Katarzyna Korzeniewska [et al.](red.) Lithuanians and PoLes against

Katarzyna Korzeniewska [et al.](red.)
Lithuanians and Poles against
Communism after 1956. Parallel
Ways to Freedom?
VšĮ Bernardinai.lt, Centrum Studiów Litewskich UJ
Vilnius 2013
450 stron
oprawa miękka
Od wielu lat relacje polsko-litewskie kształtują się w cieniu konfliktu wokół polskiej
mniejszości na Litwie. Może się wydawać, że
jedynym przedmiotem wzajemnych rozmów
może być pisownia polskich nazwisk czy sytuacja polskich szkół. Z tego względu niezwykle
ważne jest wspólne przedsięwzięcie polskich
i litewskich środowisk akademickich dotyczące namysłu nad dziedzictwem komunizmu.
Okazuje się bowiem, że wydarzenia ostatniego półwiecza budują pomiędzy Polakami i Litwinami unikalną wspólnotę pamięci.
Książka jest anatomią przełomu, który dokonał się w obu państwach u progu lat dziewięćdziesiątych. Autorzy, wśród których
znajdują się wybitni analitycy procesów polityczno-społecznych, ukazują jak kształtował się sprzeciw wobec komunizmu.
Michał Łuczewski wskazuje na duchową
płaszczyznę solidarnościowych przemian,
przyznając niezwykle istotną rolę sumieniu.
To Kościół był instytucją, która stawiała
w Polsce skuteczny opór totalitaryzmowi.
Regina Laukaitytė wskazuje z kolei na specyfikę działania instytucji kościelnych na
Litwie. Kościół został tam zdziesiątkowany,
200
szczególnie w końcu lat 40. Znacjonalizowano własność zakonów, mnisi i mniszki zostali
rozproszeni. Mimo strat próbowano organizować podziemną działalność. Katolicyzm w
Polsce cieszył się bowiem o wiele większą wolnością, dlatego bardzo ważne były kontakty
pomiędzy polskimi i litewskimi zakonami.
Ciekawe są teksty opisujące sowieckie dziedzictwo w kontekście psychologicznym. Niezwykle ważny jest tekst Gražiny Gudaitė,
która interpretuje historię ostatniego półwiecza w świetle Jungowskiej psychologii głębi.
Opisuje ona zbiorową traumę pozostawioną przez totalitaryzm, której konsekwencje
rozciągnięte są na pokolenia. Doświadczenie
prześladowań prowadzi do braku poczucia
bezpieczeństwa, niskiej samooceny i tłumionej agresji u następnych generacji. Gudaitė
pokazuje, że totalitarna infiltracja sięgała korzeni ludzkiej egzystencji; niekiedy sny były
jedynym bezpiecznym azylem dla ujawnienia
się traumatycznych przeżyć. Problem jednak
nie dotyczył wyłącznie jednostek, Gudaitė
odsłania nieświadomą sferę całego społeczeństwa, która wyraża się poprzez język symboli.
O zbiorowej traumie traktuje również tekst
Danutė Gailienė. Dzięki niej zyskujemy sze-
PRESSJE 2013, TEKA 34
roki materiał dotyczący cierpień i upokorzeń,
których doświadczyli Litwini z rąk okupantów – najpierw nazistowskich, a później sowieckich. Gailienė zwraca uwagę na traumę
więźniów łagrów powracających do swoich
rodzin. Niemożliwe było również pełne przeżycie żałoby po stracie partyzanta czy więźnia
politycznego. Prowadziło to do wzrostu liczby samobójstw, który możemy obserwować
na Litwie od lat pięćdziesiątych. Niemałym
problemem był również alkoholizm. Gailienė,
podobnie jak Gudaitė, wskazuje na przekazywanie traumy z pokolenia na pokolenie.
Valdemaras Klumbys opowiada, w jaki sposób ludzie radzą sobie z traumą. Odsłania on
głęboki związek między życiem wewnętrznym
a procesami społecznymi. Osoba dotknięta
traumą realizuje pewne strategie radzenia
sobie z trudnymi przeżyciami, podobne etapy
następowały także w społecznej świadomości.
Krzysztof Mazur podjął się zadania opisania ideowego tła projektu politycznego Solidarności. Chociaż te idee nie przystawały
do oświeceniowego dziedzictwa Europy, to
jednak solidarnościowy projekt polityczny
może być użyteczny dla zdefiniowania polskiej tożsamości konstytucyjnej. Nie da się
go bowiem zamknąć w obrębie tradycyjnych
podziałów politycznych. Solidarność określiła
w swoich najważniejszych dokumentach oraz
w pismach swoich czołowych przedstawicieli
główne wartości wspólnoty politycznej.
Refleksje powyższych autorów ukazują jak
w światach ducha, nieświadomości zbiorowej
i idei dokonywały się kluczowe przemiany na
drodze do wolności. Marcin Zaremba, Jerzy
Kochanowski i Paweł Sowiński opisują natomiast życie codzienne w komunizmie: buble,
nielegalny handel, podziemne wydawnictwa.
Między światem ducha i idei a prozaiczną
rzeczywistością znajduje się również struktura społeczna, charakterystyczna dla społeczeństw komunistycznych. Atutem książki
są teksty socjologiczne. Ainė Ramonaitė i
Jūratė Kavaliauskaitė pokazują w jaki sposób
tworzyły się społeczne struktury oporu wobec
systemu komunistycznego. Miały one z jednej
strony charakter oficjalnych organizacji, takich
jak Kościół katolicki, a z drugiej strony często
były to podziemne organizacje kulturalne i religijne, na przykład Przyjaciele Eucharystii. Swoją rolę w oporze przeciwko komunistycznemu
systemowi odegrały na Litwie również subkultury młodzieżowe. Marek Wierzbicki opisuje
podobne zjawiska w Polsce. Adam Mielczarek wskazuje natomiast na fakt, że w Polsce
najważniejszą strukturą oporu była formuła
związku zawodowego. Po wprowadzeniu stanu wojennego została ona przekształcona
w działalność konspiracyjną, a po przemianach
okrągłego stołu przybrała postać komitetów
wyborczych.
Książka pokazuje, że materializm w PRL
i ZSRR był owszem obowiązujący, ale nie
zdołał objąć całej rzeczywistości. Paradoksalnie to lekceważona przez marksistów „nadbudowa” doprowadziła do erozji systemu.
Obowiązujący styl myślenia nie był w stanie
objąć podświadomości zbiorowej i metafizycznych tęsknot człowieka. Książka stanowi też niezwykle ciekawą propozycję dialogu
polsko-litewskiego. Okazuje się, że wspólne
dziedzictwo historyczne prowokuje nas do
stawiania wspólnych pytań o sens i tło tamtych wydarzeń. Pytania te budują więź nowego rodzaju, opartą nie na interesach, lecz
na poszukiwaniu tożsamości.
Paweł Koza
201