Cerkiew Christian

Originalveröffentlichung in: Kowalenko, Władysław ; Labuda, Gerard ; Stieber, Zdzisław (Hrsgg.): Słownik starożytności słowiańskich.
Encyklopedyczny zarys kultury Słowian od czasów najdawniejszych, Bd. 3, Wrocław-Warszawa-Kraków 1967, S. 143-145
Macedonia
143
6. Sztuka. W okresie kiedy Słowianie po
osiedleniu w M. zaczęli się zbliżać do kultury
miejscowej, oddziaływały na nich nie tylko
żywe wzory bliskiego Sołunia — Thesalonik,
lecz w większym lub mniejszym stopniu także
starsze tradycje miejscowe. Nawarstwienie ich
charakterystyczne jest dla M. do dnia dzis.,
i to pomimo wielkich zniszczeń kraju w okresie
wędrówki ludów i w czasie wielkiego trzęsienia
ziemi w w. VI n. e. Trudno jednak ustalić
czas, kiedy w sztuce zaczynają występować
elementy związane z podłożem ludności słow.
Na pewniejszym gruncie staje się dopiero
z chwilą chrystianizacji Bułgarii, w drugiej
połowie I X w. Namacalna staje się sprawa
architektury sakralnej w związku z założeniem
przez Klimenta i Nauma, uczniów Konstantyna-Cyryla i Metodego, wielkiego chrzęść,
centrum słow. nad Jez. Ochrydzkim, z którego
Macedonia
144
w i a r a chrzęść, wraz z n o w ą k u l t u r ą d u c h o w ą
p r o m i e n i o w a ł a n a P ł w . B a ł k . Z a c h o w a ł y się
ra. in. f u n d a m e n t y m a ł y c h r o z m i a r ó w ś w i ą t y n i
w z n i e s i o n e j p r z e z św. K l i m e n t a w O c h r y d z i e
(pod Imaret-dżami) o kształcie zwartej trykonc h y z d o b u d o w a n y m w i ę k s z y m n a r t e k s e m krzyżowo-kopułowym. P o d o b n y charakter wykazuje
t a k ż e szereg i n n y c h b u d y n k ó w c e n t r a l n y c h
(cerkiew w V i n e n i e n a J e z i o r z e P r e s p a ń s k i m ,
r e s z t k i t r y k o n c h y p o d c e r k w i ą kl. Ś w . N a u m a
n a d J e z . O c h r y d z k i m i in.). N a t o m i a s t cer­
kiew Św. Germana nad Jeziorem Prespańskim
O
O
o
Ryc. 70. Plan najstarszej cerkwi Św. Klimenta w Ochry­
dzie, wg Mottgo
j e s t u p r o s z c z o n ą o d m i a n ą biz. t y p u central­
n e g o z k o p u ł ą n a d k w a d r a t e m . P o d o b n i e jak
t e b u d y n k i (z w y j ą t k i e m p i e r w s z e g o z ruch),
t a k ż e i sobór Ś w . A c h i l e j a n a w y s p i e n a J e ­
ziorze P r e s p a ń s k i m , d u ż a t r ó j n a w o w a b a z y l i k a
z filarami w e wnętrzu, z trzema półokrągłymi
apsydami i emporami nad nawami bocznymi
oraz — z a p e w n e — d r e w n i a n y m s t r o p e m , po­
chodzi najprawdopodobniej z czasów państwa
cara S a m u e l a w z g l ę d n i e w t e d y z o s t a ł a roz­
s zer z o na . T a b a z y l i k a t y p u h e l l e n i s t y c z n e g o za­
wierała j e d n a k t a k ż e p e w n e s z c z e g ó ł y z n a m i e n n e
dla wczesnochrześc. architektury małoazjatyckiej (m. in. f i l a r y w n a w i e g ł ó w n e j p r z e c h o
d z i ł y b e z p o ś r e d n i o w łuki). N a j w a ż n i e j s z y m
z a b y t k i e m t e j w c z . a r c h i t e k t u r y n a terenie
M. jest j e d n a k c e r k i e w Ś w . S o f i i w O c h r y d z i e
z w. X i X I , wzniesiona nad dwiema świąty­
niami starszymi, a w okresach późniejszych
kilkakrotnie przebudowywana (eksonarteks
i o b e c n a f a s a d a z a c h . p o c h o d z ą z r. 1317),
a p r z e z T u r k ó w z a m i e n i o n a n a m e c z e t , przy
c z y m z m i e n i o n o jej p i e r w o t n y c h a r a k t e r . N a j ­
starsza c z ę ś ć t e j t r ó j n a w o w e j b a z y h k i k o p u ł o w e j
z filarami i z t r z e m a a p s y d a m i , z k t ó r y c h środ­
k o w a jest w i e l o b o c z n a , b e z e m p o r n a d n a w a m i
bocznymi, przy czym wszystkie trzy n a w y
z a s k l e p i o n e są k o l e b k o w o , z b l i ż o n a jest naj­
bardziej do t y p u bazyhki małoazjatyckiej,
z a p e w n e w ś l a d za s t a r s z y m i t r a d y c j a m i miej­
s c o w y m i , n a w i ą z u j ą c y m i d o przeszłości b o g a t e j
w pierwiastki hellenistyczne.
W okresie p o n o w n e g o p a n o w a n i a biz. (po
u p a d k u p a ń s t w a S a m u e l a ) i w c i ą g u burz­
liwego w. X I I I przeważają w architekturze
sakralnej — o b o k t y p ó w z n a c z n i e p r o s t s z y c h r y s y biz. N a j c z ę s t s z y j e s t t y p c e r k w i k r z y ż o w o - k o p u ł o w e j z j e d n ą albo z p i ę c i o m a k o p u ­
ł a m i ; t y p o w y m p r z y k ł a d e m j e s t m . in. cer­
k i e w kl. Ś w . P a n t e l e j m o n a w N e r e z i k o ł o Skopje, f u n d a c j a n a m i e s t n i k a c e s a r s k i e g o z r. 1 1 6 4 ,
na planie kwadratu z wpisanym krzyżem.
D o t e g o ż t y p u , ale r ó w n o c z e ś n i e z c h a r a k t e ­
r y s t y c z n y m i o d m i a n a m i i odcieniami, należą
także liczne cerkwie klasztorne z końca X I I I
i z X I V w., zaliczane do najznakomitszych
p o m n i k ó w a r c h i t e k t u r y śr. n a B a ł k a n a c h .
W p o r ó w n a n i u z a r c h i t e k t u r ą s a k r a l n ą ma Id
w y r a ź n e l u b w o g ó l e n i e w y r a ź n e są r y s y
monumentalnej architektury świeckiej, a to
z b r a k u z a b y t k ó w , z n i s z c z o n y c h przez T u r k ó w .
Także najstarsze początki maced. malarstwa
w i ą ż ą się z e ś r o d o w i s k i e m c h r z ę ś ć . - s ł o w . n a d
Jeziorami Ochrydzkim i Prespańskim. Równie
wyraźnie występują t u związki z malarstwem
biz., d o c i e r a j ą c y m n i e t y l e b e z p o ś r e d n i o z K o n ­
s t a n t y n o p o l a , ile za p o ś r e d n i c t w e m b l i s k i e g o
Sołunia. W początkach była to bezsprzecznie
s z t u k a biz., jej d z i e ł a ś w i a d c z ą j e d n a k o kul­
t u r z e art. ś r o d o w i s k a , z k t ó r e g o d z i e j ó w nie
s p o s ó b i c h w y k r e ś l i ć . P i e r w s z y m w a ż n y m za­
b y t k i e m t e g o m o n u m e n t a l n e g o m a l a r s t w a są
malowidła ścienne w cerkwi Św. Sofii w Ochry­
dzie, k t ó r y c h n a j s t a r s z a w a r s t w a ( w prezbi­
t e r i u m i w t r z e c h a p s y d a c h ) p o w s t a ł a już
w w . X I , a n a j p ó ź n i e j s z a w X I V ; z o s t a ł y one
•
D
Ryc. 71. Plan cerkwi Św. Achileja na wyspie Św. Achileja, na J. Prespańskim, wg Molego
w y d o b y t e s p o d t y n k u tur. M a l o w i d ł a t e sft
j e d y n y m o b o k dekoracji m a l a r s k i e j cerkwi
Ś w . Sofii w K i j o w i e w i e l k i m z a b y t k i e m bizmonumentalnego malarstwa ściennego w. XlD z i ę k i ś c i s ł e m u z w i ą z k o w i z a r c h i t e k t u r ą (w PO*
dziale archit. w n ę t r z a i j e g o s z c z e g ó ł a c h ) , j * *
r ó w n i e ż s y s t e m o w i i k o n o g r a f i c z n e m u całości
i jej w i e l k i e j k o n c e p c j i teologiczno-i<leow p J
n a l e ż ą d o n a j b a r d z i e j m o n u m e n t a l n y c h rea' 1 '
Macedonia — Macedońskie narzecza
zacji wizji spirytualizmu biz. Nie mniej donio­
słe od tych fresków są malowidła ścienne wnę­
trza cerkwi w Nerezi z r. 1164, reprezentujące
późniejszą fazę malarstwa biz.-maced., różniącą
się już znacznie od malowideł ochrydzkich
żywym i miękkim traktowaniem malarskim,
jako też dążeniem do iluzjonizmu i realistycz­
nego odtwarzania szczegółów, a zwłaszcza pod­
kreślaniem momentów uczuciowych, np. w kom­
pozycji Opłakiwania Chrystusa. Jeszcze bar­
dziej wzmogły się te rysy w freskach cerkwi
Sw. Jerzego w wiosce Kurbinovo nad Jezio­
rem Prespańskim, pochodzących z r. 1191,
gdzie łączą się one z wysmukleniem figur,
zwiększonym dynamizmem oraz wyszukanym
przekształceniem szczegółów szat. Na terenie
M. reprezentowana jest także faza wstępna
wielkich przemian, jakie prowadziły z jednej
strony do zastąpienia tradycyjnego stylu mo­
numentalnego stylem bardziej dekoracyjnym
i zarazem drobiazgowo ilustrującym, często
w obszernych cyklach, czerpiącym nieraz wzory
i podniety z malarstwa książkowego, a z dru­
giej strony do tzw. renesansu sztuki epoki
Paleologów w w. X I V . Pierwszorzędne miejsce
zajmuje sztuka maced. także w dziedzinie ma­
larstwa ikon, które należy już jednak do okre­
su następnego.
Rzeźba zajmowała w śr. sztuce maced. tylko
podrzędne miejsce jako zdobnictwo w kamieniu
lub w drzewie.
145
X I I U Congrćs I n t e r n a t i o n a l e des E t u d e s B y z a n t i n e s
d'Oehrid ( 1 0 — 1 6 s e p t e m b r e 1961), B e l g r a d e — Ochride,
t. 5, 1961, 8. 105 — 3 4 ; V. D j u r i ć , A v e c A v a n t - p r o p o s
d e S. R a d o j ć i ć , I c ó n e s d e Y o u g o s l a v i e , B e l g r a d e 1961:
W . M o l ó , H i s t o r i a s z t u k i j a k o historia h u m a n i z m u .
P r o b l e m y w y b r a n e , R o c z n i k Historii S z t u k i , 2, 1961.
8. 5 — 2 9 ; t e n ż e , S z t u k a S ł o w i a n p o ł u d n i o w y c h ,
W - w - W - w a - K - w 1962, 8. 4 9 - 5 7 , 7 4 - 9 , 1 0 2 - 7 ,
1 1 6 - 2 7 , 1 3 0 - 1 ( t u d a l s z a l i t . ) ; A . P r o k o p i o u , La
ą u e s t i o n m a c ć d o n i e n n e d a n s la p e i n t u r e b y z a n t i n e ,
A t h e n e s 1 9 6 2 ; R. F . H o d d i n o t , E a r l y B y z a n t i n e
Churches in M a c e d o n i a a n d S o u t h e r n Serbia. A S t u d y
of t h e Origins a n d t h e Initial D e v e l o p m e n t of East.
Christian A r t , L o n d o n 1 9 6 3 ; H . H a l l e n s l e b e n , Die
Malerschule d e s K ó n i g s Milutin, Marburger A b h a n d l u n g e n zur G e s c h i c h t e u n d K u l t u r O s t e u r o p a s , Giessen.
B d . 5, 1963; A. / ( e p o K O , ApxnTeKTypa y c p e j n w BOKOBiioj Cp6njn, w y d . 2. BeorpaA 1 9 6 3 ; V. M o l e ,
U m e t n o s t j u ź n i h S l o v a n o v , L j u b i j a n a 1965, s. 59 — 69,
1 1 0 - 5 , 1 3 4 - 4 4 . [Wojsław Mott]
L i t . : H. II. K o H « a K O B , MaKe»OHHH. A p x e o J i o r n "lecKoe nyTeinecTBiie, C n 6 . 1 9 0 9 ; B . <DHJIOB, Orapo°T>JlrapCKOTO H3KyCTB0, Coipun 1 9 2 4 ; JX- K o u o , IJipK^aTa CB. COIJIHH BO Oxpnfl, roAHiueii 3Copnin< Ha
JHJIO3O<J)CKHOT <j)anyjiTeT Ha yiiHBepaHTeTOT BO Cnonje,
~» 1949, s. 3 4 3 — 5 8 ; M. Ć o r o v i ć - L j u b i n k o v i ć ,
Quelques i c d n e s d ' O c h r i d d e s X I I I e e t XIV'e siecles,
B e o g r a d e 1 9 5 2 ; R e p o r t of U N E S C O Missions of 1951
"?y F . F o r l a t i , C. B r a n d i a n d Y. F r o i d e v a u x , S a i n t
Sophia of Ocbrida. P r e s e r v a t i o n a n d R e s t o r a t i o n of
*ne B u i l d i n g a n d i t s Freacoes, U N E S C O , N e w Y o r k
i9
5 3 ; n . M i i n . K O B H h - n e n c K , ABTopHTe Ha nenojiKy
°*P"«CKH HKOHH OA X I I I — X I V BeK. EBTHX«je HJIH
^ " x a j j i o ł , 1 .1 .n n u i. n a My3ejci<OTO — KoiiaepBaTopcKo
^PyuiTBo H. P . ManenoHuja, 1, 1 9 5 4 ; Y o u g o s l a v i a :
*ied>eval F r e s c o e s , P r e f a c e b y D . T a l b o t - R i c e ,
" u r o d u c t i o n b y S. R a d o j ć i ć , U N E S C O A r t Series,
York, T h e A r t of W o r l d , t. 4, 1 9 5 5 ; P . JByGiiH" O f l H h , B. M i m a K , 3 . B J I a > K H h , KonaepBaTopcKii
P-J.IOBH i I a upHBH CB. Cotpnje y O x p H « y , B e o r p a a
55
; C. P a « o j i i H b , MajcTopii CTapor c p n c i i o r cnnC Ba B e o r
d« 7 '
p a A 1 9 5 5 ; t e n ż e , I c ó n e s d e Serbie et
M a c ć d o i n e , B e o g r a d e , b. r. w y d . ; t e n ż e , D i e
^ " > i s c h e I k o n e n m a l e r e i v o m 12. J a h r h u n d e r t b i s z u m
t i ' n ' r 0 i 1 4 r > 9 > J a h r b u c h der Osterreichischen B y z a n "ischen (Jesellschaft, 6, 1 9 5 6 ; B. B o n i K O B n h , A p x n K o ? y p a c P ° H H , e r BCKa, B e o r p a a 1 9 5 7 ; 3 . E j i a H U i ! . ,
c " i c p B a u H j a oxpHACKiix HKOiia u n o s e KOHCTaTamijc
Mii»IIJv° 1 9 5 7 ; ° - B i h a j l i - M e r i n , F r e s k e n u n d I k o n e n ,
Ho r n 1 9 5 8 ; K ° U ° > P a H o x p n c T j a i i c K i i Cami.niKii
Bo ^ n a c T a n a oxpiwciu>TO e a e p o , H a p o a e n Myaej
no n T X f ł H J l - 3GopmiK n a Tpv;;one. r i o c e d i o H3flaH>e
n o c B B ° a ' O r o j u u i i H H i i a n a "ocHOBaH»eTO na My3ejoT,
Tojinn " ° " a X I 1 M o ł i u y n a p o A e H K o n r p e c n a l i m a n ­
i e , ! , T e , O x p n « 1961, B. 1 5 - 3 5 ; f i . E o u i K O B i i h ,
0 x D l I M 0 C K " . Cpo«noBehOBHaTa apxnTei<Typa BO
po,,,,'V f ^ m * e , s. 7 1 - 1 0 0 ; P. A y d a B K O l M h , M. TioCT|,0 ,ł"J*»y CH H KOIIII h , CpejUlOBOKOBHOTO CJIHKap>KMBnn 0 x P " « . t a m ż e , s. 1 0 1 - 4 8 ; B. H. J l a a a p e B ,
" n » c b X I - X I I BB. n MaKeaoHHii, Kapport* de*
n'"wnUt
"tarożytnoSol słowlnńBkleb, W
ly