Programy walki z hiperinflacją – reformy Władysława Grabskiego i

Tomasz Skrzyński
Akademia Ekonomiczna w Krakowie
Programy walki z hiperinflacją
– reformy Władysława Grabskiego
i Leszka Balcerowicza
Wprowadzenie
Wiek XX przyniósł Polsce dwa wydarzenia o ogromnym znaczeniu historycznym. Pierwszym z nich było odzyskanie niepodległości w 1918 r., drugim
zapoczątkowana obradami Okrągłego Stołu w 1989 r. transformacja systemowa.
W obydwu przypadkach władze gospodarcze miały wiele problemów. Jednym
z nich była konieczność poradzenia sobie z narastającą inflacją. Z programami
stabilizacyjnymi związane są przede wszystkim dwa nazwiska: Władysława
Grabskiego i Leszka Balcerowicza. Pierwszy z nich to kilkukrotny premier i minister skarbu II Rzeczypospolitej. Jego najbardziej znanym działaniem było
wprowadzenie do obiegu w 1924 r. nowej waluty – złotego, który funkcjonuje
do dziś. Nazwisko obecnego prezesa Narodowego Banku Polskiego (NBP) jest
natomiast kojarzone przede wszystkim z tzw. planem Balcerowicza, czyli pakietem stabilizacyjnym zastosowanym w 1990 r. Obydwaj ekonomiści stali się
w swoich czasach przedmiotem licznych kontrowersji i zażartej krytyki. Zastosowane przez nich środki uznawane były za błędne, nie obyło się także bez ataków personalnych. Również obrona obydwu programów gospodarczych miała
często charakter propagandowy, a przez to nieobiektywny. Dziś jednak, z perspektywy czasu, można pokusić się o próbę porównania i dokonania obiektywnej oceny osiągnięć obydwu ekonomistów.
74
Tomasz Skrzyński
1. Sytuacja Polski w 1923 r.
Rok 1923 zarówno pod względem gospodarczym, jak i politycznym nie był
rokiem dla Polski dobrym. Narastające od momentu odzyskania niepodległości
problemy ekonomiczne powodowały wzrost napięcia społecznego. Głównym
problemem była narastająca inflacja.
Tabela 1
Inflacja w Polsce w latach 19181924
Obieg (w mln)
Wskaźnik cen
hurtowych
(styczeń 1914 = 1)
Wskaźnik kursu
dolara na koniec
miesiąca
(1914 = 1)
11.11.1918
31.12.1918
marek polskich
oraz walut
zaborczych
w markach
8 000,0
9 000,0
wskaźnik
(1500 mln
marek
polskich = 1)a
5,33
6,00
31.12.1919
15 300,0
10,20

26,36
31.12.1920
31.12.1921
31.12.1922
30.11.1923
31.12.1923
31.01.1924
29.02.1924
31.03.1924
27.04.1924
49 361,5
229 539,6
793 437,5
53 217 495,0
125 371 955,0
313 660 000,0
528 913 000,0
596 244 000,0
570 698 000,0
32,91
153,02
528,96
35 478,30
83 581,30
209 107,00
352 609,00
397 496,00
380 465,00

137,99
702,71
42 442,00
872 897,00
1 502 976,00
2 267 063,00
2 220 089,00
2 220 238,00
2 220 238,00
Data


570
3 428
679 437
1 423 007
2 521 667
2 484 296
2 452 779
2 423 218
1,90
2,14
a
Wielkość obiegu pieniężnego na ziemiach polskich w okresie przed I wojną światową, wyrażona
w markach polskich, szacunek E. Taylora.
Źródło: W. Malinowski, Stabilizacja waluty w Polsce w latach 1924 i 1927 w świetle literatury,
Towarzystwo Ekonomiczne w Krakowie, Kraków 1932, s. 13.
Tabela 1 przedstawia kształtowanie się inflacji w latach 1918–1924. Hiperinflacja miała charakter popytowy i jednocześnie fiskalny. Wynikała przede wszystkim z konieczności nadmiernych w stosunku do dochodów wydatków państwa,
spowodowanych wojną polsko-radziecką z 1920 r. oraz koniecznością odbudowy
i scalenia trzech dzielnic rozbiorowych w jedno państwo i to w sytuacji olbrzymich zniszczeń dokonanych na ziemiach polskich w czasie I wojny światowej1.
1
E. Taylor, Waluta [w:] Bilans gospodarczy dziesięciolecia Polski odrodzonej, pod red.
S.L. Zalewskiego, Gebethner i Wolf, Poznań 1929, s. 241 i 242.
75
Programy walki z hiperinflacją...
Tabela 2
Dochody i wydatki państwa polskiego w latach 1919–1923
a
Lata
Dochody
Wydatki
Deficyt
1919
1882 mln
9385 mln
7503 mln
1920
10 bln
64 bln
54 bln
1921
108 bln
224 bln
116 bln
1922
480 bln
925 bln
445 bln
1923a
19 trln
52 trln
33 trln
bez grudnia.
Źródło: S.A. Kempner, Rozwój gospodarczy Polski od rozbiorów do niepodległości, Warszawa 1924,
s. 328, cyt. za: Z. Landau, J. Tomaszewski, Zarys historii gospodarczej Polski w latach 19181939,
Książka i Wiedza, Warszawa 1999, s. 83.
Tabela 3
Wskaźnik zmian kosztów utrzymania w Warszawie w 1923 r.
Miesiąc
Wskaźnik (1914 = 1)
Wskaźnik łańcuchowy
(zmiana w porównaniu
z poprzednim miesiącem)
Styczeń
4 294,5

Luty
6 797,7
58,3
Marzec
8 436,4
24,1
Kwiecień
9 283,7
10,0
Maj
10 485,4
12,9
Czerwiec
15 570,8
48,5
Lipiec
23 507,9
51,0
Sierpień
44 931,8
91,1
Wrzesień
66 813,1
48,7
192 111,4
187,5
Listopad
492 976,1
156,6
Grudzień
1 270 402,0
157,7
Październik
Źródło: „Kwartalnik Statystyczny” 1924, nr 1, s. 43, cyt. za: J. Tomaszewski, Stabilizacja waluty
w Polsce, Książka i Wiedza, Warszawa 1961, s. 17.
Brak wystarczających dochodów w budżecie państwa zmusił kolejnych ministrów skarbu do emisji coraz większej ilości marek polskich, tak iż stały się
głównym źródłem jego zasilania. Było to spowodowane, z jednej strony, niezdolnością znajdujących się w stosunkowo (w porównaniu do okresu sprzed
76
Tomasz Skrzyński
1914 r.) słabej kondycji finansowej przedsiębiorstw do sprostania obciążeniom
podatkowym, a z drugiej strony słabością aparatu skarbowego, który nie był
w stanie wyegzekwować należnych podatków. W rezultacie odwlekano, bądź
w ogóle unikano płacenia podatków, co w warunkach inflacji powodowało
zmniejszenie ich wartości realnej2. Używając współczesnej terminologii ekonomicznej, miał miejsce efekt Olivery-Tanziego. Dodatkowo niezmiernie trudno
było uzyskać pożyczki zagraniczne ze względu na brak zaufania do stabilności
młodego państwa, podsycanego jeszcze przez niechętny Polsce kapitał niemiecki. W tej sytuacji podatek inflacyjny stał się głównym podatkiem płaconym
przez ludność. W 1923 r. wyniósł on 5,2 dolara na głowę mieszkańca, podczas
gdy pozostałe podatki 1,8 dolara3. Tabela 2 przedstawia kształtowanie się deficytu budżetowego w latach 1919–1923. Pogarszały się systematycznie warunki
życia ludności. Hiperinflacja powodowała wzrost kosztów utrzymania. W tabeli 3
pokazany jest wskaźnik zmian kosztów utrzymania w Warszawie, w najgorszym
pod tym względem 1923 r. Powodowało to wzrost napięcia, czego przejawem
były strajki i niepokoje społeczne, z których najtragiczniejszy przebieg miały
wydarzenia w Krakowie, Borysławiu i Tarnowie, gdzie w starciach z wojskiem
i policją zanotowano ofiary śmiertelne.
2. Reformy Władysława Grabskiego
Pierwsze projekty uzdrowienia sytuacji gospodarczej autorstwa Władysława
Grabskiego pojawiły się już na początku 1923 r., gdy pełnił on funkcję ministra
skarbu w rządzie Władysława Sikorskiego. Stabilizacja budżetu miała zostać
osiągnięta w ciągu trzech lat. Początkowo, przez pierwsze dwa lata, miał jeszcze
występować deficyt budżetowy. Jego finansowanie miało być jednak dokonywane nie poprzez dodruk marek polskich, lecz podatek majątkowy, wyliczany
poprzez bazujący na złocie miernik oraz pożyczki wewnętrzne. W dalszym etapie miało nastąpić wprowadzenie nowego, opartego o złoto pieniądza4. Zanim
jednak reformy zostały wprowadzone w życie, gabinet upadł. W jego miejsce
powstał rząd tzw. Chjeno-Piasta z Wincentym Witosem jako premierem. Nie był
on jednak w stanie przeprowadzić koniecznych reform gospodarczych. Wspomniane powyżej niepokoje społeczne stały się bezpośrednią przyczyną jego
upadku. W zaistniałej sytuacji sejm, po długich debatach, zdecydował o utwo2
Z. Landau, J. Tomaszewski, Zarys historii gospodarczej Polski 1918–1939, Książka i Wiedza, Warszawa 1999, s. 85.
3
T. Szturm de Sztrem, Żywiołowość w opodatkowaniu: podatek inflacyjny, Warszawa 1924,
s. 24.
4
J. Tomaszewski, Stabilizacja waluty w Polsce, Książka i Wiedza, Warszawa 1961, s. 27.
Programy walki z hiperinflacją...
77
rzeniu ponadpartyjnego rządu fachowców, a prawo do wydawania dekretów
otrzymał prezydent Stanisław Wojciechowski, a nie  jak to postulowano  premier. 20 grudnia 1923 r. na stanowisko premiera, po raz drugi w swojej karierze,
desygnowany został Władysław Grabski. Głównym zadaniem nowego rządu
była naprawa finansów państwa i opanowanie inflacji. Jego realizacja miała odbyć się za pomocą następujących środków:
1) wzrostu zwyczajnych i nadzwyczajnych dochodów budżetu (przede
wszystkim podatków),
2) pożyczek wewnętrznych,
3) akcji oszczędnościowej5.
Podstawę prawną reform stanowiły trzy ustawy:
1) o podatku majątkowym z 11 sierpnia 1923 r. (uchwalona na podstawie
pierwszego planu reform autorstwa Władysława Grabskiego),
2) o waloryzacji podatków z 6 grudnia 1923 r.,
3) o naprawie skarbu i reformie monetarnej z 11 stycznia 1924 r.6.
Pierwsze dwie ustawy dawały rządowi prawo do poboru podatku majątkowego w wielkości 1 mld franków w złocie, w ciągu trzech lat, zapobiegały utracie wartości zbieranych podatków. Ostatnia ustawa nadawała prezydentowi pełnomocnictwa w zakresie naprawy budżetu państwa. Przy jej uchwalaniu nie
obyło się bez kontrowersji; ostatecznie jednak, wobec powagi sytuacji gospodarczej, ustawa została przez sejm zatwierdzona.
Pierwszym celem Władysława Grabskiego było przekonanie opinii publicznej, iż nowy rząd jest gotowy do realizacji swojego programu: „Pierwsze dni po
uchwaleniu przez sejm pełnomocnictw nie rokowały nic dobrego. Efekt uchwalenia ich był żaden. (...) W tej sytuacji zdecydowałem się na wydanie komunikatu, że w ciągu lutego i marca płatne będą dwie raty zaliczki na podatek majątkowy, które nie zostaną potrącone z rat należnych w ciągu 1924 r., a tylko
w następnych, oraz że od pierwszego lutego zostanie całkowicie wstrzymany
druk pieniędzy papierowych na potrzeby Skarbu”7. Z kolejnych posunięć należy
wskazać przede wszystkim interwencję na giełdzie, w efekcie której kurs marki
polskiej ustabilizował się na poziomie 9,35 mld marek polskich za dolara oraz
podniesienie kolejowych taryf przewozowych, co umożliwiło zniesienie dotacji
państwowych do PKP. Przeprowadzono także zakrojoną na szeroką skalę akcję
oszczędności w aparacie państwowym8. Posunięcia te stworzyły podstawę zasadniczego etapu reform  wprowadzenia nowej waluty.
5
Ibidem, s. 41.
W. Malinowski, Stabilizacja waluty w Polsce w latach 1924 i 1927 w świetle literatury,
Towarzystwo Ekonomiczne w Krakowie, Kraków 1932, s. 16.
7
W. Grabski, Dwa lata pracy u podstaw państwowości naszej, Warszawa 1927, s. 35 i 36.
8
J. Tomaszewski, op. cit., s. 5254.
6
78
Tomasz Skrzyński
3. Wprowadzenie nowej waluty
Marka polska została wprowadzona do obiegu przez okupacyjne władze
niemieckie 27 kwietnia 1917 r.9. Jej emitentem była specjalnie w tym celu utworzona Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa. Stosunek wymiany na markę niemiecką wyniósł jeden do jednego. Waluta ta została wprowadzona w celu ułatwienia
Bankowi Rzeszy finansowania działań wojennych. W momencie odzyskania
niepodległości w 1918 r. fakt zastania przez nowe władze polskie działającej
instytucji emisyjnej zadecydował o tym, iż marka polska stała się walutą młodego państwa. Początkowo zakładano, że będzie tak jedynie w okresie przejściowym i przygotowywano plany powołania banku emisyjnego. Jednak stopniowe
wycofywanie z obiegu walut państw zaborczych umacniało markę polską w tej
roli. Była ona typowym pieniądzem papierowym, bez pokrycia w kruszcu. Zawierała jedynie obietnicę wymiany na nową walutę w stosunku uchwalonym
przez sejm10.
W celu wprowadzenia do obiegu nowego pieniądza utworzony został Bank
Polski. Miał on formę spółki akcyjnej o kapitale wynoszącym 100 mln zł.
Otrzymał on prawo emisji pieniądza na 20 lat z możliwością jego przedłużenia.
Dekret o jego utworzeniu został wydany 25 stycznia 1924 r.11. Obieg banknotów
miał zostać pokryty w 30% złotem, walutą i dewizami. Pozostałe 70% miało być
zabezpieczone wekslami, srebrem, polskimi monetami srebrnymi i bilonem oraz
zobowiązaniami Skarbu Państwa (do wysokości 50 mln zł). Oprócz tego rząd
otrzymał prawo emisji bilonu do wysokości 12 zł na mieszkańca oraz przejściowo pieniądz papierowy do wysokości 150 mln zł12. Kurs wymiany marek polskich na złotego wyniósł 1:1 800 000; złoty miał być równy frankowi szwajcarskiemu. Parytet wymiany wobec dolara ustanowiono na poziomie 5,18 zł. Marki
przestały być prawnym środkiem płatniczym od 1 lipca 1924 r., choć okres wymiany przedłużono do 1 czerwca 1925 r. Największym problemem okazała się
subskrypcja akcji Banku Polskiego. Niechętne rządowi koła gospodarcze starały
się powstrzymać od ich zakupu. Poprawa w tej kwestii nastąpiła dopiero na skutek silnego nacisku rządu, grożącego sankcjami kredytowymi. Z drugiej strony
subskrypcja stała się swego rodzaju obowiązkiem patriotycznym. W efekcie
końcowym okazało się, iż przemysł nabył 38,2% akcji, banki 13,7%, urzędnicy
i wojsko 12,7%, urzędnicy państwowi 8%, miasta i gminy wiejskie 1,6%, spół9
W. Malinowski, op. cit., s. 12.
E. Taylor, op. cit., s. 234237.
11
M.M. Drozdowski, Sukces czy porażka. Reformy Władysława Grabskiego 1924–1925 i reformy Leszka Balcerowicza 1989–1991, Omnia, Warszawa 1994, s. 33.
12
J. Tomaszewski, op. cit., s. 78.
10
Programy walki z hiperinflacją...
79
dzielnie 2%, Bank Gospodarstwa Krajowego 0,7%, komunalne kasy oszczędności 0,4%, a pozostałe podmioty gospodarcze 22,7%13.
4. Rezultaty reform i ich dalszy przebieg
Wprowadzone reformy początkowo okazały się sukcesem. Inflację udało się
opanować. Tabela 4 obrazuje kształtowanie się wskaźnika płac nominalnych
i realnych w 1924 r. Rok ten zamknął się także nadwyżką budżetową w wysokości 25,6 mln zł. W znacznej mierze powstała ona na skutek dochodów nadzwyczajnych budżetu wynoszących 288 mln zł14. Z drugiej jednak strony gospodarkę polską dotknęła poinflacyjna recesja. Dotychczasowa, w miarę pomyślna,
koniunktura wynikała przede wszystkim z polityki protekcjonizmu i premii inflacyjnej. Polski przemysł, w olbrzymim stopniu zniszczony podczas I wojny
światowej, w normalnych warunkach nie byłby w stanie konkurować z przemysłami krajów rozwiniętych gospodarczo. W sytuacji inflacji i wysokich ceł możliwy był jednak stopniowy wzrost produkcji15. Premia inflacyjna znikła jednak
w 1923 r. Dodatkowo stabilizacja waluty obnażyła wszystkie braki polskiego
przemysłu, takie np. jak: wysokie koszty produkcji, słabą organizację pracy czy
zacofanie techniczne. W rezultacie przyjmując 1923 r. za 100%, produkcja spadła w 1924 r. do 83,5%, a w 1925 r. do 85,9%16. Największą porażką reform
okazała się nieskuteczna akcja ściągania podatku majątkowego. Przez nią rząd
popadł w konflikt z przemysłem. Z zaplanowanych 330 mln zł udało się ściągnąć
jedynie 60 mln zł17. Koła gospodarcze, z organizacją przemysłowców Lewiatan
na czele, kwestionowały politykę zwiększania dochodów budżetowych tą drogą.
Podobnie jak część ekonomistów, uważano, że zamiast tego należy prowadzić
politykę większych oszczędności budżetowych oraz uzyskać kredyty zagraniczne. Rząd prowadził działania w tym kierunku. Jednak wobec braku zaufania do
Polski udało się uzyskać jedynie stosunkowo niewielkie pożyczki na bardzo niekorzystnych warunkach. Pierwsza to tzw. pożyczka Dillonowska, utworzona od
nazwy amerykańskiego banku, który jej udzielił, druga włoska, tzw. tytoniowa,
oraz trzecia, tzw. zapałczana, szwedzkiego koncernu Ivana Krugera. Dały one
budżetowi Polski netto 39,5 mln dolarów18.
13
M.M. Drozdowski, op. cit., s. 33.
W. Malinowski, op. cit., s. 17.
15
Z. Landau, J. Tomaszewski, op. cit., s. 90.
16
Ibidem, s. 123.
17
W. Malinowski, op. cit., s. 18.
18
M.M. Drozdowski, op. cit., s. 44.
14
80
Tomasz Skrzyński
Tabela 4
Wskaźnik płac realnych i nominalnych w 1924 r.
Płace nominalne
(pierwsza połowa
1925 r. = 100)
Płace realne
(pierwsza połowa
1925 r. = 100)
Styczeń
106,4
119,1
Luty
103,1
113,9
Marzec
101,7
115,2
Kwiecień
101,7
117,3
Maj
Miesiąc
100,0
119,5
Czerwiec
95,4
121,5
Lipiec
93,5
117,9
Sierpień
93,3
110,4
Wrzesień
93,1
99,1
Październik
94,2
92,9
Listopad
96,7
93,7
Grudzień
99,3
95,3
Źródło: J. Tomaszewski, op. cit., s. 125.
Władysław Grabski preferował zaciąganie kredytów na gorszych zasadach,
lecz bez żadnych warunków politycznych. Inne oferty kredytowe, np. angielska,
nie spełniały tego warunku. Latem 1924 r. miał miejsce nieurodzaj. Spowodował
wzrost cen żywności oraz konieczność jej importu z zagranicy. Wpłynęło to niekorzystnie na bilans płatniczy Polski, który w 1924 r. zamknął się niewielką
nadwyżką 3,8 mln zł, a w 1925 r. deficytem w wysokości 68,4 mln zł (przy kursie 1 dolar = 8,914 zł)19. Sytuację dodatkowo pogorszyła wojna celna z Niemcami, rozpoczęta przez nie na początku 1925 r. Odczuł ją zwłaszcza przemysł
górnośląski. Eksport polskiego węgla spadł z 2,7 mln ton, w pierwszej połowie
1925 r., do 18 tys. ton w drugiej20. W sytuacji kryzysu pojawiło się bezrobocie,
które w 1925 r. przekroczyło 210 tys. osób21. Wszystko to wpłynęło na ponowne
pogorszenie się sytuacji budżetu państwa. Deficyt wyniósł w 1925 r. 138 mln
zł22. W celu jego pokrycia rząd musiał ponownie uciec się do emisji pustego
pieniądza, tym razem pod postacią bilonu. Jego emisja przekroczyła zaplanowa19
J. Piekałkiewicz, Bilans płatniczy Polski [w:] Bilans gospodarczy..., op. cit., s. 257259.
Z. Landau, B. Roszkowski, Polityka gospodarcza II RP i PRL, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 1995, s. 175.
21
Ibidem.
22
W. Malinowski, op. cit., s. 18.
20
Programy walki z hiperinflacją...
81
ne 12 zł na mieszkańca. Znów pojawiła się inflacja. Źle układała się także międzynarodowa sytuacja polityczna. Traktat z Locarno, gwarantujący nienaruszalność jedynie zachodniej granicy Niemiec, odebrano jako porażkę rządu, choć
wątpliwe jest, aby w zaistniałej sytuacji można było nie dopuścić do jego podpisania. Bezpośrednią przyczyną upadku gabinetu Władysława Grabskiego była
jednak odmowa dalszej interwencji giełdowej w celu podtrzymania kursu złotego, dokonana 12 listopada 1925 r. przez prezesa Banku Polskiego Stanisława
Karpińskiego. Następnego dnia rząd podał się do dymisji23.
5. Sytuacja Polski w 1989 r.
Rok 1989 był dla Polski rokiem przełomowym. Dzięki obradom Okrągłego
Stołu możliwa stała się dokonana w sposób pokojowy transformacja ustrojowa.
Choć w wybranym w czerwcowych wyborach sejmie, zgodnie z wcześniejszymi
ustaleniami, miała wprawdzie przewagę PZPR i jej sojusznicy SD i ZSL, to senat został zdominowany przez „Solidarność”.
W tej sytuacji dotychczasowa opozycja rozpoczęła negocjacje z partiami satelickimi PZPR, w wyniku których 24 sierpnia 1989 r. powstał pierwszy niekomunistyczny rząd z premierem Tadeuszem Mazowieckim na czele. Wicepremierem i ministrem finansów odpowiedzialnym za przeprowadzenie reform został
Leszek Balcerowicz.
Warunki początkowe reform były trudne. Gospodarkę zdominował sektor
państwowy ze szczególnie wysokim stopniem koncentracji w przemyśle. Nie
istniała konkurencja wewnętrzna. Sektor usług był w porównaniu z przemysłem
niedorozwinięty. Produkcja miała przede wszystkim charakter antyimportowy.
Brakowało instytucji typowych dla państw kapitalistycznych, takich jak np.
giełda papierów wartościowych. Dodatkowo gospodarka obciążona była licznymi świadczeniami socjalnymi. W wymianie zagranicznej Polska uzależniona
była w dużym stopniu od krajów RWPG, zwłaszcza w zaopatrzeniu w ropę
i gaz, które kupowano od ZSRR po cenach niższych od światowych. Brakowało
wymienialności złotego. Zadłużenie zagraniczne sięgało 44% PKB24. Gospodarka znajdowała się w stanie głębokiej nierównowagi makroekonomicznej, czego
przejawem była narastająca inflacja. Jej przebieg pokazuje tabela 5.
Wzrost cen w drugiej połowie 1989 r. spowodowany był monetyzacją deficytu budżetowego, uwolnieniem cen na produkty żywnościowe oraz indeksacją
23
Z. Landau, B. Roszkowski, op. cit., s. 176.
L. Balcerowicz, Socjalizm, kapitalizm, transformacja, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, s. 357.
24
82
Tomasz Skrzyński
Tabela 5
Wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych (CPI) w latach 19891992
(poprzedni miesiąc = 100)
Miesiąc
1989
1990
1991
1992
Styczeń
111,0
179,6
112,7
107,5
Luty
107,9
123,8
106,7
101,8
Marzec
108,1
104,3
104,5
102,0
Kwiecień
109,8
107,5
102,7
103,7
Maj
107,2
104,6
102,7
104,0
Czerwiec
106,1
103,4
104,9
101,6
Lipiec
109,5
103,6
100,1
101,4
Sierpień
139,5
101,8
100,6
102,7
Wrzesień
134,4
104,6
104,3
105,3
Październik
154,8
105,7
103,2
103,0
Listopad
122,4
104,9
103,2
102,3
Grudzień
117,7
105,9
103,1
102,2
Źródło: dane GUS (www.stat.gov.pl).
płac i świadczeń społecznych. Nawis inflacyjny ujawnił się pod postacią zwiększonego popytu na produkty o wolnych cenach. Rozwarstwienie tempa wzrostu
cen różnych grup asortymentowych (najbardziej wzrosły ceny żywności) pokazuje, że inflacja miała charakter korekcyjny. W klasycznej hiperinflacji wzrost
cen jest równomierny25.
Gospodarka polska dysponowała także pewnymi atutami. Należy do nich zaliczyć słabszy niż w innych krajach socjalistycznych mechanizm nakazowo-rozdzielczy. Co więcej, ostatni przedsolidarnościowy rząd Mieczysława Rakowskiego zniósł w 1988 r. ograniczenia w działalności przedsiębiorstw prywatnych
i zliberalizował handel zagraniczny. Odmienna niż w innych krajach była także
sytuacja w rolnictwie, które zdołało uniknąć kolektywizacji. Ponad 78% ziemi
znajdowało się w rękach prywatnych26.
25
J. Bauc, M. Dąbrowski, P. Senator, Źródła inflacji w Polsce w latach 19891993, CASE,
Warszawa 1994, s. 7.
26
L. Balcerowicz, Socjalizm, kapitalizm..., op. cit., s. 358.
Programy walki z hiperinflacją...
83
6. Program reform
Co najmniej od początku lat 80. minionego stulecia w środowisku ekonomistów toczyła się dyskusja dotycząca uzdrowienia polskiej gospodarki. W jej
rezultacie spora część środowiska przekonana była o konieczności reformy zrywającej z systemem nakazowo-rozdzielczym. W tej sytuacji zaproponowany
program, znany pod nazwą planu Balcerowicza, w zasadniczym zarysie nie był
nowy, choć sięgał dalej, za cel główny wskazując gospodarkę rynkową typu zachodniego. Nowy ustrój Polski miał mieć następujące cechy:
– przewagę różnego rodzaju przedsiębiorstw prywatnych,
– określoną konkurencję,
– gospodarkę otwartą na świat zewnętrzny,
– mocny i wymienialny pieniądz,
– brak biurokratycznych regulacji krępujących przedsiębiorstwa i jednocześnie odporność państwa na naciski różnych grup interesu27.
Proponowane działania zawarte były w trzech dokumentach:
1) Memorandum w sprawie programu reformy gospodarczej w Polsce i roli
zagranicznego wsparcia finansowego, przedstawione przez Leszka Balcerowicza w czasie dorocznej sesji Międzynarodowego Funduszu Walutowego (MFW)
w Waszyngtonie w 1989 r.,
2) Program gospodarczy rządu Tadeusza Mazowieckiego, opublikowany
w prasie w październiku 1989 r.28,
3) Memorandum w sprawie polityki gospodarczej, zaaprobowane przez rząd
w grudniu 1989 r. i skierowane do MFW jako podstawa do zawarcia umowy
o kredyt stand-by29.
Największy wpływ na kształt programu miał niewątpliwie MFW, jako instytucja wspierająca program finansowo30. Strategia gospodarcza rządu przewidywała dwa rodzaje działań: „Po pierwsze stabilizację gospodarki, w tym
zwłaszcza opanowanie inflacji, po drugie przeobrażenie systemu gospodarczego”31. Najważniejsze ich elementy można podzielić na pięć zasadniczych kierunków:
– działania w zakresie polityki monetarnej,
– pakiet posunięć w zakresie polityki fiskalnej,
27
L. Balcerowicz, 800 dni, Polska Oficyna Wydawnicza BGW, Warszawa 1992, s. 39.
Został także w formie broszury wydany przez Polskie Towarzystwo Ekonomiczne.
29
M. Dąbrowski, Cele polityki makroekonomicznej i liberalizacyjnej w Polsce w okresie
transformacji [w:] Polityka gospodarcza okresu transformacji, pod red. M. Dąbrowskiego, CASE
– Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, s. 10.
30
D. Rosati, Polska droga do rynku, PWE, Warszawa 1998, s. 23.
31
Program gospodarczy rządu i warunki jego realizacji, PTE, Warszawa 1989, s. 4.
28
84
Tomasz Skrzyński
– dalszą liberalizację cen,
– wprowadzenie wymienialności złotego,
– restryktywną politykę dochodową32.
Celem tych działań było spowolnienie dotychczasowego wzrostu nominalnego zasobu pieniądza oraz podniesienie nominalnej stopy procentowej. W skali
całego roku zakładano wzrost pieniądza nominalnie o 49%, a realnie o jego spadek o 4% (wartość zasobu pieniądza krajowego miała wzrosnąć o 48%, a wartość depozytów walutowych spaść o 40%). W zakresie stóp procentowych
wprowadzono system miesięcznych stóp procentowych od kredytu refinansowego NBP oraz znaczne ich podniesienie w celu zapewnienia ich realne dodatniego
poziomu (w styczniu 1990 r. stopa ta wyniosła 36% miesięcznie). Dodatkowo
przewidziano ograniczenie stosowania kredytów preferencyjnych, jednorazową
zmianę umów kredytowych w zakresie wysokości oprocentowania, ograniczenie
finansowania deficytu budżetowego państwa kredytem NBP oraz zwiększenie
niezależności NBP w stosunku do rządu.
W tym zakresie planowano zredukowanie deficytu budżetowego z 8% PKB
w 1989 r. do 0,8% w 1990 r. W tym celu zredukowano różnego rodzaju dotacje
oraz wydatki inwestycyjne, wyeliminowano także większość ulg podatkowych.
Pierwsze kroki w tym zakresie zostały podjęte jeszcze przez rząd Mieczysława Rakowskiego, poprzez tzw. urynkowienia gospodarki żywnościowej (od
1 sierpnia 1989 r.) oraz podniesienie cen znajdujących się pod kontrolą administracyjną (węgla, energii elektrycznej, gazu, centralnego ogrzewania i ciepłej
wody, biletów PKP i PKS oraz paliw płynnych). Dalsze działania w tym zakresie, z których najważniejsza była liberalizacja cen węgla kamiennego, zostały
podjęte w pierwszej połowie 1990 r.
Wprowadzono wymienialność złotego w zakresie transakcji bieżących,
ujednolicono kurs walutowy. Został on ustalony na stałym poziomie 9500 zł za
dolara, jako kotwica antyinflacyjna. Wymienialności złotego towarzyszyła liberalizacja polityki handlowej, zniesienie wszystkich ograniczeń ilościowych
w imporcie oraz wprowadzenie jednolitej taryfy celnej na stosunkowo niskim
(1020%) poziomie i nowego prawa celnego.
Zniesiono automatyczną indeksację płac, opodatkowano wzrost funduszu
płac w przedsiębiorstwach (wzrost wolny od podatku równy był 0,3 wskaźnika
CPI w styczniu 1990 r., 0,2 od lutego, i 0,6 w okresie późniejszym) oraz obniżono próg podatku wyrównawczego do poziomu 140% średniej płacy33. Był to
tzw. „popiwek”.
32
33
M. Dąbrowski, op. cit., s. 11.
Ibidem, s. 1113.
85
Programy walki z hiperinflacją...
7. Realizacja pakietu stabilizacyjnego
i dalszy przebieg reform
Pakiet stabilizacyjny został wprowadzony w życie 1 stycznia 1990 r. Podobnie jak w przypadku reform Grabskiego, najlepiej przebiegało pierwsze półrocze. Chociaż początkowo inflacja zamiast zmniejszać zwiększyła się, wkrótce
nastąpił jej systematyczny (z pewnymi wyjątkami) spadek. W ciągu trzech miesięcy znikły niedobory i udało się zapełnić półki. Największym sukcesem programu okazało się szybkie uzyskanie równowagi zewnętrznej. Chroniczny niedobór walut przerodził się w ich nadwyżkę. W rezultacie bilans handlowy
w 1990 r. wykazał nadwyżkę w wysokości 7,5 mld dolarów34. Budżet w tym
samym roku także zamknął się rezultatem dodatnim na poziomie 0,7% PKB35.
Wraz z upływem czasu zaczęły pojawiać się jednak niekorzystne efekty reform.
Pierwszym z nich była recesja. Tabela 6 pokazuje zmiany PKB i produkcji
przemysłowej w wybranych krajach przeprowadzających reformy rynkowe.
Tabela 6
PKB i produkcja przemysłowa w latach 19901992 w wybranych krajach
postsocjalistycznych (zmiana w % w stosunku do poprzedniego roku)
Państwo
1990
1991
1992
11,7
5,7
Czechy
17,5
0,8
14,2
Polska
Rumunia
11,4
7,4
7,0
12,9
6,4
2,6
Słowacja
3,8
11,2
7,0
Węgry
3,3
11,2
4,3
PKB
Bułgaria
8,2
Produkcja przemysłowa
Bułgaria
12,6
22,2
15,9
Czechy
3,3
24,4
Polska
Rumunia
24,2
17,8
11,9
22,8
7,9
3,9
21,9
Słowacja
Węgry
4,0
4,5
19,1
19,1
9,8
9,8
Źródło: UN ECE, cyt. za: D.K. Rosati, Polska droga do rynku, PWE, Warszawa 1998, s. 102.
34
35
D. Rosati, op. cit., s. 40.
Ibidem, s. 41.
86
Tomasz Skrzyński
Recesja stała się dla autorów programu stabilizacyjnego zaskoczeniem. Choć
przewidywano spadek produkcji i PKB w ciągu pierwszego roku o 5% i 3%, to
jednak skala recesji okazała się dużo większa. Dodatkowo obniżka płac realnych
o 25% spowodowała spadek konsumpcji o 15%36. Wielu ekonomistów, w tym
autorzy reform, kwestionuje dziś głębokość recesji. Być może oficjalne statystyki zawyżają jej wielkość, jednak sama recesja była faktem i miała miejsce nie
tylko w Polsce. Towarzyszyło jej zjawisko nieznane w gospodarce socjalistycznej – bezrobocie. Jego stopniowy wzrost pokazuje tabela 7. W rezultacie rząd
zdecydował się w połowie 1990 r. na poluzowanie polityki makroekonomicznej,
między innymi poprzez obniżkę stóp procentowych w czerwcu i lipcu tegoż
roku oraz podniesienie współczynnika korekty popiwku do wysokości 1,037. Jesienią 1990 r. inflacja zaczęła ponownie przyspieszać. Było to spowodowane
przede wszystkim napaścią Iraku na Kuwejt i związaną z tym podwyżką cen ropy oraz stopniowym przechodzeniem na waluty wymienialne przy zakupie paliw
płynnych z ZSRR38. Wybory prezydenckie pod koniec roku pokazały skalę rozczarowania społecznego wobec autorów reform. W ich wyniku rząd Tadeusza
Mazowieckiego podał się do dymisji. Premierem został Jan Krzysztof Bielecki.
Leszek Balcerowicz w nowym rządzie zachował swoje dotychczasowe stanowisko.
Tabela 7
Stopa bezrobocia w latach 19901992 (w % ludności czynnej zawodowo)
Miesiąc
Styczeń
Luty
Marzec
Kwiecień
Maj
Czerwiec
Lipiec
Sierpień
Wrzesień
Październik
Listopad
Grudzień
1990
0,3
0,8
1,5
1,9
2,4
3,1
3,8
4,5
5,0
5,5
5,9
6,5
Źródło: dane GUS (www.stat.gov.pl).
36
Ibidem, s. 41.
M. Dąbrowski, op. cit., s. 16.
38
D. Rosati, op. cit., s. 55.
37
1991
6,6
6,8
7,1
7,3
7,7
8,4
9,4
9,8
10,5
10,8
11,1
12,2
1992
12,1
12,4
12,1
12,2
12,3
12,6
13,1
13,4
13,6
13,5
13,5
14,3
Programy walki z hiperinflacją...
87
Drugi rok reform nie był już tak pomyślny jak pierwszy. Od lutego 1991 r.
zaczął systematycznie wzrastać deficyt budżetowy. Główną przyczyną tej sytuacji był spadek dochodów z podatków bezpośrednich, będący wynikiem pogarszania się sytuacji finansowej przedsiębiorstw oraz wzrostu zadłużenia. W sumie
deficyt wyniósł w tym roku 31 bln zł, czyli 3,5% PKB39. Pogarszanie się od listopada 1990 r. salda bilansu obrotów bieżących wpłynęło na wstrzymanie realizacji porozumienia z MFW o kredycie stand-by. Prowadzone negocjacje dały
w marcu 1991 r. rezultat pod postacią trzyletniego programu Extended Fund Facility. Stał się on podstawą decyzji Klubu Paryskiego o 50-procentowej redukcji zadłużenia polskiego wobec rządów państw członkowskich40. Narastała recesja, której jedną z przyczyn był rozpad RWPG. W maju zdecydowano się zdewaluować
złotego o 17%. Wobec pogarszania się sytuacji bilansu handlowego, w październiku 1991 r., NBP zdecydował o zmianie polityki kursowej. Wprowadzono kurs
typu crawling peg o miesięcznej stopie dewaluacji 1,8%41. W kraju narastało
niechętne nastawienie społeczne wobec ekipy rządzącej. W wyniku wyborów
przeprowadzonych w listopadzie 1991 r. wyłoniono nowy rząd. Na jego czele
stanął Jan Olszewski. Leszek Balcerowicz, jako osoba najbardziej utożsamiana
z negatywnymi skutkami transformacji, nie znalazł już w nim miejsca.
8. Porównanie działań Władysława Grabskiego
i Leszka Balcerowicza
Warunki początkowe, w jakich przyszło działać obydwu ekonomistom miały
odmienny charakter. Władysław Grabski miał do czynienia z gospodarką wprawdzie słabo rozwiniętą, mającą jednak charakter kapitalistyczny. Leszek Balcerowicz musiał oprócz działań stabilizacyjnych podejmować reformy instytucjonalne, wprowadzając elementy gospodarki rynkowej. Inne były przyczyny inflacji.
W 1923 r. było to przede wszystkim finansowanie budżetu państwa poprzez dodruk pieniędzy; w 1989 r. – obok powyższego – istniał także bardzo duży nawis
inflacyjny spowodowany nadmiarem popytu w stosunku do możliwości jego
zaspokojenia w warunkach gospodarki socjalistycznej. Obydwa programy miały
na celu opanowanie inflacji. Kosztem jej zwalczenia stała się recesja i bezrobocie. Polskie przedsiębiorstwa, pomijając strukturę własnościową, były  poza
nielicznymi wyjątkami  zacofane technicznie pod względem organizacji produkcji, co powodowało niezdolność skutecznego działania w warunkach działa39
Ibidem, s. 54.
M. Dąbrowski, op. cit., s. 18.
41
D. Rosati, op. cit., s. 57.
40
88
Tomasz Skrzyński
nia programów stabilizacyjnych. W obydwu omawianych okresach miała miejsce ucieczka od polskiego pieniądza. Zarówno Władysławowi Grabskiemu, jak
i Leszkowi Balcerowiczowi udało się tę ucieczkę zahamować. W 1990 r. nie
zdecydowano się jednak na wprowadzenie nowej waluty. Zamiast tego, choć
dopiero w 1995 r., przeprowadzono denominację złotego. W latach reform zanotowano niekorzystne szoki wewnętrzne i zewnętrzne mające znaczny wpływ na
ich powodzenie. Były to: nieurodzaj w 1924 r. i wojna celna z Niemcami
w 1925 r. oraz wojna w Zatoce Perskiej w 1990 r. i rozpad struktur RWPG wraz
z przejściem na wymianę handlową z ZSRR w walutach wymienialnych w 1991 r.
Zupełnie odmienna była jednak międzynarodowa sytuacja polityczna, niekorzystna dla Polski w czasach Władysława Grabskiego i pozytywna w 1990 r.
Skorzystał z niej Leszek Balcerowicz, który nie miał większego problemu z uzyskaniem pożyczki międzynarodowej. Autorzy reform nie ustrzegli się wielu błędów, w przypadku Władysława Grabskiego było to np. niewłaściwe rozpoznanie
amerykańskich rynków finansowych, skutkiem czego było uznanie banku Dillon
Read & Co za instytucję o niewielkiej wielkości i niemającej związków z Europą. W rzeczywistości bank ten był jednym z największych i współpracował
z kapitałem niemieckim42. Z kolei spośród błędów Leszka Balcerowicza można
wymienić „przestrzelenie” celów programu, zbyt rygorystyczną i schematyczną
politykę gospodarczą, czy wreszcie niedostateczne reformy strukturalne i instytucjonalne43.
Zakończenie
Obydwie reformy trwale zapisały się w polskiej historii. Władysław Grabski
stworzył podwaliny pod stabilną i silną polską walutę. Leszkowi Balcerowiczowi
udało się z kolei wprowadzić w Polsce wolny rynek, tak iż niemożliwy stał się
powrót do poprzedniego systemu.
Pomimo niedociągnięć, wymagających nieraz znaczących korekt, na tle innych krajów, działania obydwu ekonomistów okazały się wielkim sukcesem. Po
zwalczeniu drugiej fali inflacji w 1925 r. złoty pozostał stabilny aż do 1939 r.
Powrót do systemu waluty opartej na złocie nie udał się np. w przypadku Wielkiej Brytanii, będącej krajem o wiele od Polski bogatszym i dysponującej doświadczonymi finansistami. Z kolei, w latach 90. XX w. polska recesja była
najmniejsza spośród tych, które dotknęły byłe kraje socjalistyczne i nasza gospodarka najszybciej powróciła na ścieżkę wzrostu gospodarczego. Zarówno
42
43
W. Malinowski, op. cit., s. 145.
D. Rosati, op. cit., s. 51.
Programy walki z hiperinflacją...
89
Władysław Grabski, jak i Leszek Balcerowicz nie doczekali na swoich stanowiskach pozytywnych efektów podjętych reform. Pierwszy z nich powrócił do pracy naukowej i nie odegrał już żadnej roli w życiu gospodarczym Polski międzywojennej. Drugi po kilku latach przerwy ponownie zaczął pełnić funkcje
publiczne.
Literatura
Balcerowicz L., 800 dni, Polska Oficyna Wydawnicza BGW, Warszawa 1992.
Balcerowicz L., Socjalizm, kapitalizm, transformacja, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
1997.
Bauc J., Dąbrowski M., Senator P., Źródła inflacji w Polsce w latach 19891993, CASE, Warszawa 1994.
Dąbrowski M., Cele polityki makroekonomicznej i liberalizacyjnej w Polsce w okresie transformacji [w:] Polityka gospodarcza okresu transformacji, pod red. M. Dąbrowskiego, CASE – Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.
Drozdowski M.M., Sukces czy porażka. Reformy Władysława Grabskiego 1924–1925 i reformy
Leszka Balcerowicza 1989–1991, Omnia, Warszawa 1994.
Grabski W., Dwa lata pracy u podstaw państwowości naszej, Warszawa 1927.
Landau Z., Roszkowski B., Polityka gospodarcza II RP i PRL, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 1995.
Landau Z., Tomaszewski J., Zarys historii gospodarczej Polski 1918–1939, Książka i Wiedza,
Warszawa 1999.
Malinowski W., Stabilizacja waluty w Polsce w latach 1924 i 1927 w świetle literatury, Towarzystwo Ekonomiczne w Krakowie, Kraków 1932.
Piekałkiewicz J., Bilans płatniczy Polski [w:] Bilans gospodarczy dziesięciolecia Polski odrodzonej, pod red. Stefana L. Zalewskiego, Gebethner i Wolf, Poznań 1929.
Program gospodarczy rządu i warunki jego realizacji, PTE, Warszawa 1989.
Rosati D., Polska droga do rynku, PWE, Warszawa 1998.
Szturm de Sztrem T., Żywiołowość w opodatkowaniu: podatek inflacyjny, Warszawa 1924.
Taylor E., Waluta [w:] Bilans gospodarczy dziesięciolecia Polski odrodzonej, pod red. Stefana L.
Zalewskiego, Gebethner i Wolf, Poznań 1929.
Tomaszewski J., Stabilizacja waluty w Polsce, Książka i Wiedza, Warszawa 1961.
Hyper-inflation Counteracting Programmes – Władysław Grabski’s
and Leszek Balcerowicz’s Reforms
The 20th century was marked by two events of ultimate historic significance to Poland. The
first one was the regaining of independence in 1918, and the second one – the systemic transformation commenced in 1989. On those two occasions Poland’s economic authorities faced a number of problems. One of the problems was related to growing inflation rates. Two people were
mainly involved in carrying out stabilizing reforms: Władysław Grabski and Leszek Balcerowicz.
The former was Prime Minister and Minister of the Exchequer, serving several terms of office
during the period of the Second Republic of Poland. One of his most spectacular moves was the
introduction of the new currency into circulation in 1924 – the Polish zloty, which is still in use.
90
Tomasz Skrzyński
Leszek Balcerowicz, on the other hand, Deputy Prime Minister and Minister of Finance in the first
government of the Third Republic of Poland, is associated with the stabilizing package implemented in 1990 (referred to as Balcerowicz’s Plan). Comparing the achievements of the two
economists, who held government positions, it should be noted that Poland’s political situation in
1924 was much less favourable. Hostile German capital discouraged economic contacts with Poland; the monetary reform was almost exclusively based on Poland’s own resources. In 1990, on
the other hand, Poland could rely on the support offered by international financial institutions.
Assessing the two reforms from a time perspective one should recognize their considerable success
as compared with the achievements of other countries. The problem of inflation was solved in
1925, and the Polish zloty remained stable until the outbreak of World War II. In the 1990s, in turn,
Polish recession was less painful than that suffered by the other post-Communist economies, and
the Polish economy was the first one to embark on the path of economic growth.
Tomasz Skrzyński – asystent w Katedrze Historii Myśli Ekonomicznej na Wydziale Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Studia wyższe ukończył na tej
uczelni w 2000 r., uzyskując tytuł magistra.
Zainteresowania naukowo-badawcze: wzrost gospodarczy, postęp techniczny.
Kontakt: Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Wydział Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych,
Katedra Historii Myśli Ekonomicznej, ul. Rakowicka 27, 31-510 Kraków, tel.: (0-12) 293-53-23,
fax: (0-12) 293-50-48, e-mail: [email protected].