunek 1.7: Oy i Oz układu współrzędnych: a = iax + jay + kaz . (1.11) Skalarne wielkości ax , ay i az nazywamy składowymi wektora a. Ostatnie równanie zapisujemy często jako: a = (ax , ay , az ). (1.12) Widać, że w danym układzie współrzędnych wektor jest jednoznacznie określony przez jego składowe. Dla uproszczenia będziemy teraz zakładać, że wszystkie rozpatrywane wektory leżą w płaszczyźnie Oxy. Jeżeli znamy długość wektora a i kąt α, jaki tworzy ten wektor z osią Ox, to składowe tego wektora, zgodnie z rysunkiem 1.8, wyrażają się wzorami ax = a cos α, (1.13) ay = a sin α. (1.14) Przeciwnie, gdy znane są składowe wektora w prostokątnym układzie współrzędnych, możemy wyznaczyć jego długość i kierunek. Na podstawie twierdzenia Pitagorasa mamy bowiem: a= q ax 2 + ay 2 , (1.15) 10 WSTĘP Rysunek 1.8: Rysunek 1.9: oraz ax , (1.16) a ay sin α = . (1.17) a Przyjmijmy teraz, że mamy dwa wektory, a i b=ca (rys. 1.9a). Z rysunku wynika, że bx = cax , (1.18) cos α = by = cay . (1.19) Widzimy więc, że przy mnożeniu wektora przez liczbę jego składowe są mnożone przez tę samą liczbę. Przyjmiemy teraz, że mamy dwa wektory a i b 11 ELEMENTY RACHUNKU WEKTOROWEGO oraz ich sumę c = a + b (rys. 1.9b). Z rysunku wynikają zależności cx = a x + b x , (1.20) cy = a y + b y . (1.21) Zatem, przy sumowaniu dwóch wektorów sumują się ich składowe. Podobnie można pokazać, że przy odejmowaniu dwóch wektorów ich składowe się odejmują. Rezultaty te można uogólnić na przypadek dwóch wektorów leżących w dowolnej płaszczyźnie oraz na przypadek dowolnej liczby wektorów. Wyrazimy teraz iloczyn skalarny i iloczyn wektorowy dwóch wektorów za pośrednictwem składowych tych wektorów. Będziemy przyjmować bez dowodu, że przytoczone poniżej formalne przekształcenia są poprawne. Obliczymy najpierw iloczyn skalarny wektorów a i b: a · b = (iax + jay + kaz ) · (ibx + jby + kbz ) = i · i a x bx + i · j a x by + i · k a x bz + j · i a y bx + j · j a y by + j · k a y bz + k · i a z bx + k · j a z by + k · k a z bz . (1.22) Ponieważ zachodzą związki i · i = j · j = k · k = 1, i · j = i · k = j · k = 0, otrzymujemy wzór a · b = a x bx + a y by + a z bz . (1.23) Obliczymy teraz w podobny sposób iloczyn wektorowy wektorów a i b: a × b = (iax + jay + kaz ) × (ibx + jby + kbz ) = i × i a x bx + i × j a x by + i × k a x bz + j × i a y bx + j × j a y by + j × k a y bz + k × i a z bx + k × j a z by + k × k a z bz . (1.24) Uwzględniając związki i × j = −j × i = k, j × k = −k × j = i, k × i = −i × k = j (por. rys. 1.7), i × i = j × j = k × k = 0 otrzymujemy wzór a × b = i(ay bz − az by ) + j(az bx − ax bz ) + k(ax by − ay bx ). Wzór ten jest łatwiejszy do zapamiętania, znacznika: i j a × b = ax ay bx by (1.25) jeżeli zapisać go w postaci wyk az bz . (1.26) 12 WSTĘP Istotnie, obliczając wyznacznik otrzymuje się wzór (1.25). Znaczenie rachunku wektorowego w fizyce wynika z faktu, że równania wektorowe, np. c = a + b, są słuszne w dowolnym układzie współrzędnych. Przy zmianie układu współrzędnych składowe wszystkich wektorów przekształcają się, jak można sprawdzić, w ten sam sposób. Z drugiej strony, jest faktem stwierdzonym empirycznie, że prawa fizyki również są niezależne od wyboru układu współrzędnych. Notacja wektorowa jest więc idealnym językiem do wyrażania praw fizyki.