docPobierz - mikroekonomia.net
download 
Reklamacja Transkrypt
Pobierz - mikroekonomia.net
Agnieszka Szczepkowska - Flis ROZDZIAŁ 14 WPŁYW BEZPOŚREDNICH INWESTYCJI ZAGRANICZNYCH NA PRODUKTYWNOŚĆ W POLSKIM PRZETWÓRSTWIE PRZEMYSŁOWYM Abstrakt W literaturze przedmiotu przeważa pogląd o pozytywnym oddziaływaniu bezpośrednich inwestycji zagranicznych na gospodarkę kraju goszczącego. Przede wszystkim podkreślana jest ich rola w transferze technologii oraz korzyści w zakresie mnożenia technologicznego – spillovers. Obecność przedsiębiorstw zagranicznych prowadzi do rozwijania krajowych zdolności technologicznych i podnoszenia produktywności w przedsiębiorstwach działających na lokalnym rynku. Jednakże, jak wskazują przykłady innych państw, zakres korzyści towarzyszących bezpośrednim inwestycjom zagranicznym jest istotnie powiązany z rozwojem technologicznym i możliwościami gospodarki, sektora czy branży kraju goszczącego, w zakresie wdrażania i wykorzystywania nowych rozwiązań techniczno-organizacyjnych. Celem artykułu jest próba określenia wpływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych na produktywność branż w polskim przemyśle przetwórczym, z punktu widzenia poziomu stosowanej w nich techniki. W badaniu wykorzystano roczne dane statystyczne obejmujące lata 1997-2004. Słowa kluczowe: bezpośrednie inwestycje zagraniczne, produktywność, zmiany technologiczne, badania branżowe, Klasyfikacja JEL: F21, O33, P23, Wprowadzenie Nieodłącznym elementem współczesnej gospodarki światowej jest internacjonalizacja produkcji. Liberalizacja w zakresie międzynarodowych przepływów kapitału, a także rozwój technik informacyjnych umożliwiły przedsiębiorstwom tworzenie własnych systemów produkcyjnych, zlokalizowanych w różnych regionach świata. Kluczowym elementem tego procesu jest działalność inwestycyjna przedsiębiorstw, realizowana w formie bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ).1 Dominującą rolę w światowych strumieniach BIZ odgrywają korporacje transnarodowe (KTN), które są jednocześnie liderami w zakresie tworzenia i komercjalizacji wiedzy naukowo-technicznej. Szacuje się, że około 80% działalności badawczorozwojowej prowadzonej na potrzeby przemysłu dokonuje się w KTN, a ich udział w globalnych przepływach BIZ wynosi ponad 70% (Zorska, 2002, s.33).2 Z uwagi na skalę i zasięg prowadzonej działalności, korporacje transnarodowe i dokonywane przez nie bezpośrednie 1 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne można określić jako inwestycje dokonane w celu ustanowienia trwałych i bezpośrednich więzi ekonomicznych, poprzez nabycie co najmniej 10% udziałów w kapitale podstawowym przedsiębiorstwa bezpośredniego finansowania (Raport…,2000, s.262). 2 Według UNCTAD, obecnie na rynku globalnym działa około 64 tys. korporacji transnarodowych i blisko 870 tys. ich zagranicznych oddziałów. Ocenia się, że łączna wartość produkcji brutto wytworzona przez KTN oraz ich filie stanowi około 25% światowego PKB, a jedna trzecia handlu międzynarodowego ma charakter transakcji wewnątrzkorporacyjnych (www. unctad. org,); (Zorska…, s.33). Wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych na produktywność ... 159 inwestycje zagraniczne są powszechnie uznawane za ważne źródło międzynarodowego transferu technologii oraz czynnik zwiększający poziom techniczno-organizacyjny gałęzi produkcyjnych w kraju lokaty. Istnieje zatem przesłanka, że korzyści z tytułu absorpcji BIZ wynikają nie tylko z otrzymania dodatkowych (zewnętrznych) środków finansowania rodzimych projektów inwestycyjnych, ale dotyczą również powiązań w zakresie transferu i dyfuzji wiedzy. Nie dziwi więc, obserwowana w ostatnich latach, nasilająca się rywalizacja państw o inwestorów zagranicznych, a stosowane przez nie programy wspierające BIZ są motywowane między innymi koniecznością zmniejszania dystansu do liderów na światowym rynku. Ze względu na znaczny napływ BIZ do gospodarki polskiej, zagadnienia związane z obecnością przedsiębiorstw zagranicznych na krajowym rynku są niewątpliwie bardzo aktualne. Jest to jednocześnie temat wywołujący wiele sporów i dyskusji, w których, jak pisze W. Karaszewski, liczne opinie formułowane są „na podstawie wycinkowych obserwacji zdarzeń i faktów, nie znajdujących potwierdzenia w rzeczywistości gospodarczej, a nawet pozostające z nią w sprzeczności” (Karaszewski, 2005, s. 8). Istnieje zatem potrzeba prowadzenia prac badawczych, które mogą pogłębić i w pewnym stopniu zobiektywizować naszą wiedzę w tym zakresie. Celem przedstawionych w niniejszym opracowaniu badań była próba określenia wpływu BIZ na produktywność w polskim przemyśle przetwórczym w latach 1997-2004. Zakres przedmiotowy analizy uwzględniał branże przemysłu przetwórczego, które zostały sklasyfikowane na dwa sektory, charakteryzujące się odmiennym stopniem zaawansowania technologicznego: sektor wysokiej i niskiej techniki.3 Zdaniem autora, można przyjąć, że zastosowana koncepcja badawcza pozwoliła w sposób pośredni określić zależność między BIZ, stopniem poziomu technologicznego, a produktywnością w polskim przetwórstwie przemysłowym. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a efektywność czynników produkcji w kraju goszczącym Wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych na poprawę efektywności czynników produkcji w kraju goszczącym jest przedmiotem wielu analiz zarówno teoretycznych jak i empirycznych. W teoretycznym wyjaśnianiu tego zjawiska wskazuje się na dwa efekty związane z działalnością podmiotów zagranicznych na lokalnym rynku. Pierwszy, określany jako bezpośredni, dotyczy zasad przekazywania rozwiązań technologicznych, know-how, wiedzy ekonomiczno-organizacyjnej pomiędzy przedsiębiorstwami zagranicznymi i ich filiami w krajach lokaty BIZ (Kuzel, 2005, s. 357).4 Proces ten jest realizowany na kilku płaszczyznach i obejmuje transfer technologii oraz adaptację i integrację nowych rozwiązań z systemem już funkcjonującym.5 Zaletą nabywania technologii w ramach BIZ jest zatem nie tylko bezpośredni dostęp do zagranicznej wiedzy i umiejętności, ale także, przynajmniej w założeniach, pomoc w ich asymilacji. Drugi natomiast, pośredni efekt BIZ, jest konsekwencją wpływu inwestorów zagra3 Podział branż przeprowadzono na podstawie opracowanej przez GUS klasyfikacji przemysłu na 4 grupy: niskiej, średnioniskiej, średniowysokiej oraz wysokiej techniki (Rocznik Statystyczny Przemysłu, 2002, s.350). Ponieważ dane źródłowe uniemożliwiały przeprowadzenie analogicznej klasyfikacji, w pracy zastosowano koncepcję dwusektorową. Do sektora niskiej techniki włączono branże niskiej i średnioniskiej techniki, natomiast sektor wysokiej techniki obejmował branże średniowysokiej i wysokiej techniki. 4 Przyjmuje się, że w ramach BIZ następuje przepływ szeroko ujmowanych czynników produkcji o wyższej wartości dodanej: kapitału, technologii i doświadczenia (Dunning, 1970, s.27). 5 Technologia i jej transfer obejmują innowacje i wiedzę zawartą w produktach oraz w procesach wytwórczych, a także wiedzę ekonomiczno-organizacyjną, tzw. nieucieleśnioną (Nowara, 2001, s. 30). 160 Agnieszka Szczepkowska-Flis nicznych na otoczenie, w którym funkcjonują pozostałe przedsiębiorstwa, zarówno krajowe, jak i zagraniczne. Istotą tego procesu są tzw. efekty zewnętrzne, towarzyszące bezpośrednim inwestycjom zagranicznym, które determinują wzrost produktywności przedsiębiorstw działających w tej samej (intra sectoral spillovers) bądź innej branży (inter sectoral spillovers) gospodarki kraju goszczącego6. Najczęściej są one identyfikowane z poprawą (Caves, 1974, s. 176); • efektywności alokacji czynników produkcji (allocative efficiency) – wzrost zaangażowania podmiotów zagranicznych powoduje zwiększenie stopnia konkurencji na rynku kraju przyjmującego BIZ,7 • efektywności technicznej (technical efficiency) – rosnąca presja konkurencyjna ze strony podmiotów zagranicznych zmusza rodzime przedsiębiorstwa do stosowania bardziej efektywnych rozwiązań techniczno-organizacyjnych i podejmowania działań w zakresie B+R, • zdolności technologicznych – podmioty zagraniczne mogą przyspieszać transfer technologii i innowacji, powodując jednocześnie ich przenikanie do lokalnych przedsiębiorstw poprzez konkurencję, kooperację bądź inne kontakty biznesowe. Zasadniczo badania empiryczne potwierdzają pozytywne oddziaływanie bezpośrednich inwestycji zagranicznych na wzrost i rozwój gospodarczy krajów goszczących.8 Jednakże ich wpływ na efektywność czynników wytwórczych jest zróżnicowany w zależności od pozycji analizowanej gospodarki w aspekcie makroekonomicznym (kraj rozwinięty/kraj rozwijający się) oraz przewag na poziomie mezoekonomicznym (sektor wysokiej/niskiej techniki). Większość ekonomistów podkreśla dodatnią relację między stopniem zaangażowania inwestora zagranicznego a efektywnością przedsiębiorstw bezpośredniego finansowania, natomiast ocena oddziaływania pośredniego nie jest już tak jednoznaczna (Aitken, Harrison, 1993); (Aitken, Harrison, 1996). Sprzeczne rezultaty poszczególnych prac sugerują, że skala i zakres występowania dodatkowych efektów BIZ są uwarunkowane czynnikami charakteryzującymi kraj goszczący. Akcentowana jest przede wszystkim rola możliwości absorpcji i tworzenia wiedzy naukowo-technicznej oraz rozmiaru luki technologicznej (Iyer i inni, 2004, s. 9-10); (Blomström, Kokko, 2003, s.16). Zdaniem A. Glassa i K. Saggia (1998), luka technologiczna jest dla przedsiębiorstw realizujących BIZ sygnałem określającym możliwości państw w zakresie asymilacji i wykorzystania zagranicznej wiedzy naukowo-technicznej.9 Im większy dystans w rozwoju dzieli macierzysty kraj inwestora od kraju lokaty, tym niższa jest jakość transferowanej technologii i mniejsze potencjalne korzyści towarzyszące bezpośrednim inwestycjom zagranicznym. Zgodnie z koncepcją R. Findlaya (1978) występowanie relatywnej luki technologicznej jest niezbędne, aby pojawiły się korzyści z dyfuzji wiedzy, jednakże zbyt duże różnice w rozwoju skutecznie hamują procesy mnożenia technologicznego (Iyer…s.9). Na przykład badanie przeprowadzone przez M. Haddada i A. Harrisona (1993) dla przemysłu przetwórczego w Meksyku wykazało, że przedsiębiorstwa zagraniczne charaktery6 W literaturze ekonomicznej efekty spillovers są również określane jako efekty mnożenia technologicznego. Według teorii reakcji oligopolistycznej, inwestorzy zagraniczni zwykle wybierają gałęzie przemysłu charakteryzujące się wysoką barierą wejścia, co w efekcie powoduje rozbicie monopolistycznej struktury rynku. (Karaszewski, 2001, s. 34). 8 Analizy przeprowadzone na przykład przez P. Romera (1993) oraz E. Borenszteina, J. De Gorio, J. Lee (1994) mogą stanowić potwierdzenie dodatniej zależności między absorpcją BIZ a wzrostem gospodarczym w krajach rozwijających się. Wniosek autorów sprowadza się do stwierdzenia, że bezpośrednie inwestycje zagraniczne są nośnikiem nowoczesnych technologii i czynnikiem wspomagającym proces zmniejszania dystansu do krajów rozwiniętych. 9 Im większe jest opóźnienie w rozwoju kraju goszczącego tym mniejsze prawdopodobieństwo, że zasób kapitału ludzkiego, infrastruktura techniczna, sieć dystrybucji itp. będą wspierały inwestycje zagraniczne. Zdaniem autorów determinuje to nie tylko samą decyzję o dokonaniu inwestycji ale również rodzaj technologii stosowanej przez przedsiębiorstwa zagraniczne. 7 Wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych na produktywność ... 161 zuje wyższa względna wydajność czynników produkcji i jednocześnie niższa stopa jej wzrostu w porównaniu do przedsiębiorstw krajowych. Zdaniem autorów powyższy rezultat implikował występowanie zjawiska konwergencji między podmiotami, jednakże zaobserwowane procesy były zdecydowanie silniejsze w przypadku sektora niskiej techniki. Większy udział BIZ w gospodarce goszczącej powoduje wybór optymalnych procesów technologicznych w przemysłach o niskim stopniu zaawansowania technologicznego. Zjawisko takie, według M. Haddada i A. Harrisona, nie zachodzi natomiast w przemysłach wysokiej techniki.10 Podobną hipotezę przyjmują A. Kokko, R. Tansinis, M. Zeman (1996), twierdząc, że przedsiębiorstwa lokalne mogą odnosić korzyści związane z działalnością firm zagranicznych na wspólnym rynku, pod warunkiem, że luka technologiczna między nimi nie będzie zbyt wysoka, co umożliwi im przyswojenie rozwiązań techniczno-organizacyjnych wykorzystywanych przez zagranicznych konkurentów. Inne badania, prowadzone przez A. Kokko, dowodzą jednak, że korzyści z mnożenia technologicznego są pozytywnie skorelowane ze znaczną luką w produktywności oraz dużym udziałem podmiotów zagranicznych na rynku kraju goszczącego (Nowara…s. 41).11 Również R. Barrel i N. Pain (1997) analizując gospodarkę Wielkiej Brytanii, zaobserwowali, że korzyści spillovers są związane z dziedzinami działalności, które charakteryzują się brakiem komparatywnej przewagi przedsiębiorstw lokalnych i relatywnie niższą produktywnością. Sprzeczne rezultaty prezentowanych w literaturze ekonomicznej prac stanowiły asumpt do podjęcia badań, mających na celu określenie wpływu inwestorów zagranicznych na produktywność w polskim przemyśle przetwórczym w kontekście różnic w zaawansowaniu technicznym poszczególnych sektorów. Zawartość merytoryczna zmiennych i etapy analiz empirycznych Z uwagi na przyjęty cel badania przedmiotem analizy były branże polskiego przetwórstwa przemysłowego, które zostały podzielone na dwa sektory: niskiej i wysokiej techniki.12 W badaniu wykorzystano dane roczne dla lat 1997-2004, publikowane przez GUS. Zakres czasowy analizy został podyktowany dostępnością porównywalnych danych statystycznych. Estymacji poddano agregaty mezoekonomiczne wyrażone w cenach stałych, przyjmując za okres bazowy rok 1995.13 10 Wzrost konkurencji rynkowej związany z obecnością przedsiębiorstw zagranicznych może prowadzić do wzrostu efektywności technicznej i optymalnej alokacji zasobów również w sektorach wysokiej techniki na przykład poprzez eliminację z rynku mniej wydajnych przedsiębiorstw krajowych, ale nie wystąpią wówczas korzyści wynikające z dyfuzji wiedzy (Haddad, Harrison…). 11 Przyczyny tak sprzecznych rezultatów badań mogą być związane z działalnością przedsiębiorstw zagranicznych w wyizolowanych segmentach rynku (enklawach), w których stosowane technologie, wytwarzane produkty oraz rozmiary fabryk są zupełnie odmienne od tych, które charakteryzują przedsiębiorstwa rodzime, co w konsekwencji hamuje efekty spillovers (Nowara…, s.42). 12 Sektor niskiej techniki: produkcja artykułów spożywczych i napojów, produkcja wyrobów tytoniowych, włókiennictwo, produkcja odzieży i wyrobów futrzarskich, produkcja skór wyprawionych i wyrobów z nich, produkcja drewna i wyrobów z drewna oraz ze słomy i wikliny, produkcja masy włóknistej oraz papieru, produkcja koksu i produktów rafinacji ropy naftowej, produkcja mebli, zagospodarowanie odpadów, działalność wydawnicza, poligrafia i reprodukcja zapisanych nośników informacji, produkcja wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych, produkcja wyrobów z surowców niemetalicznych pozostałych, produkcja metali, produkcja metalowych wyrobów gotowych, z wyjątkiem maszyn i urządzeń, produkcja pozostałego sprzętu, gdzie indziej niesklasyfikowana, pozostała działalność produkcyjna gdzie indziej niesklasyfikowana; Sektor wysokiej techniki; produkcja wyrobów chemicznych, produkcja maszyn biurowych i komputerów, produkcja maszyn i aparatury elektrycznej gdzie indziej niesklasyfikowana, produkcja sprzętu i urządzeń radiowych, telewizyjnych i telekomunikacyjnych, produkcja instrumentów medycznych, precyzyjnych i optycznych, zegarów i zegarków, produkcja pojazdów mechanicznych, przyczep i naczep, produkcja maszyn i urządzeń gdzie indziej niesklasyfikowana. (Rocznik Statystyczny Przemysłu, 2002, s.350). 13 Dane zostały urealnione przy wykorzystaniu wskaźnika cen dóbr konsumpcyjnych (CPI). 162 Agnieszka Szczepkowska-Flis Podstawową zmienną objaśnianą był wskaźnik produktywności pracy obliczony jako wartość dodana brutto na zatrudnionego (WD). Przyjęto, że jest on syntetyczną miarą gospodarczej efektywności ukształtowanej pod wpływem procesów zachodzących na rynku w obszarze technologii i techniki, akumulacji kapitału ludzkiego oraz stopnia konkurencji między przedsiębiorstwami. Ponieważ badanie uwzględniało podział branż przetwórstwa przemysłowego na sektor niskiej i sektor wysokiej techniki, w celu osiągnięcia wyższego stopnia porównywalności dla prowadzonych analiz, niektóre zmienne niezależne wyrażono w relacji do przeciętnego zatrudnienia. Jako determinanty zmian produktywności pracy przyjęto następujące kategorie:14 • udział kapitału zagranicznego w kapitale podstawowym ogółem (KZ), który wyraża poziom nasycenia sektora kapitałem zagranicznym;15 • nakłady inwestycyjne na środki trwałe brutto na zatrudnionego (NI) - rozumiane w kategoriach nakładów finansowych, zwiększających techniczne uzbrojenie pracy; • nakłady na działalność innowacyjną na zatrudnionego (DI) – określają wyposażenie pracownika w innowacje techniczno-organizacyjne16; • wskaźnik poziomu wykwalifikowania siły roboczej (KL) obliczony jako relacja pracowników zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych do pracowników zatrudnionych na stanowiskach robotniczych17; • współczynnik koncentracji produkcji sprzedanej (KC) – który, odzwierciedla zmiany liczebności przedsiębiorstw wytwarzających największą część produkcji sprzedanej przemysłu lub branży.18 Wysoki stopień agregacji danych publikowanych przez GUS ograniczył możliwość pełnej weryfikacji hipotez wynikających z teorii.19 W przeprowadzonym badaniu zmiany wskaźnika produktywności związane z oddziaływaniem KZ są interpretowane jako łączny efekt transferu technologii i mechanizmów spillovers. Dlatego też, w celu pogłębienia analizy zastosowano podejście pośrednie, którego główna idea sprowadzała się do oszacowania udziału bezpośrednich inwestycji zagranicznych w kształtowaniu zmian produktywności pracy na tle pozostałych czynników przyjętych do badania, a następnie do określenia elastyczności tych zmiennych względem KZ. Łączna ocena wpływu kapitału zagranicznego została 14 Istotność statystyczną zmiennych niezależnych w wyjaśnianiu zmian wartości dodanej brutto na zatrudnionego określono na podstawie analizy współczynników korelacji. Wartość krytyczną przyjęto na poziomie istotności α = 0,05 dla n - 2 stopni swobody. 15 Źródłem danych Głównego Urzędu Statystycznego, dotyczących bezpośrednich inwestycji zagranicznych są sprawozdania spółek z udziałem kapitału zagranicznego, niezależnie od stopnia jego zaangażowania. Dane mają charakter zasobowy i uwzględniają stany skumulowane. 16 Nakłady na działalność innowacyjną dotyczą m.in. wydatków na prace badawczo-rozwojowe związane z przygotowaniem i uruchomieniem produkcji nowych i zmodernizowanych wyrobów, z zastosowaniem nowych technologii, wydatków na mechanizację i automatyzację produkcji, oraz wydatki związane z wprowadzaniem innowacji organizacyjno - technicznych, nabyciem licencji i patentów itp.(Rocznik Statystyczny Przemysłu, 1996, s. 217). 17 Do pracowników zatrudnionych na stanowiska nierobotniczych zalicza się pracowników zajmujących stanowiska kierownicze, specjalistyczne, samodzielne lub wykonawcze nie mające charakteru kierowniczego, lecz wymagające specjalistycznego przygotowania na poziomie wyższym lub średnim zawodowym, jak również stanowiska, na których wykonywane są czynności pomocnicze biurowe i gospodarcze (Rocznik Statystyczny Przemysłu, 2002, s.143). 18 Współczynnik koncentracji produkcji sprzedanej obliczono za pomocą wzoru interpolacyjnego, skonstruowanego na podstawie krzywej Lorenza. Współczynnik przyjmuje wartość między 0 a 1; im wyższy jest stopień koncentracji, tym bardziej wartość współczynnika zbliża się do 1. Przez koncentrację rozumie się nierównomierność zjawiska według klas wielkości, tj. odchylenie rozkładu faktycznego od rozkładu równomiernego. (Rocznik Statystyczny Przemysłu, 2002, s.1). 19 Obecnie, prezentowane w literaturze światowej badania wykorzystują dane o niższym stopniu agregacji (np. firm-level data), które umożliwiają statystyczny podział efektów transferu technologii w ramach BIZ na bezpośredni (own firm effect) i pośredni (spillovers effect). 163 Wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych na produktywność ... przeprowadzona na podstawie relacji: KZÆWD oraz KZÆpozostałe determinantyÆWD. Metodologia zastosowana w pierwszym etapie badania dotyczyła estymacji równań regresji wielorakiej:20 Y = β 0 + β1 X 1 + β 2 X 2 + ... + β K X K + ε gdzie: Y - zmienna zależna, X 1 , X 2, X K - zmienne objaśniające, β 0 , β1 , β K - parametry modelu, ε - składnik losowy. Ocenę przydatności diagnostycznej oszacowanych funkcji przeprowadzono na podstawie analizy współczynnika determinacji R2oraz skorygowanego współczynnika determinacji R^2. Pierwszy z nich określa stopień dopasowania modelu do wyników obserwacji, natomiast drugi jest wykorzystywany w regresji krokowej jako test przydatności kolejno włączanych bądź wykluczanych zmiennych równania. Statystyczną istotność poszczególnych parametrów określono za pomocą testu t- Studenta na poziomie istotności α = 0,05. Do oszacowania współczynników regresji zastosowano metodę najmniejszych kwadratów. Natomiast współczynniki elastyczności obliczono wykorzystując wzór na elastyczność zmiennej zależnej względem zmiennej niezależnej dla funkcji Y = f ( X ) 21: dY X * EX = dX Y Powyższe metody należą do podstawowych narzędzi statystycznych, jednakże pozwalają na określenie siły liniowego związku między zmienną zależną i zmiennymi niezależnymi. Rola BIZ w kształtowaniu produktywności pracy w polskim przemyśle przetwórczym wyniki analizy empirycznej Analizę czynników determinujących produktywność pracy w polskim przemyśle przetwórczym w latach 1997-2004 poprzedzono badaniem ich przydatności statystycznej w modelowaniu zmian wartości dodanej brutto na zatrudnionego (WD), wykorzystując współczynniki korelacji. Tabela 1. Wskaźniki korelacji pomiędzy zmiennymi niezależnymi a wartością dodaną brutto na zatrudnionego (WD) – przetwórstwo przemysłowe zmienne WD KC -0,43 NI 0,84 DI 0,79 KZ 0,21 KL 0,52 Źródło: obliczenia własne Oszacowane wartości tych współczynników wskazują, że istnieją nie tylko logiczne i ekonomiczne, ale również statystyczne powiązania między wytypowanymi determinantami, a zmienną WD. We wszystkich przypadkach współczynnik korelacji spełniał warunek istotności statystycznej na poziomie α=0,05. Uzyskane wartości współczynników korelacji sugerują, że wydajność pracy była 20 W celu zastosowania modeli liniowych przeprowadzono transformację logarytmiczną badanych szeregów (Aczel, 2000, s.514-553). 21 Funkcję typu Y=f(X) otrzymano na podstawie oszacowanych równań prostej regresji liniowej dla odpowiedniej pary zmiennych, przyjmując KZ jako zmienną niezależną. 164 Agnieszka Szczepkowska-Flis przede wszystkim funkcją czynników, intensyfikujących rozwój technologiczny i techniczny branż polskiego przetwórstwa przemysłowego. Dodatnia wartość współczynnika korelacji dla zmiennej NI oraz DI wskazuje, że proces ten mógł dokonywać się między innymi poprzez działalność badawczo-rozwojową, związaną z adaptacją i wdrażaniem nowych rozwiązań techniczno-organizacyjnych. O ile zmiany w zakresie organizacji i zarządzania mogą mieć charakter tak zwanych innowacji bezinwestycyjnych, to jednak w większości przypadków zastosowanie nowatorskich metod wytwarzania wymaga adaptacji, rozbudowy i/lub wymiany dotychczasowego aparatu produkcyjnego. Wydaje się więc, że wydatki związane z działalnością innowacyjną oraz towarzyszące im nakłady inwestycyjne na środki trwałe można uważać za syntetyczny wskaźnik odzwierciedlający zmiany techniki produkcji. Intensyfikacja procesów technologicznych była związana również ze stopniem konkurencji na lokalnym rynku. Wzrost liczby podmiotów gospodarczych i rozdrobnienie produkcji powodują bowiem nasilenie konkurencji, która zmusza przedsiębiorstwa do stosowania bardziej skutecznych rozwiązań produkcyjnych i intensyfikacji działań w zakresie B+R.22 Ich bezpośrednią konsekwencją są jakościowe i ilościowe przyrosty parametrów, które określają efektywność technicznego uzbrojenia pracy. Jednocześnie skuteczna asymilacja nowych technologii wymaga zastosowania odpowiedniego kapitału intelektualnego. Dlatego też, dodatni liniowy związek między wskaźnikiem poziomu wykwalifikowania siły roboczej (KL) a produktywnością czynnika pracy był zgodny z oczekiwaniami. Współzależność i kompleksowość opisywanych procesów powoduje na tym etapie badania trudności w jednoznacznym wyizolowaniu wpływu KZ na produktywność kraju goszczącego, tym bardziej, że analizowane wyżej determinanty wydajności pracy były kumulatywnym efektem zmian, zachodzących zarówno w przedsiębiorstwach wyłącznie z kapitałem krajowym, jak i w spółkach z udziałem kapitału zagranicznego. Niemniej jednak dodatnia wartość współczynnika korelacji dla KZ świadczyła o jednokierunkowej, pozytywnej relacji między wskaźnikiem WD, a stopniem nasycenia rynku kapitałem zagranicznym. Analiza współczynników korelacji potwierdziła zasadność włączenia wszystkich wytypowanych kategorii do równań regresji wielorakiej dla zmiennej niezależnej WD. Wyniki estymacji modelu liniowego oszacowane dla przetwórstwa przemysłowego zamieszczono w tabeli 2.23 Relatywnie wysoki poziom współczynnika determinacji świadczy o dobrym dopasowaniu modelu do obserwacji empirycznych. Zmienne niezależne wyjaśniały kształtowanie produktywności czynnika pracy w prawie 76%. Cztery spośród pięciu determinant, spełniały warunki istotności statystycznej: KC, NI, DI oraz KL. Jednocześnie parametr β oszacowany dla każdej zmiennej niezależnej był zgodny z kierunkiem oddziaływania, ustalonym na podstawie analizy współczynnika korelacji (zmienne wytypowane do badania były koincydentne). Otrzymane wyniki regresji liniowej upoważniają do sformułowania następujących wniosków: • największy udział w kształtowaniu zmian wartości dodanej brutto na zatrudnionego w polskim przemyśle przetwórczym w latach 1997-2004 miały: nakłady inwestycyjne na środki trwałe brutto na zatrudnionego (NI) oraz współczynnik koncentracji produkcji sprzedanej (KC). W mniejszym stopniu natomiast produktywność czynnika pracy (WD) była związana z poziomem wykwalifikowania siły roboczej (KL) i z działalnością przedsiębiorstw w obszarze wprowadzania innowacji (DI); • dodatni współczynnik β przy zmiennej KZ sugeruje wprawdzie, że większy poziom zaangażowania inwestorów zagranicznych w branżach przetwórstwa przemysłowego miał po22 Ujemna wartość współczynnika korelacji dla zmiennej KC wskazuje, że niższej koncentracji rynku towarzyszył wzrost wartości dodanej brutto na zatrudnionego. 23 Tabele przedstawiają wyniki estymacji równań uzyskane w każdym kroku regresji wstecznej, do momentu otrzymania najlepszego dopasowania modelu. 165 Wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych na produktywność ... zytywny wpływ na efektywność gospodarowania mierzoną wskaźnikiem (WD), niemniej jednak związek ten nie był precyzyjnie oszacowany, co istotnie ogranicza zasadność jego interpretacji. Tabela 2.Wyniki estymacji parametrów modeli regresji wielorakiej dla zmiennej zależnej WD – przetwórstwo przemysłowe Wariant modelu (1A) β t (2A) β t DI KZ KL R2 R^2 Stała KC regresji NI 4,136833 -0,34268 21,14372 -3,00685 0,388328 0,139055 0,063269 0,177798 6,541106 3,016692 1,571421 2,980415 75,92 75,18 4,384061 -0,28631 37,524 -2,63491 0,407062 0,132044 6,967913 2,865214 74,96 x 0,198517 75,56 3,396831 Źródło: opracowanie własne Wykluczenie z modelu zmiennej KZ spowodowało obniżenie wartości skorygowanego współczynnika determinacji R^2, dlatego też ustalenie bezpośredniego związku przyczynowego między KZ i WD dla przetwórstwa przemysłowego w kontekście analizy regresji nie jest możliwe i wymagałoby zastosowania bardziej zaawansowanych metod statystycznych (np. testu przyczynowości Grangera). Taki rezultat sugeruje, że wpływ kapitału zagranicznego na zmienną WD obserwowany na poziomie całego przetwórstwa przemysłowego może być wynikiem współoddziaływania, różniących się co do kierunku i siły, efektów powstających w poszczególnych branżach. Ponieważ przetwórstwo przemysłowe obejmuje branże o różnym poziomie wykorzystywanej techniki, przyjęto założenie, że efekty towarzyszące działalności przedsiębiorstw z kapitałem zagranicznym (bezpośrednie i pośrednie) będą odmiennie determinować produktywność czynnika pracy w sektorze niskiej i wysokiej techniki. W celu weryfikacji tego założenia, dalsze etapy badawcze przeprowadzono odrębnie dla sektora wysokiej i niskiej techniki. Wyniki estymacji modeli regresji oszacowane dla sektora niskiej i wysokiej techniki zamieszczono odpowiednio w tabelach 3 i 4. Wartości współczynników determinacji potwierdzają wysokie dopasowanie równań regresji liniowej do obserwacji empirycznych zarówno w sektorze niskiej jak i wysokiej techniki. Czynniki niezależne, uwzględnione w modelach, w ponad 79% wyjaśniały zmiany wartości dodanej brutto na zatrudnionego w sektorze niskiej i w około 75% w sektorze wysokiej techniki. 166 Agnieszka Szczepkowska-Flis Tabela 3.Wyniki estymacji parametrów modeli regresji wielorakiej dla zmiennej zależnej WD – sektor niskiej techniki Wariant modelu (1B) β t (2B) β t DI KZ R2 KL R^2 Stała KC regresji NI 4,525623 -0,31869 19,88931 -2,53569 0,324529 0,161128 0,00742 0,24391 4,619689 3,085783 0,176034 3,524608 79,58 78,67 4,554278 -0,31439 28,7673 -2,56104 0,326065 0,160036 4,697765 3,099946 78,85 x 0,246548 79,57 3,664904 Źródło: opracowanie własne Tabela 4.Wyniki estymacji parametrów modeli regresji wielorakiej dla zmiennej zależnej WD – sektor wysokiej techniki Wariant modelu (1C) β t (2C) β t R2 R^2 75,95 73,15 0,441874 0,653287 0,167793 75,51 4,529847 5,382376 1,164497 73,28 Stała KC regresji NI 2,226463 -0,54838 4,139142 -1,25487 0,129331 0,340768 0,598921 0,20256 0,88375 2,264575 4,392674 1,353 2,114407 -0,50945 4,054906 -1,17469 DI x KZ KL Źródło: opracowanie własne Zestawienie parametrów β oszacowanych odpowiednio dla sektora niskiej i sektora wysokiej techniki, ich istotności statystycznej i kierunków działania przedstawia tabela 5. Tabela 5: Kierunki i siła oddziaływania zmiennych niezależnych na wartość dodaną brutto na zatrudnionego w sektorze wysokie i niskiej techniki determinanty KC zmienna zależna (WD) NI DI KZ KL sektor niskiej ---+++++ ++ (+) +++ techniki wysokiej ---(+) +++ +++++ (+ +) techniki *znaki + / - oznaczają kierunek oraz siłę oddziaływania zmiennej niezależnej na wskaźnik (WD), nawias wskazuje na brak statystycznej istotności współczynnika β Źródło: opracowanie własne Analiza porównawcza wyników estymacji regresji liniowej dla obydwu sektorów wskazuje na: Wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych na produktywność ... 167 • zbieżność kierunków oddziaływania zmiennych niezależnych na kształtowanie wartości dodanej brutto na zatrudnionego w latach 1997-2004 w obu sektorach; dodatnie parametry współczynnika β dla kategorii: (NI), (DI), (KZ), (KL) oraz ujemna jego wartość w przypadku (KC) implikują, że wzrost produktywności pracy był związany z intensyfikacją działalności inwestycyjnej i innowacyjnej przedsiębiorstw, z większym stopniem zaangażowania inwestorów zagranicznych na lokalnym rynku, relatywnie wyższą proporcją między pracownikami zatrudnionymi na stanowiskach nierobotniczych i na stanowiskach robotniczych oraz niższym poziomem koncentracji produkcji sprzedanej przemysłu; • odwrotną hierarchię wytypowanych determinant pod względem ich znaczenia w wyjaśnianiu zmian wydajności pracy w poszczególnych sektorach. W sektorze wysokiej techniki największy wpływ na zmienną (WD) miały kolejno: KZ, KC, DI, KL, NI, przy czym parametr β dla dwóch ostatnich kategorii nie został precyzyjnie oszacowany. Natomiast wyniki estymacji regresji liniowej dla sektora niskiej techniki określały następujący porządek zmiennych: NI, KC, KL, DI, oraz KZ, dla której oszacowany współczynnik β nie spełniał warunków istotności statystycznej. Jedynie wskaźnik koncentracji przemysłu, z punktu widzenia siły oddziaływania na zmienną zależną WD, uplasował się na drugiej pozycji zarówno w sektorze wysokiej, jak i niskiej techniki. W kontekście przeprowadzonego badania nasuwa się wniosek, że poziom techniki stosowany w danym sektorze określa zewnętrzne i wewnętrzne warunki funkcjonowania przedsiębiorstw, które determinują ich decyzje adaptacyjne do wymogów lokalnego rynku. Branże zaliczane do wysokiej techniki charakteryzuje między innymi wysoka naukochłonność produkcji, krótki cykl życia wyrobów i procesów, szybka dyfuzja wiedzy, rosnące zapotrzebowanie na wysoko wykwalifikowany personel, duże nakłady kapitałowe na działalność innowacyjną oraz natężenie walki konkurencyjnej na światowym rynku (Nauka…,s. 154). Zatem poprawa produktywności przedsiębiorstw działających w tym sektorze będzie wymagała koncentracji wysiłków w innych obszarach aktywności gospodarczej, niż podmiotów funkcjonujących w branżach niskiej techniki. Aktywność ta natomiast będzie stymulowała nie tylko wzrost poziomu wiedzy techniczno-organizacyjnej przekazywanej w ramach BIZ, ale również zakres i siłę oddziaływania przedsiębiorstw z kapitałem zagranicznym na pozostałych uczestników rynku. Analiza współczynników elastyczności dla poszczególnych zmiennych względem KZ, potwierdziła w sposób pośredni powyższy pogląd. We wszystkich przypadkach wskaźniki elastyczności oszacowane dla sektora wysokiej techniki osiągnęły wyższą wartość bezwzględną w stosunku do analogicznych kategorii obliczonych dla sektora niskiej techniki. Oznacza to, że wyższy stopień zaangażowania inwestorów zagranicznych w wysoko technologicznym sektorze inicjował intensywniejsze zmiany w zakresie analizowanych czynników. Najwyższe wartości wskaźników uzyskano dla zmiennej DI (2,26) oraz NI (2,19) co sugeruje, że zwiększenie udziału kapitału zagranicznego w kapitale podstawowym ogółem w sektorze wysokiej techniki o 1% wywoływało wzrost wydatków na działalność innowacyjną i nakładów inwestycyjnych na zatrudnionego o odpowiednio 2,26% i 2,19%.24 W mniejszym stopniu zmiany KZ powodowały wzrost konkurencji na rynku (KC) oraz zwiększenie stopnia wykorzystania wykwalifikowanej siły roboczej (KL). 24 W analogiczny sposób interpretowane są pozostałe dodatnie wskaźniki elastyczności zmiennych względem KZ. Natomiast ujemna wartość wskaźnika wskazuje na odwrotny kierunek reakcji dla analizowanej pary zmiennych. 168 Agnieszka Szczepkowska-Flis Tabela 6. Wskaźniki elastyczności dla poszczególnych zmiennych względem KZ sektor zmienne KC NI DI KL niskiej techniki wysokiej techniki -0,37 -0,05 0,18 -0,13 -0,71 2,19 2,26 1,09 Źródło: opracowanie własne Biorąc pod uwagę konkluzje wynikające z analizy regresji zmiennej zależnej WD dla sektora wysokiej techniki, można stwierdzić, że obecność inwestorów zagranicznych indukowała bezpośrednio (KZÆWD) i pośrednio (KZÆKC, NI, DI, KLÆWD) procesy zwiększające produktywność czynnika pracy w dziedzinach zaawansowanych technologicznie. Odmiennych wniosków dostarczyła natomiast analiza dotycząca sektora niskiej techniki. Przede wszystkim, niskie bezwzględne wartości oszacowanych wskaźników elastyczności wskazują na znaczne ograniczenie transmisji impulsów typu KZ Æ KC, NI, DI, KL. Ponadto ocena kierunków oddziaływania sugeruje, że obecność inwestorów zagranicznych na lokalnym rynku powodowała zmniejszenie nakładów inwestycyjnych na środki trwałe brutto na zatrudnionego NI (-0,05) oraz obniżenie udziału wykwalifikowanej siły roboczej w procesach wytwórczych KL (-0,13), co w pośredni sposób mogło ograniczać potencjalne korzyści związane z poprawą efektywności gospodarczej. Brak odpowiednich danych źródłowych uniemożliwia statystyczne wyizolowanie efektów towarzyszących bezpośrednim inwestycjom zagranicznym w postaci korzyści związanych z transferem technologii i procesem mnożenia technologicznego. Dlatego też, interpretacja uzyskanych zależności ma częściowo charakter dedukcyjny. Przedstawione w niniejszym rozdziale badania empiryczne dotyczyły roli przedsiębiorstw zagranicznych w kształtowaniu produktywności w polskim przemyśle przetwórczym w latach 1997-2004. Potwierdziły one tezę, że efekty związane z napływem bezpośrednich inwestycji zagranicznych mogą różnić się w zależności od gałęzi przemysłu kraju goszczącego. Weryfikację powyższej tezy przeprowadzono na podstawie realizacji odrębnej analizy dla dwóch sektorów przetwórstwa przemysłowego: sektora wysokiej i niskiej techniki. Wyniki przeprowadzonych analiz wskazują, że obecność przedsiębiorstw zagranicznych była czynnikiem stymulującym bezpośrednio i pośrednio rozwój technicznoorganizacyjny polskiego przetwórstwa przemysłowego, który przekładał się na wyższą produktywność czynnika pracy. Jednakże powyższe efekty były zauważalne wyłącznie w sektorze wysokiej techniki. Porównanie średnich wartości analizowanych kategorii dla lat 19972004 wskazuje, że sektor wysokiej techniki charakteryzował się wyższym udziałem kapitału zagranicznego w kapitale podstawowym w porównaniu do sektora niskiej techniki. Wyższe były również średnie wartości wskaźników DI, KL oraz KC.25 Można więc stwierdzić, że korzyści z tytułu absorpcji bezpośrednich inwestycji zagranicznych były wyższe w sektorze charakteryzującym się większym zaangażowaniem inwestorów zagranicznych w działalność produkcyjną, wyższym poziomem stosowanych rozwiązań techniczno-organizacyjnych oraz wysoką zdolnością przedsiębiorstw krajowych do pogłębiania i rozwoju własnych możliwości innowacyjnych. 25 Średnie wartości poszczególnych kategorii w latach 1997-2004 były wyższe w sektorze wysokiej techniki o odpowiednio: 34% dla zmiennej KZ, 58% dla zmiennej KL, około 14% dla zmiennej DI i KC w porównaniu do sektora niskiej techniki. (obliczenia własne). Wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych na produktywność ... 169 Podsumowanie Bezpośrednie inwestycje zagraniczne są powszechnie uznawane za czynnik promujący rozwój techniczno-organizacyjny gospodarki kraju goszczącego. W literaturze przedmiotu, technologiczne efekty towarzyszące BIZ są analizowane głównie w dwóch obszarach: transferu innowacji i umiejętności do filii zagranicznych oraz korzyści w zakresie mnożenia technologicznego. Wnioski z rozważań teoretycznych wskazują, że obecność inwestorów zagranicznych wykorzystujących nowatorskie metody w zakresie produkcji, organizacji i zarządzania zwiększa efektywność gospodarczą nie tylko własnych oddziałów, ale także pozostałych przedsiębiorstw działających na lokalnym rynku. Jednakże doświadczenia wielu państw nie dają podstaw do jednoznacznej akceptacji hipotez teoretycznych. Odmienne rezultaty badań, dotyczących zarówno krajów rozwiniętych jak i rozwijających się, sugerują, że zakres korzyści z tytułu napływu BIZ jest istotnie powiązany z rozwojem technologicznym i możliwościami gospodarki, sektora czy branży kraju goszczącego do wdrażania i wykorzystywania nowych rozwiązań technicznoorganizacyjnych. Celem przedstawionych w niniejszym opracowaniu badań było określenie wpływu BIZ na produktywność w polskim przemyśle przetwórczym w latach 1997-2004. Główna idea przeprowadzonych analiz sprowadzała się do wyznaczenia zależności między stopniem nasycenia rynku kapitałem zagranicznym, poziomem stosowanej techniki a produktywnością czynnika pracy. Badania wykazały, że obecność inwestorów zagranicznych inicjowała bezpośrednio i pośrednio procesy zwiększające wydajność pracy w sektorze wysokiej techniki, natomiast analogicznego zjawiska nie zaobserwowano w sektorze niskiej techniki. Realizacja przyjętego celu badawczego upoważnia do następujących wniosków: • wpływ kapitału zagranicznego na efektywność gospodarczą w polskim przetwórstwie przemysłowym był istotnie związany ze strukturą branżową realizowanych inwestycji, • korzyści z tytułu absorpcji BIZ były pozytywnie skorelowane z udziałem inwestorów zagranicznych w rynku oraz stopniem zaawansowania technologicznego wykorzystywanych metod produkcji. Powyższe konkluzje pociągają za sobą wnioski dla polskiej polityki gospodarczej. Efektywne wykorzystanie BIZ w procesie rozwoju wymaga realizowania strategii opartej na dwóch podstawowych elementach: • polityce gospodarczej umożliwiającej rozwój własnych przewag konkurencyjnych, • klimacie inwestycyjnym zapewniającym pożądaną wartość i strukturę BIZ. Oznacza to, że programom wspierającym inwestycje zagraniczne powinno towarzyszyć większe zaangażowanie krajowych środków finansowych i polityki gospodarczej, sprzyjającej rozwojowi własnych kompetencji technologicznych i dziedzin wysokiej techniki. Biorąc pod uwagę fakt, że Polska należy do grupy państw o największej względnej przewadze w sektorach niskiej techniki i zarazem o największym względnym braku przewagi w sektorach wysokiej techniki, takie działania wydają się niezbędne w procesie nadrabiania dystansu do liderów na światowym rynku (Nauka…,2004, s. 153). BIBLIOGRAFIA: 1. Aczel A. D., (2000), Statystyka w zarządzaniu, PWN, Warszawa. 2. Aitken B.J., Harrison A. E. (1996), Do domestic firms benefit from direct foreign investment? Evidence from Venezuela, American Economic Review, No. 2, s.605-618. 3. Aitken B.J., Harrison A. E., (1993), Does proximity to foreign firms induce technology spillovers?, PRD Working Paper, World Bank. 170 Agnieszka Szczepkowska-Flis 4. Barrel R., Pain N.( 1997), Foreign direct investment, technological change, and economic growth within Europe, The Economic Journal, No. 107, s. 1770-1786. 5. Blomström M., Kokko A. (2003), The economics of foreign direct investment incentives, NBER Working Paper, NBER. 6. Borensztein, De Gorio J.,Lee J., (1994), How does foreign direct investment affect economic growth?, Working Paper No.110, International Monetary Found. 7. Caves R. E., (1974), Multinational firms, competition, and productivity in host-country markets, Economica, Vol. 41, s. 176-193. 8. Dunning J. H., (1970), Studies in International Investment, London. 9. Findlay R. (1978), Relative backwardness, direct foreign investment, and technology transfer: A simple dynamic model, Quaterly Journal of Economics, Vol. 92, s. 1-16. 10. Glass A., Saggi K. (1998), International technology transfer and the technology gap, Journal of Development Economics, Vol. 55, s.369-398. 11. Haddad M., Harrison, (1993), Are there positive spillovers from direct foreign investment? Evidence panel data for Marocco, Journal of Development Economics, No. 42, s.51-74. 12. Iyer K. G., Rambalid A. N.,Tang K.,(2004), Measuring spillovers from alternative forms of foreign investment, School of Economics, University of Queensland, Australia. 13. Karaszewski W. red. (2005), Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w podnoszeniu konkurencyjności polskiej gospodarki, UMK, Toruń, 2005. 14. Karaszewski W., (2001), Przedsiębiorstwa z udziałem kapitału zagranicznego w Polsce w latach 1990-1999, UMK, Toruń. 15. Kokko A., Tansinis R., Zeman M.C., (1996), Local technological capability and productivity spillovers from FDI in the Uruguayan manufacturing sector, Journal of Development Studies, Vol. 32, s. 602-611. 16. Kuzel M., (2005), Zarządzanie wiedzą w korporacjach transnarodowych a procesy dyfuzji wiedzy i umiejętności, w: Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w podnoszeniu konkurencyjności polskiej gospodarki, red. W. Karaszewski, UMK, Toruń, 2005. 17. Nauka i Technika w 2002 roku (2004), GUS, Warszawa. 18. Nowara W., (2001),Wpływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich na transfer technologii do kraju goszczącego, w: Teoretyczne i empiryczne aspekty współczesnych międzynarodowych stosunków gospodarczych, red. T. Rynarzewski, AE, Poznań. 19. Raport Roczny NBP, (2000),NBP, Warszawa. 20. Rocznik Statystyczny Przemysłu (1996), GUS, Warszawa. 21. Rocznik Statystyczny Przemysłu (2002), GUS, Warszawa. 22. Romer P., (1993), Idea gaps, and object gaps in economic development, Journal of Monetary Economics, Vol. 32, s.543-573. 23. Zorska A. (2002), Globalizacja i regionalizacja a ekspansja KMN na świecie i w Polsce, w: Korporacje międzynarodowe w Polsce, red. A. Zorska, Difin, Warszawa.
