Zapis geomorfologiczny i geometria lodowców w Tatrach

s N AU K I O Z I E M I
77
Zapis geomorfologiczny i geometria lodowców
w Tatrach podczas maksimum ostatniego zlodowacenia
JERZY ZASADNI
Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska, al. A. Mickiewicza 30,
31-059 Kraków; e-mail: [email protected]
Działalność erozyjna i akumulacyjna lodowców górskich w Tatrach została zapisana w formach i osadach, które z uwagi na stopień zachowania i świeżość form
rzeźby ujawniają wyraźną dwudzielność. Maksymalne rozprzestrzenienie tatrzańskich lodowców zachowane jest jako zasięg zdenudowanych pokryw morenowych
bez wyraźnego reliefu. Młodszy system tworzą natomiast pokrywy morenowe z wyraźnymi wałami moren czołowo-bocznych, których skłony osiągają nawet kilkadziesiąt metrów wysokości. Od początku historii badań młodszy system był wiązany z ostatnim zlodowaceniem, a ostatnie wyniki datowań moren metodą izotopów
kosmogenicznych jednoznacznie wskazują, że system ten formowany był podczas
maksimum ostatniego zlodowacenia (Last Glacial Maximum, LGM) i tego samego wieku jest także moment odsłonięcia spod lodu podciosów w górnych partiach
dolin lodowcowych.
Przybliżony zasięg lodowców ostatniego zlodowacenia w Tatrach był przedstawiany kilkukrotnie w literaturze jednak dotychczas nie podjęto próby rekonstrukcji
pełnej geometrii lodowców w całym masywie. Wyniki pierwszej próby takiej rekonstrukcji omówione są w niniejszej pracy. Rekonstrukcję lodowców oparto o dowody geomorfologiczne ich zasięgu, gdzie moreny i podciosy wyznaczają przestrzenne
położenie krawędzi lodowca a jego powierzchnia jest interpolowana zgodnie z prawami glacjologicznymi i w analogii do geometrii współczesnych lodowców. Dane
geomorfologiczne uzyskano w wyniku kartowania w terenie, analizy numerycznych modeli terenu (NMT) i zobrazowań teledetekcyjnych oraz krytycznej analizy
starszych map geologicznych, geomorfologicznych i paleoglacjologicznych. Wynikiem rekonstrukcji jest trójwymiarowy model Tatr z geometrią lodowców opublikowany w formie mapy w skali 1:50 000 (Zasadni & Kłapyta 2014, Journal of Maps).
Podczas LGM w Tatrach było obecnych 55 lodowców o łącznej powierzchni ok
280 km2 i objętości 24,6 km3. Średnia grubość lodowców tatrzańskich wynosiła 88 m,
przy czym największy lodowiec Białki osiągnął grubość ponad 400 m. Maksymalna
wysokość występowania moren bocznych oraz wstępna rekonstrukcja linii równowagi bilansowej lodowców (ELA) ujawnia wyraźny trend podnoszący ELA w kierunku wschodnim, co może wskazywać na dominację zachodniej cyrkulacji atmosfery
podczas LGM. Nie mniej jednak, istotne różnice topograficzne odzwierciedlające się w różnych stylach zlodowacenia między Tatrami Zachodnimi i Wysokimi
oraz pomiędzy południowym i północnym skłonem masywu znacząco taką analizę utrudniają. Przykładowo, lodowce na południowym skłonie Tatr (a szczególnie
Tatr Wysokich), posiadały przeważnie 200–250 m wyżej położone pola firnowe niż
78
sekcja I. N AU K I O Z I E M I
te na skłonie północnym, co wynika z asymetrii rzeźby masywu będącej efektem
podnoszenia Tatr wzdłuż uskoku podtatrzańskiego. Dodatkowo, na południowym
przedpolu Tatr Wysokich dominują masywne amfiteatry morenowe lodowców piedmontowych, których cechą charakterystyczną jest obecność bocznych lobów morenowych (palczaste czoła lodowców) oraz typowego reliefu wytopiskowego, co wskazuje, iż lodowce te miały charakter lodowców pokrytych gruzem. Z powodu pokrycia
gruzem lodowce te posiadały rozszerzoną strefę ablacji, co umożliwiło ich znaczną
ekspansję mimo południowej ekspozycji. Na północnym skłonie Tatr tylko system
glacjalny doliny Suchej Wody wskazuje na obecność lodowca pokrytego gruzem.