ETYKA W CYWILIZACJI ŁACIŃSKIEJ Cywilizacja áaciĔska

Cultura Christiana
Tom I
MARTA CZY YKIEWICZ*
ETYKA W CYWILIZACJI ACI SKIEJ
Cywilizacja aci ska powsta a za spraw Ko cio a katolickiego oko o
X wieku1. Nie znaczy to jednak, e jest to cywilizacja sakralna, nie jest ona
spo ecze stwom narzucana si . Katolicy mog nale
do ró nych cywilizacji,
2
nawet tak odleg ych jak chi ska . Cywilizacji niesakralnych mamy wi cej –
zaliczy do nich mo na takie cywilizacje, jak tura ska (mongolska) czy bizanty ska. Co wi c szczególnego wyró nia nasz chrze cija sko-klasyczn cywilizacj ? Feliks Koneczny twierdzi, e jest to wyj tkowe pojmowanie etyki. O ile
bowiem wszystkie pozosta e cywilizacje posiadaj etyk tylko sobie w ciw ,
to w cywilizacji aci skiej za w asn uznana zosta a etyka katolicka3, która
równocze nie ma wymiar uniwersalny. Cywilizacja aci ska przepojona jest
duchem etyki Ko cio a katolickiego. Warto o tym pami ta , gdy etyka etyce
nierówna. Istnia y i nadal istniej ró ne etyki, obyczaje, zwyczaje, nie zawsze
jednak s uszne ze wzgl du na wymogi moralno ci (odkrycie ka dego cz owieka
jako podmiotu posiadaj cego niezbywalne prawa). Jednak moralno posiada
wymiar uniwersalny, dotyczy ona wszystkich ludzi4. Istnieje wiele cywilizacji,
wiele systemów etycznych, a co za tym idzie – wiele ró nych systemów wartoci. Nie istnieje cywilizacja, któr mo na by nazwa ogólnoludzk , nie istnieje
te akceptowana przez wszystkich ogólnoludzka etyka5.
*
Mgr Marta Czy ykiewicz – Doktorantka na Wydziale Filozofii Katolickiego Uniwersytetu
Lubelskiego Jana Paw a II; e-mail: [email protected]
1
Zob. F. Koneczny, Ko ció w Polsce wobec cywilizacji, w: Obroni cywilizacj aci sk !,
red. P. Gondek, Lublin 2002, s. 127.
2
Zob. Ten e, Ró ne typy cywilizacji, w: Obroni cywilizacj …, dz. cyt., s. 23.
3
Zob. Tam e, s. 23-24.
4
Zob. F. Koneczny, O wielo ci cywilizacyj, Kraków 1996, s. 139.
5
Zob. Ten e, Etyki a cywilizacje, w: Obroni cywilizacj …, dz. cyt., s. 31.
70
MARTA CZY
YKIEWICZ
Skoro yjemy w jakiej cywilizacji, która kieruje si zasadami danej etyki,
nale y zwróci uwag na to, co j charakteryzuje i czy w nie ona jest w ciwa. Koneczny u ywa sformu owania, i etyka katolicka jest najstosowniejsz
etyk dla wszystkich ludzi6. Czym wi c si owa najstosowniejsza etyka charakteryzuje? Niesie ona ze sob cztery niezmienne postulaty w stosunku do ycia
spo ecznego. S one od zawsze jednakowe dla wszystkich rodzajów i szczebli
cywilizacji. Te postulaty to: nierozerwalne ma
stwo monogamiczne, zniesienie niewolnictwa, zniesienie zemsty prywatnej i zale no ci Ko cio a od w adzy publicznej (wy szo si y duchowej nad fizyczn )7. Postulaty etyki katolickiej s filarami naszej cywilizacji aci skiej, która dzi ki nim, pozwala na rozwój wszystkich obywateli. Cywilizacja ta nie jest ograniczana przez katolicyzm.
Koneczny mówi, e religia sama nie powinna stanowi cywilizacji, gdy wtedy
powodowa aby zastój w rozwoju swych wyznawców8.
Religia katolicka wspó tworzy cywilizacj aci sk , ale nie determinuje jej
do ko ca i w pe ni nie wyczerpuje (cywilizacja ta nie jest sakralna). Jest ona
jednak jej najwa niejsz cz ci . Katolicyzm to religia, która posiada wszechstronne aspiracje cywilizacyjne, gdy wsz dzie zaszczepia pierwiastki etyczne,
jednak nie ustanawia on adnej cywilizacji sakralnej. Nie nale y wi c on do
religii ni szego typu, które to tworz swe cywilizacje9.
Nale y zwróci uwag na charakter katolicyzmu. Znamienne jest to, e
jest on religi intelektu i intencji. Zarówno intelekt, jak i intencja obecne mog
by w wielu cywilizacjach, lecz same nie tworz adnej z nich10. Dlaczego jest
to religia w nie intelektu i intencji? Intelektu – gdy rozwija go, co przyczynia
si do podniesienia ycia publicznego. To religia najbardziej filozoficzna, nauka
w najwy szym stopniu, która do swego istnienia potrzebuje rozwoju bada nad
Prawd , równie prawd przyrodzon 11. Bez intelektu, rozwoju nauki, chrze cija stwo nie jest pe ne, kuleje. Naszym zadaniem, zadaniem wszystkich katolików, jest doskonalenie intelektu w asnego oraz innych osób z naszego najbli szego rodowiska12. Polacy szczególnie powinni o tym pami ta , poniewa to
6
Zob. Tam e.
Zob. Koneczny, O wielo ci …, dz. cyt., s. 269.
8
Zob. Ten e, Religie a cywilizacje, w: Obroni cywilizacj …, dz. cyt., s. 94.
9
Zob. Tam e, s. 93.
10
Zob. Tam e, s. 95.
11
Zob. Koneczny, O wielo ci …, dz. cyt., s. 268.
12
Zob. Ten e, Ko ció w Polsce …, dz. cyt., s. 137.
7
ETYKA W CYWILIZACJI ACI SKIEJ
71
nie ich kraj jest przedmurzem chrze cija stwa i to w nie w nim katolicyzm najbardziej zespoli si z cywilizacj aci sk 13. Katolicyzm jest równie
religi intencji, gdy – jak pisze Koneczny – nasze ycie religijne jest yciem
wewn trznym. A zatem etyka opiera si nie na czynie, lecz na jego intencji14.
Czyli intelekt i intencja odgrywaj wielk rol w etyce katolickiej, która to stanowi wa ny czynnik cywilizacji aci skiej. To w nie ta etyka charakteryzuje
nasz cywilizacj najwyra niej.
W cywilizacji najwa niejszym czynnikiem (wa niejszym od nauki) jest
religia i, co za tym idzie, etyka 15. Ale zarówno etyka, jak i nauka, wp ywaj
niezmiernie na wygl d danej cywilizacji. Dobrze jest, gdy si nie wykluczaj ,
ale wspó pracuj . Maj one ze sob wiele wspólnego, jak np. bezinteresowno .
Nauka zawsze powinna by etyczna – tylko wtedy mo liwy b dzie jej rozwój.
Wspó praca etyki i nauki mo e przynie wiele po ytku, a ich rozbie no –
wiele szkód16. Dlatego tak wa ne jest, aby ucz c si , pracuj c, rozwijaj c nauk , nie zapomina o etyce, o zasadach moralnych, którymi nale y si kierowa
zarówno w yciu prywatnym, jak i publicznym. Etyka i nauka to si y duchowe,
które nale y piel gnowa . Najwyra niej dzia aj one wspólnie w cywilizacji
aci skiej i jej etyce katolickiej17. Tam etyka i nauka id w parze. Ko ció katolicki nigdy nie sprzeciwia si nauce w imi swej religii. Nie ogranicza jej, lecz
wr cz przeciwnie – przyczynia si do jej rozwoju, uprawia j , dopuszcza rozumowanie w sprawach dotycz cych wiata przyrodzonego i nadprzyrodzonego18. Nauka powinna by rozwijana, a nie ograniczana, jednak nigdy nie powinna sprzeciwia si etyce. Tylko post powanie wedle zasad moralnych jest
post powaniem w ciwym. I tak w nie jest w cywilizacji aci skiej, a to
dzi ki Ko cio owi katolickiemu, który j opanowa 19. Opanowanie to nale y
rozumie w jak najbardziej pozytywnym sensie. Jest ono bowiem wychowywaniem narodów w duchu klasycznym, zgodnym z etyk katolick . Dlatego cywilizacja aci ska nazywana jest cywilizacj chrze cija sko-klasyczn 20.
13
Zob. Tam e, s. 132.
Zob. Koneczny, Religie a cywilizacje, dz. cyt., s. 95.
15
Zob. Ten e, Etyki a cywilizacje, dz. cyt., s. 61.
16
Zob. Tam e.
17
Zob. Tam e.
18
Zob. Koneczny, Religie a cywilizacje, dz. cyt., s. 87.
19
Zob. Tam e.
20
Zob. Koneczny, O wielo ci…, dz. cyt., s. 267.
14
72
MARTA CZY
YKIEWICZ
Mimo, i Ko ció opanowa cywilizacj aci sk , a wcze niej bra czynny
udzia w jej tworzeniu, to jednak nie jest przez ni ograniczany, poniewa si
z ni nie uto samia, jak te nie uto samia si z adn inn cywilizacj . Nie
niszczy wszystkiego, co zastaje w ró nych cywilizacjach, ale zostawia wszystko, co tylko da si pogodzi z jego etyk 21. I cho przyczyni si do wytworzenia cywilizacji aci skiej, to nie poprzestaje tylko na niej. Podnosi on na wy szy
szczebel ka
inn , do której przyst pi, dzi ki swoim czterem etycznym postulatom, które to stawia ka demu ustrojowi ycia spo ecznego. Katolicyzm jest
religi cywilizacji aci skiej, lecz obecny jest te i w innych cywilizacjach,
a – jak wiadomo – ka da religia jest najwa niejsz cz ci cywilizacji22. Tak te
jest w przypadku katolicyzmu i jego etyki katolickiej, która stanowi integraln
cz
cywilizacji aci skiej, lecz przez to nie sakralizuje jej, co przyczynia si
do rozwoju, a nie zastoju spo ecze stw. Wida wi c wyra ny wp yw religii na
cywilizacje. Koneczny porównuje religie nawet do j zyka, bo one tak jak on,
mog prowadzi do zastoju cywilizacji. Taki w nie zastój powoduje sakralizacja cywilizacji23.
Koneczny wzywa do ycia etycznego na wy szym szczeblu, do ycia
zgodnego z zasadami etyki katolickiej. W jednym ze swych artyku ów pisze:
„My chcemy etyki totalnej, to jest eby ka dy krok ycia, czy to prywatnego,
czy te publicznego, przej ty by moralno ci chrze cija sk . Moralno
zwierzchniczk wszelkich naszych my li i czynów!”24. Owa etyka totalna oznacza tutaj etyk katolick . To ni ma by przepojone ycie – zarówno prywatne
jak i publiczne.
Wszystkie etyki maj co wspólnego, co co je w pewnym stopniu czy.
to poj cia abstrakcyjne obecne w ka dej cywilizacji. Co wi c ró nicuje etyki
odmiennych cywilizacji? To, e z tego samego poj cia w ró nych cywilizacjach
wysnuwane inne wnioski. S to nast puj ce poj cia (generalia etyki): obowi zek, bezinteresowno , odpowiedzialno , sprawiedliwo , sumienie, stosunek do pracy i czasu25. Nasza cywilizacja aci ska przyj a etyk katolick , do
której to nawo uje Koneczny, aby sta a si etyk totaln . Warto si wi c zastanowi jak odnosi si ona do tych generaliów obecnych w ka dej etyce. Za21
Zob. Tam e.
Zob. Tam e, s. 272.
23
Zob. Tam e, s. 276-277.
24
F. Koneczny, Wi cej dobrobytu, „Cz owiek w Kulturze” 15(2003), s. 313.
25
Zob. Ten e, Harmider etyk, „Cz owiek w Kulturze” 10(1998), s. 207.
22
ETYKA W CYWILIZACJI ACI SKIEJ
73
cznijmy wi c od pierwszego z nich – obowi zku. Z ycia codziennego wiemy,
e jaki obowi zek towarzyszy nam niemal zawsze. Ludzie cz sto maj odmienne zdania i ró ny stosunek do poszczególnych obowi zków. A rodzajów
tych obowi zków jest wiele (np. bezwarunkowe, warunkowe, dziedziczne, osobiste, stanowe, zawodowe)26. Zastanówmy si , co szczególnego niesie ze sob ,
w stosunku do obowi zku, moralno chrze cija ska? Mamy w niej szczególne
obowi zki – obowi zki wobec siebie samych. Obecne s one jedynie w naszej
personalistycznej etyce. Wszystkie obowi zki, raz na siebie wzi te, musz by
wype nione. Nie s zale ne od tego, czy s przyjemne w spe nianiu, czy te nie.
Katolik nie mo e kierowa si takim kryterium27. Obowi zki wzgl dem siebie
cz sto narzucaj wielkie brzemi i odpowiedzialno , dlatego dzia etyki, zawieraj cy tego typu obowi zki, rozwija si tylko wtedy, gdy personalizm stoi na
wysokim poziomie28. A im wi cej obowi zków, tym lepiej, tym surowsze przestrzeganie ich wype niania i wy szy poziom cywilizacji29. Etyka katolicka jest
przepojona personalizmem, wywiera on ogromny wp yw na jej kszta t. Mamy
obowi zki nie tylko wobec innych, ale równie wobec siebie samych. Dobrem
ka dej osoby jest jej ycie. Ma prawo i obowi zek rozwija swoje ycie osobowe, aktualizowa swe potencjalno ci. Nie znaczy to jednak, e mo na zapomina o dobru wspólnym, dbaj c tylko o siebie. Dobro wspólne równie jest naszym obowi zkiem, nale y mu s
. I tu zmierzamy ju do drugiego z generaliów etyki, gdy nasze dzia ania nakierowane na dobro powinna cechowa bezinteresowno . Jest to tak silna i wa na cnota, e zale od niej nawet losy pa stwa30. Nale y wi c zawsze bezinteresownie s
dobru i nie da si za lepi
u. Nawet dobre intencje mog prowadzi do op akanych skutków w yciu
spo ecznym31. Na bezinteresowno ci opiera si równie rodzina, której to
cz onkowie po wi caj si dla siebie wzajemnie32.
Kolejnym poj ciem etycznym jest poj cie odpowiedzialno ci, które wi e
si z poj ciem obowi zku. Odpowiedzialno jest bowiem sankcj obowi zku –
jeste my moralnie odpowiedzialni za spe nianie naszych obowi zków. Je li kto
26
Zob. Ten e, Rozwój moralno ci, Komorów 1997, s. 37.
Zob. Ten e, Harmider etyk, dz. cyt., s. 207.
28
Zob. Ten e, Rozwój moralno ci, dz. cyt., s. 39-40.
29
Zob. Tam e, s. 38.
30
Zob. Koneczny, Harmider etyk, dz. cyt., s. 208.
31
Zob. Ten e, Rozwój moralno ci, dz. cyt., s. 46.
32
Zob. Tam e, s. 45.
27
74
MARTA CZY
YKIEWICZ
nie poczuwa si do odpowiedzialno ci moralnej, to nie zawaha si nie wype ni
prawa, gdy zawsze znajdzie jaki sposób, aby je obej 33. Wielk rol odgrywa
odpowiedzialno w yciu spo ecznym, gdzie za ka
rzecz jest kto odpowiedzialny. Gdy zabraknie tej cnoty, ycie to b dzie upada , gdy upada b dzie
moralno . Im wa niejsza sprawa, tym odpowiedzialno si zwi ksza. Kraj
cywilizowany to taki, w którym za ka
spraw jest kto odpowiedzialny. Brak
za odpowiedzialno ci prowadzi do przyzwalania na z o i niekarania go34. Je li
kto jest odpowiedzialny i bezinteresowny oznacza to, e potrafi by te sprawiedliwy. Poj cie sprawiedliwo ci jest bowiem syntez poprzednich poj .
Obowi zkiem jest pilnowanie sprawiedliwo ci, bezinteresowna za musi by
nasza pomoc w jej stosowaniu, czyli nawet wtedy, gdy jaka sprawa nas nie
dotyczy. Zawsze musimy mie poczucie sprawiedliwo ci, poniewa bez niego
niemo liwe by by o istnienie etyki35. Jednak nie zawsze atwo jest okre li to,
co jest sprawiedliwe, a co takie nie jest. Cywilizacje ró ni si w pogl dach na
to, co godziwe i co niegodziwe. Piel gnuj cz sto nawet przeciwne warto ci,
wi c i w stosunku do sprawiedliwo ci nie s zgodne.
Narz dziem etyki, stoj cym zarówno na jej stra y, jest sumienie – kolejne
poj cie ogólnoludzkie. Koneczny pisze, e jest ono autokrytyk moraln , przybieraj
posta alu i wstydu. Ludzie, którzy jej nie chc odczuwa , ch tnie
ok amuj w asne sumienie36. Zdarzaj si te tacy, którzy zaprzeczaj jego istnieniu i uwa aj , e ca kowicie zast puje je prawo. Tak na szcz cie nie jest
w cywilizacji aci skiej i jej etyce katolickiej, gdzie odgrywa ono wa
rol .
Wi e wszystkie generalia etyki, które tworz idea dobra. Sumienie tego dobra
strze e37.
Istotnym w ka dej cywilizacji jest równie rozumienie zagadnienia pracy.
Od w ciwego jej rozumienia, zale y rodzaj cywilizacji, a wi c i rodzaj etyki38.
W cywilizacji chrze cija sko-klasycznej adna praca nie ha bi, fizyczna nie jest
gorsza od umys owej, dzi ki czemu szybciej rozwija si technika, a tak e mo e
si to przyczyni do zniesienia niewolnictwa. Zagadnienie pracy jest niezwykle
wa ne, niesie ze sob istotne konsekwencje dla cywilizacji aci skiej.
33
Zob. Koneczny, Harmider etyk, dz. cyt., s. 208.
Zob. Ten e, Rozwój moralno ci, dz. cyt., 49-50.
35
Zob. Tam e, s. 51.
36
Zob. Koneczny, Harmider etyk, dz. cyt., s. 210.
37
Zob. Ten e, Rozwój moralno ci, dz. cyt., s. 56.
38
Zob. Ten e, Harmider etyk, dz. cyt., s. 210.
34
ETYKA W CYWILIZACJI ACI SKIEJ
75
Ostatnim z generaliów ka dej etyki jest stosunek do czasu. Jego opanowanie stanowi cech rodzaju i szczebla cywilizacyjnego. Czas opanowa a tylko
cywilizacja aci ska. Naszym stosunkiem do czasu wyra amy trosk o nast pne
pokolenia, wyra amy odpowiedzialno za to, co by o, ale te i za to, co b dzie.
Wybiegamy my lami na przód i rozszerzamy nasz odpowiedzialno poza
ycie doczesne39. Nale y umie panowa nad czasem, oszcz dza go, a nie
marnowa , aby m drze korzysta z ycia. Spo eczny rozwój mo liwy jest, gdy
jeste my pilni, zapobiegliwi i oszcz dni. Dlatego nast pne pokolenia nie b
musia y si cofa w osi gni ciach, lecz zaczn tam, gdzie my sko czymy40.
Wszystkie z wymienionych siedmiu generaliów w jaki sposób istniej
w ka dej etyce, przez co niezmiernie wp ywaj na charakter swej cywilizacji.
Odnajdujemy je wi c tak e w cywilizacji aci skiej. Tylko w niej s one rozumiane w sposób personalistyczny. Jest to niezmiernie wa ne, gdy katolicyzm
nie mo e istnie bez personalizmu. Zgin aby cywilizacja aci ska, gdyby my
przestali o niego dba 41. Piel gnujemy go, gdy celem wszelkich dzia
jest
cz owiek. Dobrem za , o które ka dy powinien dba , jest ycie. yciu za ma
cywilizacja, a s
mo e tylko wtedy, gdy jest w nie personalistyczna. Ka dy cz owiek w takiej cywilizacji jest osob , jest dobrem, jest celem,
posiada rozum i woln wol . Wed ug personalizmu ( ac. persona – osoba)
cz owiek to jedno natury rozumnej. Owa rozumno przejawia si w wielu
aspektach ycia, takich jak: poznanie, mi
, wolno , odpowiedzialno ,
podmiotowo prawa, suwerenno i godno religijna42. ycie osobowe ka dego cz owieka jest w cywilizacji personalistycznej dobrem wspólnym, gdy
mo e realizowa si jedynie w spo eczno ci. Dlatego nale y dawa ludziom
szans do rozwoju ich ycia osobowego poprzez odpowiedni ustrój, zgodny
z etyk katolick . Mo liwe jest to jedynie w cywilizacji aci skiej, gdzie cz owiek jest osob – podmiotem wiadomie dzia aj cym, zdolnym do poznania,
mi ci, wolnym, ale zarazem odpowiedzialnym za wszystkie swoje czyny43.
39
Zob. Tam e, s. 211.
Zob. Koneczny, Rozwój moralno ci, dz. cyt., s. 63.
41
Zob. Ten e, Rodowód monizmu prawniczego, „Cz owiek w Kulturze” 10(1998), s. 215.
42
Zob. H. Kiere , Polityka a religia. Na kanwie my li Feliksa Konecznego, „Cz owiek w Kulturze” 13(2000), s. 200.
43
Zob. P. Gondek, Rola Ko cio a w kulturze polskiej. Na marginesie prac Feliksa Konecznego, „Cz owiek w Kulturze” 10(1998), s. 91.
40
76
MARTA CZY
YKIEWICZ
Nale y jeszcze wspomnie o wa nym aspekcie wyró niaj cym etyk cywilizacji aci skiej od innych etyk, a mianowicie o stosunku jednostki do Boga.
Jest to stosunek osobisty. Stanowi on wielk si cz owieka. Zawsze mo e by
czysty, cho by otoczenie danej osoby wyrz dza o wiele z a, je li osoba ta nie
zgadza si na nie. Z czystego stosunku jednostki do Boga pochodzi etyka cywilizacji aci skiej, etyka katolicka 44.
Summary
ETHICS IN THE LATIN CIVILIZATION
The authoress undertakes an attempt of answering a question: what is the ethics of the Latin
civilization characterized by? With analyzing selected works by Feliks Koneczny, she claims that
the ethics of the Latin civilization is based upon four postulates: unbreakable and monogamous
marriage, the abolition of slavery, the abolition of private revenge, and the abolition of the subordination of the Church to public authorities (the natural superiority of the spiritual force over the
physical one).
Bibliografia
Gondek P., Rola Ko cio a w kulturze polskiej. Na marginesie prac Feliksa Konecznego, „Cz owiek w Kulturze” 10(1998).
Kiere H., Polityka a religia. Na kanwie my li Feliksa Konecznego, „Cz owiek w Kulturze” 13
(2000).
Koneczny F., Etyki a cywilizacje, w: Obroni cywilizacj aci sk !, red. P. Gondek, Lublin 2002.
Koneczny F., Harmider etyk, „Cz owiek w Kulturze” 10(1998).
Koneczny F., Ko ció w Polsce wobec cywilizacji, w: Obroni cywilizacj aci sk !, red. P. Gondek, Lublin 2002.
Koneczny F., O wielo ci cywilizacyj, Kraków 1996.
Koneczny F., Religie a cywilizacje, w: Obroni cywilizacj aci sk !, red. P. Gondek, Lublin
2002.
Koneczny F., Rodowód monizmu prawniczego, „Cz owiek w Kulturze” 10(1998).
Koneczny F., Rozwój moralno ci, Komorów 1997, s. 37.
Koneczny F., Ró ne typy cywilizacji, w: Obroni cywilizacj aci sk !, red. P. Gondek, Lublin
2002.
Koneczny F., Wi cej dobrobytu, „Cz owiek w Kulturze” 15(2003).
owa kluczowe: cywilizacja aci ska, etyka, Feliks Koneczny.
Keywords: Latin civilization, ethics, Feliks Koneczny.
44
Zob. Koneczny, Rodowód monizmu …, dz. cyt., s. 216.