Czym jest agresja? Jej opozycja do pojęć przymus

Czym jest agresja? Jej opozycja do pojęć przymus i przemoc
Termin agresja jest mocno osadzony w języku potocznym, jak i w nauce akademickiej. Nie
oznacza to jednak, że w obu przypadkach pojęcie to ma takie samo znaczenie. „Na przykład
laicy, zapytani o ich rozumienie agresji, mówią często o „dobrej” lub „zdrowej” agresji w
przeciwieństwie do agresji „złej”, natomiast większość psychologów społecznych odrzuca to
rozróżnienie. W dziedzinie akademickiej obowiązuje zgodne stanowisko w sprawie definiowania
agresji jako zachowania negatywnego lub antyspołecznego, które ma niewiele wspólnego ze
zdrowiem psychicznym i dobrym samopoczuciem.”
Najogólniej agresja to „rozpoczęcie walki niszczycielskiej lub przejście w sporze słownym od
argumentów rzeczowych do sprawiających przeciwnikowi przykrość.” Zachowanie agresywne to
także „czynności skierowane przeciwko komuś lub czemuś, mające na celu zadanie bólu,
uszkodzenie, zniszczenie. Przez agresję rozumiemy gwałtowne, napastliwe, destrukcyjne
zachowanie, które powoduje cierpienie ofiary. Istnieje pogląd wywodzący się od Freuda, a
podzielany przez wielu psychologów, że agresja jest jednym z następstw frustracji.”
Tematyka agresji w ostatnich latach pojawia się bardzo często na łamach prasy i w innych
środkach społecznego przekazu, ale także w literaturze psychologicznej i pedagogicznej.
Agresja dotyka nas na różnych polach – niektórzy z nas są jej nadawcami, inni odbiorcami, a
jeszcze inni starają się zmniejszyć negatywne konsekwencje działań agresywnych. Jak
wspomniałem bywa ona przedmiotem rozważań i dociekań naukowych, profesjonalistów i
przedstawicieli różnych dyscyplin. „Pedagodzy zajmują się nią zawodowo, w związku z
odczuwanymi przez nich kłopotami wychowawczymi dzieci i młodzieży. Prawnicy „łamią się”
nad zmianami w kodeksie i zastanawiają się, jak zmniejszyć jej występowanie przy pomocy
prawa. Socjologowie i politolodzy analizują wyniki sondaży i statystyki przestępczości lub
pośrednio badają elementy agresji w ruchach społecznych czy terrorystycznych. Psychologowie
praktycy, w swych poufnych gabinetach wysłuchują zwierzeń o agresywnych skłonnościach ich
pacjentów, lub przeciwnie o ich cierpieniach jako ofiarach przemocy innych.”
Najczęściej terminem agresji określa się działanie skierowane przeciwko ludziom czy
przedmiotom wywołującym u jednostki niezadowolenie lub gniew. Celem agresji jest
wyrządzenie szkody jej przedmiotowi, określonym osobom, bądź grupom społecznym. Zagadni
enie agresji zajmuje wiele miejsca w pracach psychologów, zarówno dawnych, jak i
współczesnych. W psychologii wyróżnia się dwa główne nurty genezy agresji. Mam tu na myśli
podejście, które poszukuje uwarunkowań zachowań agresywnych w biologicznym lub
organicznym podłożu oraz podejście przeciwstawne, które wskazuje na zewnętrzne, społeczne
i psychologiczne przyczyny zaistnienia zachowań agresywnych.
1/4
Czym jest agresja? Jej opozycja do pojęć przymus i przemoc
Surzykiewicz podaje, że agresja w psychologii oznacza działanie skierowane przeciwko
osobom lub przedmiotom, wywołującym u jednostki niezadowolenie lub gniew. Celem jest
wyrządzenie szkody przedmiotowi agresji, określonym osobom lub grupom społecznym.
W literaturze występuje jeszcze inna definicja, która jest poszerzona o pewne istotne aspekty.
Agresja mianowicie to zachowanie danej osoby, które jest wykonane z intencją wywołania
negatywnych konsekwencji u obiektu, co z kolei zakłada oczekiwanie, że działanie doprowadzi
do pewnego szczególnego rezultatu. Takie ujęcie wyklucza zachowania, które powodują
niezamierzone szkody lub obrażenia, na przykład w skutek wypadku, zaniedbania lub
niekompetencji. Jednak przedstawiona powyżej definicja również nie jest pełna, ponieważ
wyłącza agresję skierowaną na samego siebie.
Pojęcie agresji można rozpatrywać w różnych wymiarach. Jeśli chodzi o modalność reakcji
wyróżniamy agresję słowną i fizyczną, jakość działania agresywnego to jego wystąpienie lub
brak. Agresja może być również bezpośrednia lub pośrednia, jawna lub ukryta. Przyczyną
omawianego zachowania może być działanie niesprowokowane przez inny obiekt lub działanie,
które jest odpowiedzią, czyli odwetowe. Jeśli chodzi o uwarunkowanie na cel, należy się tu parę
słów wyjaśnienia. Pierwotnym motywem agresywnego zachowania może być albo chęć
wyrządzenia szkody drugiej osobie jako wyrażenie negatywnych uczuć, jak w przypadku agresji
wrogiej, albo zamiar osiągnięcia określonego celu za pomocą aktu agresji, jak w przypadku
agresji instrumentalnej. Należy dodać także, że te dwa typy motywacji do zachowania
agresywnego mogą często współistnieć ze sobą, choć nie zawsze tak się dzieje. Zachowanie
agresywne może wyrządzić dwojaką szkodę – albo fizyczną, albo psychiczną. Jej działanie
może być krótkotrwałe, inaczej przejściowe lub długotrwałe. Agresja może dotyczyć
pojedynczej jednostki lub całej grupy.
W tym miejscu chciałbym wspomnieć o jeszcze jednym bardzo ważnym aspekcie, który wiąże
się z zachowaniem agresywnym. Chodzi tu mianowicie o naruszenie norm społecznych.
Działania, które stanowią naruszenie tych norm, są działaniami agresywnymi.
Podsumowując, agresją nazywa się zatem wewnętrzny (intrapsychiczny) stan emocjonalno –
motywacyjny jednostki, zawierający takie komponenty, jak irytacja, złość, gniew (emocje) oraz
bardziej trwałe motywacje, jak chęć szkodzenia, nienawiść, wrogość. Należy również dodać, że
agresja to szczególny rodzaj interakcji i relacji społecznych między jednostkami i małymi
grupami społecznymi. Są to zachowania o różnym stopniu złożoności skierowane na inną
osobę bądź zespół ludzi, spełniające jednocześnie trzy kryteria: bezpośrednio lub pośrednio
szkodzą (prowadzą do cierpienia, bólu, utraty cenionych wartości), są podejmowane
„intencjonalnie”, są postrzegane społecznie i oceniane jako przeciwstawieństwo zachowań
2/4
Czym jest agresja? Jej opozycja do pojęć przymus i przemoc
prospołecznych.
Istotnym jest, że z pojęciem agresji wiążą się jeszcze dwa inne, pokrewne wyrazy, a mianowicie
przymus i przemoc. Pierwsze z nich oznacza działanie podjęte z intencją wyrządzenia szkody
drugiej osobie lub wymuszenia jej posłuszeństwa. Działanie przymuszające może przybrać
formę gróźb, kar lub siły fizycznej. Według niektórych badaczy te dwa pojęcia można stosować
zamiennie, choć nie oznaczają dokładnie tego samego, gdyż przymus ma szerszy zasięg
znaczeniowy.
Kolejne pojęcie, które chciałbym omówić to pojęcie przemocy. Jest ono często używane w
języku potocznym, publicystyce i opracowaniach naukowych. Niestety nie zawsze jest ono
precyzyjnie definiowane. Potocznie zastępuje się je takimi terminami, jak: brutalność,
okrucieństwo, opresyjność, przestępczość, agresja. Etymologicznie: „Przemoc jest mocą, która
przemaga. Stosujemy przemoc, by przezwyciężać, przełamać, przemóc opór”.
W literaturze dotyczącej prawa karnego występuje pogląd, że pojęcie „przemoc”, pomimo iż
należy do najstarszych pojęć tej dziedziny, nie jest terminem dającym się dokładnie określić, a
odgrywa ważną rolę w wielu sytuacjach tej gałęzi prawnej. Bryk podaje, że „(…) w przepisach
prawa karnego termin ten występuje dość często, jednakże brak jest ścisłego sprecyzowania,
co stwarza znaczny margines dla praktyki.” Mniej kłopotu zagadnienie to sprawia literaturze
psychologicznej i pedagogicznej, które podają wiele zbieżnych definicji przemocy.
W przeciwieństwie do przymusu, który jest pojęciem nieco szerszym od agresji i o którym
pisałem wcześniej termin przemoc oznacza podtyp agresji obejmujący skrajne formy agresji
fizycznej. Przemoc definiuje się jako silne oddziaływanie na osobę lub własność w celu
zniszczenia, ukarania lub kontroli. Przemoc można również zdefiniować jako szkodliwe fizyczne
napaści, które nie są w żaden sposób społecznie uprawnione. Definicja ta obejmuje przypadki
przemocy osobistej popełnionej przez jednostkowego sprawcę lub przez grupę
identyfikowalnych jednostek. Najogólniej rzecz ujmując, przemoc to pewien rodzaj wywierania
wpływu, który można wywierać intencjonalnie ale i nieintencjonalnie, na przykład samą
obecnością.
W literaturze podkreśla się dwa podstawowe warunki, które muszą zaistnieć, aby można było
mówić o przemocy. Przede wszystkim należy zwrócić uwagę na to, że przemoc służy przede
wszystkim realizacji celów jednostki, która ją stosuje. Poza tym jest ona działaniem możliwym
wtedy, kiedy istnieje nierównowaga sił, jest nadużyciem własnej przewagi fizycznej lub
3/4
Czym jest agresja? Jej opozycja do pojęć przymus i przemoc
społecznej w celu wymuszenia na drugim człowieku pożądanego zachowania.
Różne definicje przemocy biorą pod uwagę trzy podstawowe kryteria:
- rodzaj zachowania,
- intencje,
- skutki.
Na zakończenie chciałbym wspomnieć o szczególnej formie przemocy, którą określa się
mianem przemocy strukturalnej. Ta definicja odnosi się do warunków społecznych, które
pociągają za sobą szkodliwe konsekwencje dla pewnych grup społecznych. Przemoc
strukturalna uważana jest za utajoną cechę systemów społecznych, która doprowadza do
społecznej nierówności i niesprawiedliwości.
4/4