Roboczy tytuł:

Dr Henryk Czubek
Dr Edward Molendowski
Akademia Ekonomiczna w Krakowie
ZMIANY STRUKTURY WYMIANY TOWAROWEJ POLSKI I CZECH Z KRAJAMI
CEFTA I UE W LATACH 1993-2002
1
WSTĘP
Jednym z najważniejszych skutków procesu transformacji gospodarczej krajów EŚW,
jaki został zapoczątkowany na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych
ubiegłego wieku są istotne przekształcenia w strukturze geograficznej i towarowej ich
obrotów handlowych. Chęć zacieśnienia więzi handlowych i gospodarczych z krajami
Wspólnoty Europejskiej doprowadziła do zawarcia w grudniu 1991 r przez państwa Grupy
Wyszehradzkiej w grudniu 1991 r. (a w następnych latach przez kolejne kraje EŚW) Umów o
stowarzyszeniu, przewidujących stopniowe znoszenie wszelkich barier i zbudowanie do
końca 2001 r strefy wolnego handlu w zakresie towarów przemysłowych. Podobne założenia
przyświecały też decyzji o podpisaniu Środkowo-Europejskiej Umowy o Wolnym Handlu
(CEFTA) zawartej w grudniu 1992 r.1 Obecnie, jak wiadomo większość krajów CEFTA jest
TP
PT
już pełnoprawnymi członkami Unii Europejskiej, a założenia dotyczące liberalizacji handlu
zostały między nimi w pełni zrealizowane.
Wydaje się, że proces liberalizacji i przekształceń w strukturze towarowej handlu
poszczególnych państw EŚW z krajami CEFTA i UE były procesem wzajemnie się
uzupełniającym i wspomagającym. W niniejszym opracowaniu przedstawiono próbę analizy
tego zjawiska na przykładzie 2 państw: Polski i Republiki Czeskiej. Są to z jednej strony kraje
o największym potencjale gospodarczym a z drugiej – należą one do największych partnerów
handlowych krajów UE wśród państw EŚW.
2
METDOLOGIA ANALIZY
W pierwszym etapie analizy w rezultacie przeprowadzonych procedur obliczeniowych
z wykorzystaniem metod programów Microsoft Excel otrzymano jednorodną klasyfikację
1
Szerzej na ten temat zob. m.in.: M. Bijak-Kaszuba, Regionalna liberalizacja handlu międzynarodowego a
zmiany strukturalne zagranicznych obrotów handlowych kraju uczestniczącego (na przykładzie Polski), Łódź
2003; E. Molendowski, Państwa Europy Środkowo-Wschodniej wobec wyzwań rozwojowych [w:] S.
Miklaszewski i inni, Międzynarodowe stosunki gospodarcze u progu XXI wieku, Warszawa 2003; A. StępieńKuczyńska, Europa Środkowa i Wschodnia wobec współczesnych wyzwań integracyjnych, Łódź 2003.
TP
PT
towarową eksportu i importu Polski i Czech w relacji do krajów CEFTA i UE w latach 19932002 w rozbiciu na 6-cyfrowe pozycje taryfy celnej. Umożliwiło to określenie struktury
procentowej udziałów 5717 pozycji towarowych w poszczególnych latach analizowanego
okresu. Uzyskane dane analityczne w odniesieniu do polskiego oraz czeskiego eksportu i
importu w relacji z krajami Unii Europejskiej i CEFTA stanowiły materiał analityczny dla
sformułowania i potwierdzenia słuszności przyjętych tez badawczych.
W celu ułatwienia dalszego toku rozumowania wprowadzone zostały następujące
oznaczenia macierzowe:
X – macierz struktury eksportu Polski do CEFTA z odpowiednimi elementami xij
B
B
Y – macierz struktury eksportu Polski do UE z odpowiednimi elementami yij,
B
B
V – macierz struktury importu Polski z CEFTA z odpowiednimi elementami vij
B
B
Z – macierz struktury importu Polski z UE z odpowiednimi elementami zij.
B
B
A – macierz struktury eksportu Czech do CEFTA z odpowiednimi elementami aij
B
B
B – macierz struktury eksportu Czech do UE z odpowiednimi elementami bij,
B
B
C – macierz struktury importu Czech z CEFTA z odpowiednimi elementami cij
B
B
D – macierz struktury importu Czech z UE z odpowiednimi elementami dij.
B
B
gdzie:
- subskrypt dolny i oznacza liczbę wierszy, przy czym (i = 1,..., 5717) dla 5717 aktywnych
pozycji taryfy celnej
oraz
- subskrypt dolny j oznacza liczbę kolumn, przy czym (j = 1,..., 10) dla dziesięciu lat analizy.
W następnym etapie analizy poszukując odpowiedzi na pytanie: czy w
kolejnych latach badanego okresu struktura polskiego i czeskiego eksportu oraz importu do i z
krajów CEFTA i UE upodabniała się lub też coraz bardziej różnicowała się wobec struktury
polskiego i czeskiego eksportu i importu do i z krajów CEFTA i UE zbadano odległości
pomiędzy tymi strukturami z wykorzystaniem odpowiednich miar podobieństwa.
Stosując formę zapisu macierzowego sprawdzono wzajemne zmiany następujących
par macierzy: macierze X i Y, macierze V i Z, macierze A i B, macierze C i D, macierze X i A,
macierze Y i B, macierze V i C, macierze Z i D.
2
Ważnym problemem metodologicznym, jaki pojawił się na tym etapie było dokonanie
normalizacji (standaryzacji) odpowiednich danych wejściowych tak, aby spełniały one
przynajmniej wymóg addytywności w przypadku cech różnoimiennych2. Jednakowoż ze
TP
PT
względu na posługiwanie się już w ramach danych wejściowych zawartych w macierzach X,
Y, V, i Z oraz A, B, D i C cechami opisanymi w procentach lub ułamkach zawierających się
od 0 do 1 i dotyczących udziałów poszczególnych działów taryfy celnej w eksporcie lub
imporcie, to nie wydaje się, aby czynność standaryzowania lub normalizowania była
niezbędna. Prowadziłoby to do dodatkowego odrealnienia i sztucznego unaukowienia danych
wejściowych.
Skonstruowano więc odpowiednie miary odległości dla poszczególnych właściwych
kolumn macierzy X i Y , macierzy V i Z, macierze A i B, macierze C i D, macierze X i A,
macierze Y i B, macierze V i C oraz macierze Z i D. Sprawdzono tym samym odległości
pomiędzy tymi strukturami w kolejnych latach analizy. Wykorzystano tu podstawowy
miernik z zakresu grupy wskaźników opierających się na absolutnych różnicach
indywidualnych wskaźników struktury i była to odległość Euklidesa3.
TP
PT
Ostatecznie w celu obliczenia 10 odległości Euklidesa „e” pomiędzy poszczególnymi,
odpowiednimi kolumnami wyszczególnionych par macierzy posłużono się następującym
wzorem4:
TP
PT
⎛ 1
⎞
e =⎜
α ij − β ij ⎟
∑
⎝ 5717 i =1
⎠
5717
2
1
2
(1)
2
Szerzej na ten temat zob.: Dobosz M., „Wspomagana komputerowo statystyczna analiza wyników badań”,
Akademicka Oficyna Wydawnicza EXIT, Warszawa 2001;. Zeliaś A. (red.), „Metody statystyki
międzynarodowej”, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1988.
TP
PT
3
Niestety nie było możliwe wykorzystanie miernika z grupy wskaźników relatywnych, jakim jest np.
współczynnik dywergencji Clarka. Zasługuje on na szczególną uwagę, gdyż dzięki niemu uzyskuje się większą
wagę przypisywaną różnicom otrzymywanym z mniejszych pojedynczych wskaźników struktury niż wagę, jaką
uzyskuje się z różnicy otrzymywanej z większych pojedynczych wskaźników struktury. Taka sytuacja ma
właśnie miejsce w rozpatrywanych strukturach towarowych eksportu i importu Polski oraz Czech z
analizowanymi grupami krajów. Jednakże ze względu na umieszczenie w mianowniku wzoru na współczynnik
Clarka wyrażeń, które w przypadku dużej liczby rozpatrywanych pozycji towarowych mogą przyjmować
wartość zero, zastosowanie tego miernika nie mogło mieć miejsca.
TP
PT
TP
4
PT
Zeliaś A. (red.), „Metody statystyki … op. cit.
3
gdzie oznaczenia αij oraz βij oznaczają odpowiednie elementy z danych par macierzy.
B
B
B
B
Wskaźnik odległości struktur mierzony z zastosowaniem powyższego wzoru przyjmuje
wartości od zera do jeden. Im te wartości są bliższe zeru, tym bardziej dane struktury są
zbliżone do siebie, a im bardziej dążą one do jedności, tym większy jest stopień
zróżnicowania badanych struktur.
3
PODOBIEŃSTWA STRUKTUR POLSKIEGO I CZESKIEGO EKSPORTU
ORAZ IMPORTU W RELACJI Z CEFTA I UE
Otrzymane wyniki obliczeń odległości Euklidesa pomiędzy poszczególnymi strukturami
przedstawione są w Tabeli nr 1, a ich graficzna interpretacji pokazana jest na załączonych
Rysunkach od nr 1 do nr 4.
Tabela nr 1
„Odległość Euklidesowa” struktur wymiany towarowej Polski i Republiki Czeskiej z krajami
UE i CEFTA w latach 1993 - 2002 wg w 6-cyfrowych kodów CN
Lp.
1
Relacje
Eksport Polski
do UE i CEFTA
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
0,00193
0,00155
0,00151
0,00145
0,00122
0,00105
0,00105
0,00113
0,00116
0,00117
2
Import Polski z
UE i CEFTA
0,00110
0,00115
0,00134
0,00113
0,00098
0,00100
0,00088
0,00102
0,00102
0,00088
3
Eksport Czech
do UE i CEFTA
0,00097
0,00090
0,00083
0,00085
0,00087
0,00093
0,00099
0,00098
0,00093
0,00103
4
Import Czech z
UE i CEFTA
0,00114
0,00096
0,00090
0,00111
0,00122
0,00131
0,00144
0,00138
0,00135
0,00108
5
Import Czech i
Polski z UE
0,00065
0,00054
0,00046
0,00078
0,00080
0,00092
0,00095
0,00042
0,00046
0,00043
Eksport Czech i
0,00137
0,00126
0,00111
0,00109
0,00113
0,00125
0,00118
0,00125
0,00122
Polski do UE
Import CZECH
0,00143
0,00119
0,00130
0,00110
0,00107
0,00104
0,00101
0,00114
0,00106
7 i Polski z
CEFTA
Eksport Czech i
0,00183
0,00161
0,00162
0,00151
0,00129
0,00104
0,00102
0,00099
0,00095
8 Polski do
CEFTA
Źródło: Obliczenia własne na podstawie: Comext: Intra- and extra EU-trade data, Eurostat, Luxembourg 2004,
dane Ministerstwa Gospodarki, Warszawa.
6
0,00137
0,00109
0,00104
Na Rysunku nr 1 pokazane są dwie serie czasowe:
4
•
pierwsza - oznaczona grubą linią i pustymi rombami określa odległość pomiędzy
strukturą towarową polskiego eksportu do krajów UE i CEFTA,
•
druga – zaznaczona cienką linią i pustymi trójkątami dotyczy odległości pomiędzy
strukturą towarową czeskiego eksportu do krajów UE i CEFTA.
Rysunek nr 1
Porównanie zmian odległości struktur towarowych eksportu Polski do krajów UE i CEFTA i
oraz eksportu Czech do krajów UE i CEFTA w latach 1993-2002
0,0019
0,0017
0,0015
0,0013
0,0011
0,0009
0,0007
0,0005
1993
1994
1995
1996
1997
Eksport Polski do UE i CEFTA
1998
1999
2000
2001
2002
Eksport Czech do UE i CEFTA
Źródło: Dane Tabeli nr 1.
Analizując zmiany przedstawione na Rysunku nr 1 można spostrzec względną stałość
odległości pomiędzy strukturą czeskiego eksportu do UE i czeskiego eksportu do CEFTA,
która oscylowała wokół poziomu 0,0009. Oznacza to, że obie te struktury utrzymywały w
rozpatrywanym okresie od 1993 r. do 2002 r. nieznaczne stałe zróżnicowanie względem
siebie.
Odmienna sytuacja miała miejsce w tym samym czasie w odniesieniu do
zróżnicowania polskiej struktury eksportu do UE i CEFTA. Na początku badanego okresu, w
1993 r. struktury te były od siebie oddalone na odległość prawie dwa razy większą niż to
miało miejsce na koniec badanego przedziału czasowego. Zarejestrowana została stała
tendencja do upodobniania się struktury towarowej polskiego eksportu do UE i CEFTA, gdyż
odległość zmniejszyła się na przestrzeni 10 lat z poziomu 0,00193 do poziomu 0,00117.
Na Rysunku nr 2 zaznaczone serie czasowe odnoszą się do następujących odległości:
5
•
pomiędzy strukturą towarową polskiego importu z UE i CEFTA (pogrubiona linia
czarna z pustymi kwadratami),
•
pomiędzy strukturą towarową czeskiego importu z UE i CEFTA (cienka linia czarna z
naniesionymi pustymi kółkami).
Rysunek nr 2
Porównanie zmian odległości struktur towarowych importu Polski z krajów UE i CEFTA oraz
importu Czech z krajów UE i CEFTA w latach 1993-2002
0,0015
0,0014
0,0013
0,0012
0,0011
0,001
0,0009
0,0008
1993
1994
1995
1996
1997
Import Polski z UE i CEFTA
1998
1999
2000
2001
2002
Import Czech z UE i CEFTA
Źródło: Dane Tabeli nr 1.
Sytuacja w kształtowaniu się zmian odległości struktur towarowych polskiego i czeskiego
importu w relacji z krajami CEFTA i UE jest mniej stabilna niż to miało miejsce w zakresie
eksportu. Na początku analizowanego okresu obie odległości wykazywały zbliżony do siebie
poziom. W 1993 r. zarówno odległość pomiędzy strukturą towarową polskiego importu z UE
i strukturą towarową polskiego importu z CEFTA, jak i odległość pomiędzy strukturą
towarową czeskiego importu z UE i strukturą towarową czeskiego importu z CEFTA była na
poziomie 0,0011. W trakcie kolejnych dwóch lat odległość struktury towarowej w przypadku
Polski ulegała zwiększeniu, a dla Czech można było odnotować zmniejszanie tej odległości.
W 1996 r. obie odległości znowu osiągnęły tę samą wartość na poziomie 0,11 i od tego
momentu odległość pomiędzy strukturą towarową czeskiego importu z krajów CEFTA i UE
zaczęła się powiększać, a w przypadku Polski odpowiednie odległości ulegały zmniejszeniu.
6
Analizując dane zobrazowane na Rysunku nr 3 należy zwrócić uwagę na dwie serie
czasowe:
•
odległości pomiędzy strukturą towarową eksportu Czech do CEFTA i strukturą
towarową eksportu Polski do CEFTA, zaznaczone cienką czarną linią z
zaciemnionymi trójkątami,
•
odległości pomiędzy strukturą towarową eksportu Czech do UE i strukturą towarową
eksportu Polski do UE, zaznaczone grubą czarną linią z zaciemnionymi rombami.
W zakresie podobieństwa struktur eksportu Czech i Polski do CEFTA należy odnotować
coraz większe zbliżanie się tych struktur do siebie. Na początku okresu analizy odległość
pomiędzy nimi wynosiła ok. 0,0018, natomiast w okresie 10 lat uległa ona obniżeniu do
poziomu 0,001. W tym samym czasie odległości struktur towarowych eksportu Polski i Czech
do krajów UE utrzymały się na mniej więcej niezmienionym poziomie 0,0014. Co ciekawe
największe podobieństwo do siebie osiągnęły te struktury w pierwszej połowie
rozpatrywanego przedziału czasowego, kiedy odnotowano odległość między nimi w
wysokości 0,00109.
Rysunek nr 3
Porównanie zmian odległości struktur towarowych eksportu Polski i Czech do krajów UE
oraz do krajów CEFTA w latach 1993-2002
0,002
0,0018
0,0016
0,0014
0,0012
0,001
0,0008
1993
1994
1995
1996
Eksport Czech i Polski do UE
1997
1998
1999
2000
2001
2002
Eksport Czech i Polski do CEFTA
Źródło: Dane Tabeli nr 1.
7
Analizując zmiany pokazane na Rysunku nr 4 należy zwrócić uwagę na dwie serie
czasowe:
•
odległości pomiędzy strukturą towarową importu Czech z krajów CEFTA i strukturą
towarową importu Polski z krajów CEFTA, zaznaczone czarną grubą linią z
wypełnionymi kwadratami,
•
odległości pomiędzy strukturą towarową importu Czech z krajów UE i strukturą
towarową importu Polski z krajów UE, zaznaczone cienką czarną linią z
wypełnionymi kołami.
Rysunek nr 4
Porównanie zmian odległości struktur towarowych importu Polski i Czech z krajów UE
i z krajów CEFTA w latach 1993-2002
0,0016
0,0014
0,0012
0,001
0,0008
0,0006
0,0004
1993
1994
1995
1996
1997
Import Czech i Polski z UE
1998
1999
2000
2001
2002
Import CZECH i Polski z CEFTA
Źródło: Dane Tabeli nr 1.
Na rysunku powyższym widać wyraźny trend w kierunku upodobniania się struktur
towarowych polskiego i czeskiego importu z krajów CEFTA, gdyż na początku
rozpatrywanego okresu odległość ta wynosiła 0,0014 a na jego koniec osiągnęła wartość
0,0010. W tym samym czasie podobieństwo struktur polskiego i czeskiego importu z krajów
UE ulegało gwałtownym zmianom, zarówno w kierunku zbliżania się tych struktur do siebie,
jak i oddalania się od siebie. Aspektem odróżniającym sytuację w zakresie importu Polski i
Czech z UE oraz importu z CEFTA jest fakt, że w całym okresie analizy odległość pomiędzy
strukturą towarową polskiego i czeskiego importu z UE była mniejsza niż odległość
pomiędzy strukturą polskiego i czeskiego importu z CEFTA. Odległość struktur importu w
8
przypadku CEFTA była zarówno na początku, jak i na końcu okresu analizy ponad dwa razy
większa niż odległość w przypadku struktur importu odnoszących się do stosunków z UE.
Tylko w 1999 r. odległości te zbliżyły się pod względem wartości do siebie i wynosiły ok.
0,001.
Podsumowanie:
Z przeprowadzonej analizy wynika, iż:
1.
W badanym okresie w zakresie struktury wymiany towarowej Polski i Czech z
krajami CEFTA występowała wyraźnie tendencja do zmniejszania odległości pomiędzy tymi
strukturami. Oznacza to, że zwiększało się podobieństwo pomiędzy strukturą towarową
wymiany handlowej Polski i Czech z krajami CEFTA.
2.
Badając relacje uwzględniające odległości struktur wymiany towarowej z
krajami UE można odnotować albo sytuację nacechowaną pewną stabilizacją, albo też
gwałtowne zmiany zarówno w kierunku upodobniania się, jak i oddalania się odpowiednich
struktur od siebie.
3.
Wydaje się, iż przyczyna takich wyników pomiarów w zmianach odległości
może tkwić się w znaczącym zróżnicowaniu bezwzględnej wielkości obrotów handlowych
Polski i Czech z krajami UE i CEFTA. W rozpatrywanym okresie obroty handlowe z krajami
UE stanowiły dla Polski i Czech od 70 % do 80% wymiany handlowej z zagranicą, a obroty z
krajami CEFTA nie przekroczyły nigdy poziomu 8-9 %. Tak, przy małej skali obrotów,
jakimi była w porównaniu do wymiany z UE, wymiana z krajami CEFTA, łatwiej jest
wyodrębnić wyraźne tendencje zwłaszcza, gdy bazuje się na mierniku odległości, jakim jest
wskaźnik Euklidesa, który opiera się przede wszystkim na pomiarze bezwzględnych różnic i
ich uśrednieniu. W przypadku stosunków handlowych z UE skala tych obrotów jest na tyle
duża, że nawet bardzo znacząca zmiana w ramach jednej pozycji towarowej nie powoduje
istotnych zmian w przekroju całej wymiany towarowej Polski i Czech z tym ugrupowaniem.
9