Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia

projekt (wersja z dnia 24 października 2014 r.)
U S T AWA
z dnia………………………….. r.
o zmianie ustawy – Kodeks wykroczeń oraz ustawy – Kodeks postępowania
w sprawach o wykroczenia
Art. 1. W ustawie z dnia 20 maja 1970 r. – Kodeks wykroczeń (Dz. U. z 2013
r., poz. 482, z późn. zm.) po art. 119 dodaje się art. 119a w brzmieniu:
„Art. 119 a § 1. Jeżeli wartość przedmiotu kradzieży, o której mowa w art. 119
§ 1, nie przekracza 10 złotych, a względy prewencyjne, w szczególności dotyczące
sprawcy wykroczenia, nie wskazują na konieczność prowadzenia postępowania,
poprzestaje się na zastosowaniu w stosunku do sprawcy środków określonych w art.
41.
§ 2. Przepisu § 1 nie stosuje się, jeżeli kradzież ma charakter zuchwały,
sprawca odmówił naprawienia szkody lub zastosowaniu wobec sprawcy środków
określonych w art. 41 sprzeciwił się pokrzywdzony albo osoba działająca w jego
imieniu.”.
Art. 2. W ustawie z dnia 24 sierpnia 2001 r. – Kodeks postępowania w
sprawach
o wykroczenia (Dz. U z 2013 r. poz. 395, z późn. zm.) wprowadza się następujące
zmiany:
1) po art. 27 dodaje się art. 27a w brzmieniu:
„Art. 27a. § 1. W wypadku zastosowania w stosunku do sprawcy wykroczenia
środków określonych w art. 41 Kodeksu wykroczeń, pokrzywdzonego lub osobę
działającą w jego imieniu, która powiadomiła o wykroczeniu organ uprawniony
do występowania w tych sprawach w charakterze oskarżyciela publicznego, należy
pouczyć o treści art. 27 § 2.”;
§ 2. Do pokrzywdzonego, o którym mowa w § 1, przepisy art. 27 § 2, § 4 zd.
–2–
pierwsze i § 5, art. 28 § 1, art. 29 § 2 i art. 31 § 1 stosuje się odpowiednio.”;
2) po art. 42 dodaje się art. 42a w brzmieniu:
„Art. 42a. Ustalenia odnośnie stanu zdrowia psychicznego osoby podejrzanej
o popełnienie wykroczenia można oprzeć na wnioskach opinii o stanie zdrowia
psychicznego tej osoby sporządzonej w innym postępowaniu o wykroczenie
lub w postępowaniu karnym, jeżeli przedmiot uprzedniego postępowania stanowiło
wykroczenie lub przestępstwo tego samego rodzaju, a biegli stwierdzili stan
niepoczytalności wynikający z zakłócenia czynności psychicznych o charakterze
trwałym.”.
Art. 3. Przepisy określone w art. 119a ustawy, o której mowa w art. 1 oraz
w art. 27a ustawy, o której mowa w art. 2, stosuje się do czynów popełnionych
po wejściu w życie niniejszej ustawy.
Art. 4. Ustawa wchodzi w życie po upływie 30 dni od dnia ogłoszenia.
–3–
UZASADNIENIE
Potrzeba i cele projektowanej ustawy
Doświadczenia związane ze stosowaniem przepisów prawa wykroczeń
wskazują na to, iż pomimo fundamentalnej zasady materialno-procesowej prawa
wykroczeń, jaką stanowi zasada priorytetu środków pozakarnych, które powinny
stanowić pierwszoplanową postać reakcji na wykroczenie, a ustępować karom
przewidzianym
w Kodeksie wykroczeń dopiero w tych wypadkach, gdy nie są wystarczające
do wdrożenia sprawcy do poszanowania prawa i przestrzegania zasad współżycia
społecznego1, na płaszczyźnie stosowania przepisów tej dziedziny prawa dostrzegalny
jest nadmierny automatyzm, którego przejaw, z jednej strony, stanowi zjawisko
tzw. taryfikacji wymiaru kary za poszczególne typy wykroczeń, widoczne
w szczególności w wypadku wykroczeń przeciwko bezpieczeństwu w ruchu
drogowym, z drugiej zaś – niedostateczne uwzględnianie możliwości nierepresyjnego
reagowania na niektóre wypadki naruszeń prawa, związanej z obowiązującą na
gruncie postępowania w sprawach o wykroczenia zasadą oportunizmu ścigania
czynów tej rangi.
Celowe jest wprowadzenie rozwiązań prowadzących do rezygnacji ze ścigania
wykroczeń o nieznacznym stopniu społecznej szkodliwości, w wypadkach w których
za prowadzeniem postępowania nie przemawia interes społeczny. Dotyczy to
zwłaszcza przypadków kradzieży rzeczy o bardzo niskiej wartości, występujących
w szczególności w placówkach handlowych, w sytuacjach, gdy zachowanie sprawcy
1
por. komentarz do art. 41 k.w. w: M. Bojarski, W. Radecki, Kodeks wykroczeń. Komentarz,
Wydawnictwo C.H. Beck 2013, wydanie 6, teza 1 i przywoływany tam pogląd Grzegorczyka
i Olszewskiego.
–4–
wykroczenia ma charakter incydentalny, sam sprawca nie kwestionuje swojej
odpowiedzialności, zaś szkoda spowodowana czynem została wyrównana.
W takich sytuacjach prowadzenie sformalizowanego postępowania w sprawie
o wykroczenie, prowadzącego do ukarania sprawcy, w odniesieniu do którego
nie występują nasilone potrzeby oddziaływania prewencyjnego, jawi się jako
niecelowe
i zbędnie angażujące zasoby organów ścigania, w sytuacji gdy cele związane
z wychowawczym oddziaływaniem prawa mogą zostać zrealizowane poprzez
zastosowanie środków o charakterze pozapenalnym.
Uzasadnione jest również wprowadzenie rozwiązań redukujących koszty
związane z prowadzeniem postępowania w odniesieniu do sprawców cechujących się,
z uwagi na określone dysfunkcje zdrowotne wpływające na ich stan psychiczny,
a tym samym poczytalność, niezdolnością do ponoszenia odpowiedzialności typu
represyjnego.
Występujące wypadki, gdy osoby należące do tej kategorii sprawców
w sposób ponawialny dopuszczają się wykroczeń określonego rodzaju, przemawiają
za
wprowadzeniem rozwiązania modyfikującego sposób ustalania przesłanek
ich odpowiedzialności, a tym samym ograniczających, zgodnie z interesem
społecznym, koszty postępowania w takich wypadkach.
Obowiązujący stan prawny
Zasady odpowiedzialności za wykroczenie generalnie stanowią odpowiednik
zasad odpowiedzialności za przestępstwo. Warunkiem karalności czynu sprawcy
wykroczenia jest więc, aby popełnił on czyn zabroniony jako wykroczenie przez
ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia, a więc aby był to czyn wypełniający
znamiona wykroczenia popełniony w warunkach braku sytuacji kontratypowej oraz
czyn społecznie szkodliwy (art. 1 § 1 k.w.), a ponadto czyn zawiniony (art. 1§ 2 k.w.).
Pomiędzy zasadami odpowiedzialności za czyny obu tych kategorii zachodzi
–5–
jednak istotna różnica, polegająca na odmiennym ukształtowania przesłanki
karygodności czynu, rozumianej jako materialny substrat czynu zabronionego, a więc
wyznacznik stopnia legitymizującej reakcję penalną społecznej szkodliwości czynu.
W wypadku przestępstw karygodność czynu nie jest elementem przesądzonym
w wypadku każdego zachowania, choć z wypełnieniem przez sprawcę znamion typu
przestępstwa związane jest jej domniemanie. Domniemanie to jednak podlega
obaleniu w wypadku zaistnienia atypowej sytuacji, charakteryzującej się brakiem
społecznej szkodliwości (choć reprezentowany jest również pogląd, iż o ile nie
zachodzi sytuacja kontratypowa, to z faktu naruszenia karnoprawnego zakazu zawsze
będzie wynikać pewien stopień społecznej szkodliwości) albo znikomym stopniem
społecznej szkodliwości popełnionego czynu.
Odpadnięcie elementu karygodności odbiera czynowi zabronionemu, zgodnie
z art. 1 § 2 k.k., cechę przestępności.
W wypadku wykroczeń ustawodawca nie dopuścił możliwości ustalenia
znikomości stopnia społecznej szkodliwości czynu, a tym samym nie przewidział
wyłączenia karalności wykroczenia z tego powodu. Związane jest to z porządkoworegulacyjnym charakterem szeregu norm sankcjonowanych przez prawo wykroczeń,
które nie wykazują charakterystycznego dla czynów rangi przestępstwa elementu
samoistnej
naganności
zachowania.
Z
tych
przyczyn
ustawodawca
uznał,
że dopuszczenie możliwości ustalania znikomości stopnia społecznej szkodliwości
wykroczenia prowadziłoby do ryzyka nazbyt częstego uwalniania sprawcy
wykroczenia od odpowiedzialności, to zaś podważałoby efektywność systemu prawa
wykroczeń, zarówno na płaszczyźnie generalnoprewencyjnego oddziaływania ustawy,
jak i na płaszczyźnie egzekwowania jej przepisów.
Prawo wykroczeń posiada jednak rozwiązania dedykowane ograniczeniu
zakresu reakcji penalnej w wypadkach, w których prowadziłaby ona do rezultatów
sprzecznych z potrzebami dotyczącymi ścigania wykroczeń. Przewiduje je art. 61 § 1
Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia, statuujący w punkcie 2, jako
podstawę odmowy wszczęcia postępowania lub jego umorzenia, fakt, iż wobec
sprawcy zastosowano środek oddziaływania w postaci pouczenia, zwrócenia uwagi
–6–
lub ostrzeżenia albo środek przewidziany w przepisach o odpowiedzialności
dyscyplinarnej
lub
porządkowej,
a
środek
ten
jest
wystarczającą
reakcją
na wykroczenie.
Jak wskazuje się w piśmiennictwie, art. 61 k.p.s.w. stanowi przejaw „zasady
oportunizmu procesowego, czego wyrazem jest wprowadzenie fakultatywnej podstawy
odmowy wszczęcia lub umorzenia postępowania. Oznacza to, że ustalenie zaistnienia
okoliczności przewidzianej w § 1 w pkt 1 lub 2 daje podstawę do rozważenia potrzeby
wszczęcia lub dalszego prowadzenia postępowania w sprawie
wykroczenie.
Zawartych w pkt 1 i 2 § 1 przesłanek nie należy traktować jako ujemnych przesłanek
procesowych, o których mowa w art. 5 § 1 k.p.s.w., albowiem zaistnienie tych
ostatnich skutkuje obligatoryjną odmową wszczęcia lub obligatoryjnym umorzeniem
postępowania.”2.
Jak wskazuje się ponadto, „przepis ten jest wyrazem zapatrywania
ustawodawcy, że w określonych w nim sytuacjach dalsze prowadzenie postępowania
o wykroczenie, ze względu na koszty, staje się niecelowe, skoro dla zniwelowania
skutków naruszenia prawa wystarcza reakcja w postaci stosowanych już środków
wychowawczych albo gdy należy oczekiwać, że wykonaniu ulegnie - zgodnie z treścią
art. 10 § 1 k.w. - kara surowsza lub środek karny orzeczony za ten sam czyn
w postępowaniu karnym.”3.
Art. 61 § 1 pkt 2 k.p.s.w. stanowi procesowe dopełnienie instytucji prawa
wykroczeń określonej w art. 41 k.w., zgodnie z którym „W stosunku do sprawcy
czynu można poprzestać na zastosowaniu pouczenia, zwróceniu uwagi, ostrzeżeniu
lub na zastosowaniu innych środków oddziaływania wychowawczego.”.
Dostrzeżenia wymaga fakt, iż mimo że art. 41 k.w. przewiduje instytucję
o charakterze fakultatywnym, to jednak nie zawiera jakichkolwiek wskazówek
dotyczących jej stosowania, a w szczególności nie określa przesłanek jej zastosowania
ani celów, które powinny być za jej pomocą realizowane. Wyrażany jest pogląd,
2
J. Paśkiewicz, Komentarz do Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia, Oficyna
2009.
3
A. Skowron, Komentarz do Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia, LEX 2010.
–7–
iż ustawodawca stanął w tym wypadku na pozycji niemal czystego oportunizmu,
umożliwiając
organowi
upoważnionemu
do
złożenia
wniosku
o
ukaranie
lub do nałożenia grzywny mandatem karnym zastosowanie określonych w tym
przepisie pozapenalnych środków oddziaływania w sprawie o każde wykroczenie, bez
kontroli prokuratorskiej i bez wymogu „zastanawiania się”, czy środki te będą
wystarczające4.
Powyższe brzmienie art. 41 k.w. zostało wprowadzone nowelizacją Kodeksu
wykroczeń, która obowiązuje od dnia 1 września 1998 r., 5 a która równocześnie
uchyliła art. 40 k.w. W poprzednio obowiązującym stanie prawnym uregulowana
łącznie w obu tych artykułach instytucja miała istotnie odmienny kształt.
Przepisy te brzmiały następująco:
Art. 40 § 1. W stosunku do sprawcy czynu można poprzestać na zastosowaniu środków
przewidzianych w regulaminie pracy, w postępowaniu dyscyplinarnym,
w postępowaniu przed sądami społecznymi lub innych środków oddziaływania
wychowawczego, wystarczających do wdrożenia sprawcy do poszanowania prawa
i przestrzegania zasad współżycia społecznego, i nie kierować sprawy do organu
orzekającego.
§ 2. Jeżeli przemawia za tym uzasadniony interes społeczny, prokurator może
skierować do organu orzekającego sprawę, w której poprzestano na zastosowaniu
do sprawcy środków wymienionych w § 1.
Art. 41. Uznając, że jest to wystarczające do wdrożenia sprawcy wykroczenia
do poszanowania prawa i zasad współżycia społecznego, można, nawet nie
wszczynając postępowania, przekazać sprawę kierownikowi zakładu pracy, w którym
sprawca jest zatrudniony, jeżeli z charakteru popełnionego czynu wynika, że stanowi
on naruszenie obowiązku pracowniczego, albo sądowi społecznemu lub organizacji
społecznej, do której sprawca należy, z wnioskiem o zastosowanie środków
przewidzianych w regulaminie pracy, w postępowaniu dyscyplinarnym lub innych
środków oddziaływania wychowawczego.
Wraz z nowelizacją nastąpiło więc zniesienie normatywnego określenia
przesłanek stosowania tej fakultatywnej instytucji oraz równoczesne zniesienie
4
5
M. Bojarski, W. Radecki, op. cit., teza 5.
Ustawa z dnia 28 sierpnia 1998 r. o zmianie ustawy – Kodeks wykroczeń, ustawy – Kodeks
postępowania w sprawach o wykroczenia, ustawy o ustroju kolegiów do spraw wykroczeń,
ustawy – Kodeks pracy i niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 113, poz. 717).
–8–
możliwości prokuratorskiej kontroli nad zasadnością jej zastosowania. Organ
postępowania wykroczeniowego zachowuje w praktyce pełną swobodę w zakresie
oceny celowości zastosowania tej instytucji, która – jak należy ocenić – powinna być
dokonywana przy uwzględnieniu niesprzeczności relacji zachodzącej pomiędzy
decyzją o jej zastosowaniu a interesem publicznym.
Procesowe dopełnienie instytucji określonej w art. 41 k.w. stanowią odnoszące
się do postępowania zwyczajnego w sprawach o wykroczenia regulacje zawarte
w art. 59 § 2 oraz art. 61 § 1 k.p.s.w.
Zgodnie z pierwszym z powołanych przepisów, prezes sądu w razie
stwierdzenia okoliczności wyłączających postępowanie lub określonych w art. 61
§ 1 k.p.s.w. – a wśród tych okoliczności wymienione jest zastosowanie wobec
sprawcy środka oddziaływania w postaci pouczenia, zwrócenia uwagi lub ostrzeżenia
albo środka przewidzianego w przepisach o odpowiedzialności dyscyplinarnej
lub porządkowej – odmawia wszczęcia postępowania. Jego decyzja ma charakter
obligatoryjny, natomiast organowi, który wniósł wniosek o ukaranie, ujawnionemu
pokrzywdzonemu oraz osobie, która złożyła zawiadomienie o popełnieniu
wykroczenia na postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania przysługuje
zażalenie.
Drugi z powołanych przepisów, art. 61 § 1 k.p.s.w., przewiduje możliwość
odmowy wszczęcia postępowania, a także jego umorzenia – jeżeli zostało wszczęte,
w wypadku zaistnienia określonych w nim przesłanek. Jedną z nich stanowi powołana
okoliczność określona w punkcie 2, opisana jako sytuacja, gdy „wobec sprawcy
zastosowano środek oddziaływania w postaci pouczenia, zwrócenia uwagi
lub ostrzeżenia albo środek przewidziany w przepisach o odpowiedzialności
dyscyplinarnej lub porządkowej, a środek ten jest wystarczającą reakcją
na wykroczenie.”. Chodzi więc o tożsamą okoliczność jak uwzględniana z urzędu
przez prezesa sądu na podstawie art. 59 § 2 k.p.s.w. na etapie wstępnego badania
wniosku
o ukaranie, z tą różnicą, iż art. 61 § 1 k.p.s.w. odnosi się do sytuacji, gdy okoliczność
ta ujawniła się już po wszczęciu postępowania.
–9–
Jako uzasadniony jawi się pogląd, iż wynikający z zaniechania ustawowego
określenia przesłanek zastosowania tej instytucji pozornie arbitralny charakter decyzji
podejmowanej na podstawie art. 41 k.w., powściąga organy postępowania
wykroczeniowego, w szczególności Policję, przed szerszym stosowaniem wskazanych
w tym przepisie środków oddziaływania, zwłaszcza w wypadku tych wykroczeń,
gdy istnieje osoba pokrzywdzona czynem sprawcy, co rodzi ryzyko, iż zaniechanie
prowadzenia
postępowania
mogłoby
zostać
przez
nią
potraktowane
jako zlekceważenie jego interesu prawnego i swoiste „opowiedzenie się” organu
państwowego po stronie sprawcy wykroczenia bądź skutkować podejrzeniami
o niemerytoryczne powody podjętej decyzji o zaniechaniu ścigania wykroczenia.
Omówienie projektowanych rozwiązań.
Projekt przewiduje wprowadzenie do części szczególnej Kodeksu wykroczeń
nowego artykułu, oznaczonego jako art. 119a, dotyczącego bardzo drobnych
kradzieży, niewymagających – z uwagi na postawę sprawcy oraz stanowisko
pokrzywdzonego – prowadzenia postępowania w sprawie o wykroczenie i ukarania
sprawcy,
a równocześnie przemawiających za zastosowaniem wobec sprawcy środka o
charakterze pozapenalnym, podkreślającego naganność popełnionego przez niego
naruszenia prawa i motywującego do jego przestrzegania.
Zgodnie z proponowanym rozwiązaniem, w wypadkach kradzieży przedmiotów
o wartości nieprzekraczającej 10 złotych zasadą byłoby stosowanie w stosunku
do sprawcy środków oddziaływania określonych w art. 41 Kodeksu wykroczeń –
pouczenia, zwrócenia uwagi lub ostrzeżenia.
Zaniechanie
prowadzenia
postępowania
w
sprawie
o
wykroczenie
warunkowane byłoby łącznym wystąpieniem przesłanek, w postaci nieznacznej i
niespornej wartości skradzionej rzeczy oraz braku konieczności prowadzenia
postępowania
na potrzeby oddziaływania prewencyjnego.
z
uwagi
– 10 –
Oceniając, czy prowadzenie postępowania w sprawie o wykroczenie
jest konieczne ze względów prewencyjnych, w szczególności związanych ze sprawcą
wykroczenia,
organ
uprawniony
do
zastosowania
instrumentu
określonego
w proj. art. 119a § 1 k.k. zobowiązany będzie uwzględnić posiadane i powzięte
w związku ze zdarzeniem informacje dotyczące sprawcy kradzieży, odnoszące się
zarówno do jego sposobu działania oraz zachowania po ujęciu, jak i dotychczasowego
postępowania. Znaczenie w tym zakresie będzie więc miał stosunek sprawcy
do ujawnionego czynu, w szczególności niekwestionowanie przez niego dopuszczenia
się kradzieży i dokonanie zwrotu skradzionego przedmiotu bądź gotowość
do wyrównania szkody.
Z zakresu stosowania tego instrumentu wyłączone będą wypadki, z uwagi
na
ujawnienie
motywowanej
względami
prewencyjnymi
potrzeby
ścigania
wykroczenia, gdy sprawca kradzieży jest osobą znaną z ponawialnego dopuszczania
się tego rodzaju czynów, o czym informacje mogą posiadać zarówno funkcjonariusze
Policji, jak i pokrzywdzony lub osoba działająca w jego imieniu, w szczególności
w wypadkach kradzieży popełnianych w placówkach handlowych, albo gdy znany jest
jako osoba o generalnie lekceważącym podejściu do porządku prawnego.
Na ocenę dopuszczalności zastosowania tego instrumentu wpływ może mieć
również przedmiot dokonanej kradzieży, gdyż bez wątpienia odmiennie należy
oceniać motywację sprawcy kradzieży, której przedmiot stanowią podstawowe
artykuły żywnościowe, w szczególności w sytuacji ujawnionego ciężkiego stanu
materialnego, odmiennie natomiast kradzież przedmiotów, które nie są niezbędne dla
codziennej egzystencji, np. alkoholu, papierosów lub innych używek.
Niezbędne jest, aby projektowana podstawa zaniechania prowadzenia
postępowania w sprawie o wykroczenie znajdowała zastosowania wyłącznie w tych
wypadkach, w których podmiot, na którego szkodę popełniona została kradzież,
uzyskał zwrot skradzionego przedmiotu albo jego równowartości. Dlatego negatywną
przesłankę zastosowania proponowanej instytucji, zgodnie z proj. art. 119 § 2 k.w.,
stanowiłaby odmowa naprawienia szkody przez sprawcę kradzieży.
Drugą
negatywną
przesłankę
wyłączającą
stosowanie
proponowanego
– 11 –
rozwiązania stanowić będzie zuchwały charakter dokonanej kradzieży. Eliminować
ona będzie m.in. wypadki kradzieży kieszonkowych oraz kradzieży dokonywanych
jawnie, np. na oczach personelu sklepowego, w przypadku których, z jednej strony –
decyzja
o zaniechaniu ścigania wykroczenia mogłaby w sposób uzasadniony budzić
negatywne emocje, z drugiej zaś, przejawiona zachowaniem sprawcy wykroczenia
postawa nasilonego lekceważenia porządku prawnego wskazuje na potrzebę
oddziaływania na niego środkami penalnymi, w celu wzbudzenia w nim przekonania o
nieopłacalności naruszających prawo zachowań i zniechęcenia go do ponawiania tego
rodzaju czynów w przyszłości.
Posłużenie się pojęciem „zuchwałej kradzieży”, pomimo jego ocennego
charakteru, nie spowoduje problemów ze stosowaniem projektowanego rozwiązania.
Pojęcie to nawiązuje bowiem do pojęcia „kradzieży szczególnie zuchwałej”, które
stanowiąc znamię typu przestępstwa określonego w art. 208 Kodeksu karnego z 1969
r. doczekało się ugruntowanej wykładni opartej na orzecznictwie sądowym
oraz wypowiedziach przedstawicieli nauki. Dostrzec przy tym należy fakt, iż pojęcie
to będzie miało szerszy zakres znaczeniowy niż pojęcie „kradzież szczególnie
zuchwała”, co oznacza, iż każda kradzież zaliczana do tej ostatniej kategorii będzie
kradzieżą zuchwałą w rozumieniu proj. art. 119a § 2 k.w., wykluczając, nawet w
sytuacji pomijalnie małej wartości przedmiotu kradzieży, możliwość zaniechania
ścigania tego wykroczenia, jednak w pojęciu „kradzieży zuchwałej” mieścić się będą
również czyny o mniej nagannym – z uwagi na sposób działania sprawcy –
charakterze.
Tym
samym
zakres
tej
negatywnej
przesłanki
zastosowania
projektowanego rozwiązania zostanie poszerzony, zgodnie z założeniem, iż każdy
przejaw ostentacyjnego lekceważenia porządku prawnego świadczy o prewencyjnej
konieczności ukarania sprawcy, to zaś czyni niezbędnym prowadzenie postępowania
w sprawie popełnionego przez niego wykroczenia.
Założenie poszanowania interesu pokrzywdzonego znajduje wyraz w
wyłączeniu możliwości zastosowania projektowanego instrumentu w wypadkach, w
których zaniechaniu ścigania wykroczenia i zastosowaniu w to miejsce środków
– 12 –
oddziaływania o charakterze pozapenalnym sprzeciwił się pokrzywdzony lub osoba
działająca w jego imieniu.
Przyznanie możliwości wyrażenia sprzeciwu osobie działającej w imieniu
pokrzywdzonego ma na celu umożliwienie stosowania proponowanych unormowań
w wypadkach kradzieży rzeczy małej wartości dokonywanych w placówkach
handlowych, w wypadku których na miejscu prowadzenia działalności handlowej
zwykle nie jest obecny właściciel placówki bądź osoba formalnie uprawniona
do reprezentowania właściciela, natomiast stanowisko odnoszące się do ewentualnego
zastosowania wobec sprawcy środków oddziaływania pozapenalnego może być
wyrażone, zgodnie z interesem pokrzywdzonego, przez osobę faktycznie zajmującą
się prowadzeniem placówki handlowej, w której doszło do ujawnienia wykroczenia.
Rozwiązanie zawarte w proj. art. 119a § 1 k.w. znajdować będzie zastosowanie
również do usiłowania drobnej kradzieży oraz zjawiskowych postaci takiego
wykroczenia, która zgodnie z klauzulą określoną w art. 119 § 2 k.w. są karalne.
Równocześnie w treści proj. art. 119a § 1 k.w. nie jest konieczne zawieranie
odwołania do art. 119 § 2 k.w., gdyż każde usiłowanie, podżeganie lub pomocnictwo
do kradzieży stanowiącej wykroczenie stanowi czyn z art. 119 § 1 k.k. i jest
sankcjonowane
na podstawie zawartego w tym przepisie zagrożenia ustawowego, z równoczesnym
powołaniem w kwalifikacji prawnej odpowiedniego przepisu części ogólnej Kodeksu
wykroczeń, określającego zasady odpowiedzialności za usiłowanie, podżeganie
lub pomocnictwo.
Zaakcentowania wymaga fakt, iż ograniczenie rozwiązania wynikającego
z proj. art. 119 a § 1 k.w. do sprawców drobnych kradzieży, z wyłączeniem jego
stosowania wobec sprawców drobnych przywłaszczeń, jest rozwiązaniem celowym,
uwzględniającym specyfikę czynów stanowiących przywłaszczenie cudzej rzeczy
ruchomej, w odniesieniu do których – co do zasady – nie występuje sytuacja
schwytania sprawcy in flagranti crimine comprehensi, jego wejście w posiadanie
cudzej rzeczy następuje bez naruszenia prawa, zaś wniosek o dopuszczeniu się przez
niego przywłaszczenia oparty jest na ocenie całokształtu jego postępowania w
– 13 –
stosunku
do rzeczy, którą sprawca włada. Projektowane rozwiązanie nie będzie znajdować
zastosowania również w odniesieniu do sprawców kradzieży drzewa z lasu,
penalizowanych na podstawie art. 120 § 1 k.w., gdyż przeciwko jego stosowaniu
przemawiają
zarówno
względy
generalnoprewencyjne,
jak
i
trudności
z
jednoznacznym ustaleniem ad casu, iż wartość skradzionego drzewa nie przekracza
wartości wskazanej w proj. art. 119a § 1 k.w. jako granica stosowania określonej w
tym przepisie instytucji.
Ochrona interesu pokrzywdzonego wzmocniona będzie poprzez wprowadzenie
do Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia unormowania, objętego
proj. art. 27a, zgodnie z którym powiadomiony o wykroczeniu organ uprawniony
do występowania w charakterze oskarżyciela publicznego, w wypadku zastosowania
w stosunku do sprawcy wykroczenia środków określonych w art. 41 Kodeksu
wykroczeń, będzie zobowiązany do pouczenia pokrzywdzonego o treści art. 27
§ 2 k.p.s.w., a więc o uprawnieniu do samodzielnego skierowania przez
pokrzywdzonego wniosku o ukaranie.
Równocześnie uprawnienie takie, na mocy proj. art. 27a § 2 k.p.s.w.,
nakazującego odpowiednie stosowanie art. 27 § 2 k.p.s.w. oraz pozostałych
wskazanych tam przepisów, zostanie przyznane pokrzywdzonemu również w
wypadkach zastosowania w stosunku do sprawcy wykroczenia, o którym
pokrzywdzony powiadomił stosowny organ, pozapenalnych środków oddziaływania
na
podstawie
art. 41 k.w.
Drugie postulowane rozwiązanie, objęte proj. art. 42a Kodeksu postępowania
w sprawach o wykroczenia, stanowi reakcję na fakt, iż niejednokrotnie zachodzą
sytuacje, gdy czynności procesowe, pociągające za sobą znaczne koszty, ostatecznie
ponoszone przez Skarb Państwa, związane są z koniecznością poddania sprawcy
wykroczenia badaniu psychiatrycznemu oraz ustanowienia dla niego obrońcy,
w wypadkach, w których osoba podejrzana o popełnienie wykroczenia była
uprzednio opiniowana z uwagi na wcześniej popełnione czyny tego samego rodzaju,
– 14 –
a
dokonane
wówczas
ustalenia
wykluczyły
możliwość
pociągnięcia
jej
do odpowiedzialności o charakterze penalnym.
Takie wypadki często dotyczą kradzieży dokonywanych w placówkach
handlowych, popełnianych przez osoby dotknięte określonego rodzaju zakłóceniami
czynności psychicznych prowadzącymi do zniesienia poczytalności w odniesieniu
do popełnionego czynu.
Zakłócenia czynności psychicznych osób popełniających wykroczenia tego
rodzaju w wielu wypadkach mają – w świetle aktualnego stanu wiedzy medycznej –
charakter trwały.
Proponowane rozwiązanie przewiduje możliwość odstąpienia od poddawania
sprawcy wykroczenia badaniu psychiatrycznemu oraz wykorzystania dla ustaleń
dotyczących stanu jego poczytalności opinii psychiatrycznej sporządzonej uprzednio
w innej sprawie o wykroczenie lub przestępstwo tego samego rodzaju.
Przesłanki warunkujące możliwość wykorzystania uprzednio sporządzonej
opinii, zgodnie z proj. art. 42a k.p.s.w., stanowić będą:
-tożsamość rodzajowa czynu aktualnie i uprzednio popełnionego;
-niezakwestionowanie wniosków opinii w toku uprzednio prowadzonego
postępowania;
-ustalenie
przez
biegłych,
iż
sprawca
wykroczenia
miał
wyłączoną
poczytalność;
-trwały charakter zakłócenia psychicznego stanowiącego podstawę ustalenia
niepoczytalności (w szczególności może w tym wypadku chodzić o atypowy poziom
intelektualny oraz zaburzenia demencyjne i inne zaburzenia neurodegeneracyjne
o charakterze postępującym).
Wymóg tożsamości rodzajowej czynów uprzednio i aktualnie popełnionych,
a nie ich podobieństwa, jako przesłanki dopuszczalności zastosowania projektowanej
instytucji, opiera się na założeniu, iż wynikające z art. 47 § 2 k.w. kryteria
podobieństwa czynów, w postaci zastosowania przemocy lub groźby jej użycia albo
popełnienia czynu w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, nie są dostatecznie
precyzyjne, aby uzasadnić domniemanie aktualności wniosków uprzednio wydanej
– 15 –
opinii specjalistycznej. Relewantny charakter wniosków takiej opinii dla aktualnie
prowadzonego
postępowania
zachodzić
natomiast
będzie
w
wypadku
jednorodzajowości czynów – uprzednio i aktualnie popełnionego, wyznaczonej
według kryterium tożsamości dóbr prawnych stanowiących przedmiot ochrony typów
czynów zabronionych, w które godził swoim zachowaniem sprawca czynu.
Posłużenie się pojęciem „zakłócenie czynności psychicznych o charakterze
trwałym” nawiązuje do normatywnej nomenklatury zastosowanej w art. 157
§ 1 pkt 2 k.k., w którym w odniesieniu do skutków przestępstwa posłużono się
określeniem „choroba psychiczna o charakterze trwałym”. Z tego powodu wykładnia
proponowanego pojęcia, posiłkując się ugruntowanymi poglądami odnoszącymi się
do wykładni pojęcia funkcjonującego na gruncie Kodeksu karnego, nie powinna
nastręczać trudności.
Proponowane rozwiązanie może doprowadzić do istotnego przyspieszenia
postępowania, przy równoczesnym ograniczeniu wiążących się z nim kosztów,
w wypadkach, w których istnieje prawdopodobieństwo graniczące z pewnością,
iż sprawca wykroczenia nie jest osobą zdolną do ponoszenia odpowiedzialności
penalnej.
Podkreślenia przy tym wymaga fakt, iż pomimo zerwania przez projektowane
rozwiązanie z tradycyjną zasadą dokonywania ustaleń dowodowych na podstawie
opinii specjalistycznych sporządzanych ad casu, nie budzi ono zastrzeżeń z punktu
widzenia gwarancyjnej funkcji prawa, gdyż wykorzystanie ustaleń zawartych w opinii
sporządzonej w innym postępowaniu będzie możliwe wyłącznie w wypadkach
dla osoby podejrzanej o popełnienie wykroczenia korzystnych, prowadząc do ustalenia
przesłanki umorzenia prowadzonego przeciwko niej postępowania.
Charakter rozwiązania dotyczącego wprowadzenia podstawy szerszego
stosowania pozapenalnych środków oddziaływania wobec sprawców najdrobniejszych
kradzieży przemawia za wprowadzeniem przepisu przejściowego, wykluczającego
stosowanie tego rozwiązania, jak również powiązanej z nim zmiany w Kodeksie
postępowania w sprawach o wykroczenia, poszerzającej ochronę interesów osoby
– 16 –
pokrzywdzonej wykroczeniem, do czynów popełnionych przed wejściem w życie
ustawy.
Potrzeba stosowania tego rodzaju reguły nie zachodzi natomiast w odniesieniu
do proj. art. 42a k.p.s.w., który – przewidując fakultatywne, a równocześnie korzystne
dla sprawcy wykroczenia rozwiązanie – będzie mógł znajdować zastosowanie również
do czynów popełnionych przed wejściem w życie ustawy.
Długość vacatio legis, określonego w art. 4 projektowanej ustawy,
dostosowana jest do charakteru objętych jej ramami rozwiązań, i jest niezbędna,
a równocześnie wystarczająca, dla zapewnienia adresatom projektowanych przepisów
– w szczególności funkcjonariuszom organów powołanych do ścigania wykroczęń –
należytej wiedzy o ich istocie, celach, i zgodnym z leżącymi u podstaw nowelizacji
założeniami sposobie ich stosowania.
OCENA SKUTKÓW REGULACJI
Podmioty, na które oddziałuje projektowana ustawa
Projektowana
nowelizacja
wywrze
wpływ
na
podmioty
uprawnione
do występowania w sprawach o wykroczenia w charakterze oskarżyciela posiłkowego,
w szczególności na Policję, zwiększając liczbę spraw, w których wobec sprawcy
wykroczenia znajdować będą pozapenalne środki oddziaływania. W sposób pośredni
wpłynie również na sądy, zmniejszając ich obciążenie – zarówno sądy właściwe
do rozpoznawania wniosków o ukaranie, z uwagi na redukcję liczby postępowań
w sprawach o wykroczenia, jak również sądy wykonujące orzeczenia o ukaraniu.
Projektowana
nowelizacja,
redukując
liczbę
postępowań,
w
których
sporządzana będzie opinia specjalistyczna dotycząca stanu zdrowia psychicznego
osoby podejrzanej o popełnienie wykroczenia, skutkować będzie obniżeniem kosztów
związanych
– 17 –
z
prowadzeniem
postępowania
w
sprawach
o
wykroczenia,
związanych
z wynagrodzeniem biegłych, jak również z tytułu wynagrodzenia ustanowionego
z urzędu obrońcy.
Wpływ projektu na sektor finansów publicznych
Projektowana ustawa nie pociągnie za sobą obciążeń dla budżetu państwa oraz
budżetów jednostek samorządu terytorialnego. Wywrze natomiast korzystny skutek,
związany z obniżeniem kosztów postępowań w sprawach o wykroczenia związanych
z przeprowadzaniem badań specjalistycznych i pokrywaniem kosztów obrony z
urzędu. Oszacowanie oszczędności z tego tytułu nie jest jednak możliwe, zależeć
bowiem będzie od liczby spraw, w których zachodzić będą przesłanki do dokonania
ustaleń odnoszących się do poczytalności sprawcy wykroczenia w oparciu o uprzednio
sporządzoną opinię specjalistyczną, i w których możliwość taka zostanie
wykorzystana przez organ prowadzący postępowanie.
Wpływ
projektu
na
rynek
pracy,
konkurencyjność
gospodarki
i przedsiębiorczość
Projektowana
nowelizacja
nie
wywrze
wpływu
na
rynek
pracy,
konkurencyjność gospodarki i przedsiębiorczość.
Stosunek projektu do prawa Unii Europejskiej
Problematyka projektu nie jest normowana przez prawo Unii Europejskiej.