Wychowanie dziecka we wczesnych etapach jego życia ma miejsce

Wychowanie dziecka we wczesnych etapach jego życia ma miejsce przede wszystkim w rodzinie,
następnie w ten proces włączają się instytucje takie jak przedszkole i szkoła. Odgrywają one znaczącą
rolę w wspieraniu rozwoju dzieci zdrowych, jak i niepełnosprawnych. W edukacji przedszkolnej
wyznaczone są obszary w obowiązującej Podstawie programowej wychowania przedszkolnego wraz z
określonymi zadaniami do realizacji przez nauczyciela i dzieci, związane ze wspieraniem procesu
poznawania innych osób (w tym także osób niepełnosprawnych). Akty prawne takie jak Statut
przedszkola i Podstawa programowa wychowania przedszkolnego pozwalają na przyjmowanie w
przedszkolu rozmaitych rozwiązań metodycznych sprzyjających poszerzaniu różnorodnych
doświadczeń dziecka, także tych związanych z poznawaniem właściwości drugiego człowieka.
Rozpatrując znaczenie edukacji przedszkolnej dla rozwoju społeczno- moralnego dziecka, należy
podkreślić fakt, że przedszkole wprowadza dzieci przebywające dotąd w otoczeniu rodzinnym w szerszy
krąg społeczny.
Przedszkole jest swoistym miejscem, w którym przebywają osoby dorosłe i dzieci zdrowe oraz
niepełnosprawne, które wspólnie uczą się i bawią. Łączą ich wszystkich wspólne relacje, wzajemne
zależności Nauczyciel w porozumieniu z rodzicami i dziećmi oraz przy ich współudziale wprowadza
normy społeczno-moralne obowiązujące w zbiorowości przedszkolnej, zmierzając do tego, aby były
przestrzegane przez wszystkich uczestników procesu wychowania. W dużym stopniu od postawy
nauczyciela, jego nastawienia, stosunku do dzieci (pełnosprawnych i niepełnosprawnych), i innych osób
a także od przyjętych koncepcji pracy z grupą i rodzicami zależy proces wprowadzania dzieci w świat
wartości społeczno- moralnych.
W edukacji przedszkolnej zabawa dziecka odgrywa znaczącą rolę. Współcześnie jest to główny element
strategii pracy nauczyciela z dziećmi. Zabawa jako specyficzna forma aktywności pozwala dziecku na
zaspokojenie wielu różnych potrzeb takich jak ciekawość, aktywność, uznanie, szacunek czy kontakt z
drugim dzieckiem- także tym niepełnosprawnym.
Dzięki zabawie dziecko zdobywa też materiał do tworzenia wyobrażeń i pojęć między innymi na temat
ludzi niepełnosprawnych, zaspokajając potrzebę kształtowania swojego obrazu świata. Proces ów w
kształtowaniu i wychowaniu ma miejsce w organizowanych oddziałach i grupach dziecięcych w których
przebywają osoby pełnosprawne razem z osobami o zaburzonym rozwoju. Poprzez wspólną zabawę,
która zawiera w sobie elementy nauki i pracy, bezpośredni kontakt z rzeczami, zjawiskami przyrody i
wytworami życia społecznego, a także za pośrednictwem osób dorosłych dzieci uczą się odgrywać nowe
role, współdziałać z innymi, stają się wrażliwe na opinię społeczną, poznają swoje i innych miejsce w
grupie, zdobywają rozmaite doświadczenia. W tym okresie najbardziej typową formą uczenia się jest
tzw. uczenie się okolicznościowe. Polega ono na wykorzystywaniu każdej sytuacji, by dziecko mogło
się czegoś dowiedzieć o sobie i otaczającym je świecie.
Edukacja integracyjna na poziomie przedszkolnym polega na tym , aby nie sprowadzać jej tylko do
wymiaru instrumentalnego, który wyrażał by się w realizacji treści programowych, stawianiu dzieciom
zadań, przywracaniu niepełnosprawnym sprawności psychofizycznej. Realizowanie misji edukacji
integracyjnej wiąże się z podejmowaniem działań ukierunkowanych na:
•
kształtowanie u dzieci
intelektualnych i emocjonalnych;
•
kompetencji
zmysłowych,
motorycznych,
interakcyjnych,
odkrycie przez nie różnorodności w świecie fizycznym i społecznym;
•
zdobycie doświadczeń dotyczących zajmowania różnych pozycji w układach interakcyjnych
(podrzędnej, nadrzędnej i równorzędnej z rówieśnikiem, grupą, osobą dorosłą);
•
gromadzenie doświadczeń sprzyjających pokonywaniu trudności, przekraczaniu granic
niemożliwości, co obce jest postawie biernej i wyczekującej;
•
socjalizację pierwotną wychowanków oraz socjalizację wtórną (resocjalizację, reedukację)
ludzi dorosłych, np. nauczycieli, rodziców dzieci, którzy nie mają doświadczeń z niepełnosprawnymi
bądź przejawiają wobec nich postawę odrzucającą.
Realizowanie w przedszkolu misji edukacji integracyjnej wymaga, aby wszystkie elementy
mikrosystemu danego przedszkola takie jak cele, treści, metody, formy organizacyjne, formy
współpracy ze środowiskiem wynikały z koncepcji integracji oraz uwzględniały specyficzne
możliwości psychofizyczne dzieci niepełnosprawnych.
Efektywna edukacja dzieci pełnosprawnych i niepełnosprawnych wiąże się z wypełnianiem przez
przedszkole funkcji organizacyjnej, rewalidacyjnej i społecznej. Zakres treściowy funkcji można ująć
następująco:
•
funkcja organizacyjna odnosi się do tworzenia w placówkach odpowiednich warunków- bazy,
infrastruktury- oraz kompetencyjnego przygotowania pracowników do realizacji zadań;
•
funkcja rewalidacyjna wiąże się z przywracaniem dzieciom niepełnosprawnym sprawności
fizycznej, psychicznej i społecznej i dotyczy stosowania obok wspólnych dla wszystkich dzieci
specjalnych metod i środków;
•
funkcja społeczna wyraża się w tworzeniu środowiska sprzyjającego uczeniu się oraz
budowaniu wspólnoty wśród uczestników procesu edukacyjnego.
Nie sposób nie docenić na przykład takich czynników jak baza i jak najlepsze wyposażenie placówki,
ale nie należy oceniać jakości edukacji integracyjnej jedynie na podstawie stanu organizacji placówki (
aranżacja sal zajęć, wystroju, zgromadzonego sprzętu czy tez programu autorskiego).
Szczególną rolę w procesie wychowania i nauczania niewątpliwie odgrywa nauczyciel oraz jego szeroko
rozumiane kompetencje i chęć do pracy w grupie integracyjnej. Sensowne zatem jest to aby nauczyciele
zdobywali niezbędne kompetencje do niestandardowej pracy nie tylko metodą prób i błędów, ale w
wyniku celowego kształcenia się.
Włączenie specjalistów (psychologów, logopedów, rehabilitantów, pedagogów specjalnych) w proces
wychowania w przedszkolu spowodowało zmiany w funkcjonowaniu placówek poprzez wyodrębnienie
się dodatkowej funkcji rewalidacyjnej. W przedszkolach integracyjnych zapoczątkowany został proces
budowania nowego typu relacji nauczyciel- rodzice- specjalista, w którym liczy się bardziej
terapeutyczny kontakt, a nie jedynie instruktaż, pogadanki czy wymiana informacji na zebraniu
grupowym. Odpowiedzialność nauczycieli i specjalistów za skuteczność rewalidacji dzieci
niepełnosprawnych przejawia się w udzielaniu rodzicom różnych form pomocy takich jak wspomaganie
psychoemocjonalne, opiekuńczo- wychowawcze i rewalidacyjne.
Zadania wynikające ze społecznej funkcji przedszkola wykraczają poza zapewnienie wychowankom
pomocy dydaktycznej i rehabilitacyjnej. Dotyczą one tworzenia środowiska sprzyjającego uczeniu się i
budowaniu wspólnoty wśród uczestników procesu edukacyjnego(nauczycieli, dzieci i rodziców).
Specyfika kształcenia integracyjnego wymaga od nauczycieli podejmowania przemyślanych działań
wspomagających stosunki pomiędzy osobami pełnosprawnymi i niepełnosprawnymi. Pożądane jest, aby
stosunki między dziećmi cechowały się wzajemną akceptacją i gotowością do współdziałania.
Przedszkola i pracujący w nich pedagodzy odpowiadają na dokonujące się przemiany w sposobie
postrzegania niepełnosprawnego człowieka oraz jego prawa do edukacji i normalnego życia, czego
wyrazem jest realizacja praktyce idei wychowania nauczania integracyjnego.
Obecność dzieci niepełnosprawnych w przedszkolach spowodowała przeobrażenie się nie tylko w
organizacji placówek i wypełnianiu przez nie specyficznych funkcji, ale znajduje również wyraz w
realizacji misji edukacji integracyjnej. Ukierunkowana jest ona zarówno na indywidualny rozwój dzieci,
jak i na wspomaganie procesu budowania społeczeństwa demokratycznego, składającego się z ludzi
tolerancyjnych, umiejących ze sobą współdziałać. Autor podkreśla iż realizatorzy idei integracji muszą
widzieć dalszą perspektywę działań pedagogicznych i wyjść w swoim myśleniu poza wymogi
organizacyjne. Tego typu uwarunkowania są ważne i zapewne nie pozostają obojętne dla jakości działań
nauczycieli z dziećmi. Nie przesądzają one jednak o uzyskiwanych efektach.
Nie sposób jest podważyć znaczenie wczesnego oddziaływania na każde dziecko- bez względu na
poziom sprawności psychofizycznej- na jego rozwój. Brak odpowiedniej stymulacji z zewnątrz może w
znacznym stopniu ograniczać rozwój niepełnosprawnego dziecka, a straty rozwojowe z etapu
wczesnego dzieciństwa mogą być nie do nadrobienia. Dlatego postulat dotyczący równych praw osób
niepełnosprawnych w dostępie do edukacji powinien być realizowany już na poziomi edukacji
przedszkolnej.
System kształcenia niepełnosprawnych jako integralna część systemu edukacji w coraz większym
stopniu przechodzi od modelu segregacyjnego do modelu integracyjnego, i w tym kierunku zmierzają
przyjęte rozwiązania prawne. Fundamentalną sprawą jest upowszechnianie wiedzy, która umożliwi
nauczycielom, rodzicom i władzom samorządowym tworzenie warunków realizacji potrzeb
edukacyjnych dzieci niepełnosprawnych.
Zasady organizowania kształcenia uczniów niepełnosprawnych w integracyjnych przedszkolach
publicznych, szkołach i placówkach zostały określone w Zarządzeniu Nr 29 Ministra Edukacji z dnia 4
października 1993 r. „ w sprawie zasad organizowania opieki nad uczniami niepełnosprawnymi, ich
kształcenia w ogólnodostępnych i integracyjnych publicznych przedszkolach i placówkach oraz
organizacji kształcenia specjalnego.” (Dziennik Urzędowy MEN Nr 9, poz. 36 z późn.zm.). Zarządzenie
to stwarza niepełnosprawnym dzieciom i młodzieży, zakwalifikowanym do kształcenia specjalnego
przez publiczna poradnię psychologiczno- pedagogiczną lub inną poradnię specjalistyczną możliwość
kształcenia się w przedszkolach i szkołach ogólnodostępnych i integracyjnych oraz w przedszkolach i
szkołach specjalnych. Głównym zadaniem takich przedszkoli jest doprowadzenie rozwoju każdego
dziecka do maksymalnego poziomu w granicach jego indywidualnych możliwości, oraz do
pożytecznego udziału w życiu społecznym. Zadania te przedszkole specjalne realizuje poprzez
rewalidację fizyczną, psychiczną i społeczną jednostki. Osiąganie pozytywnych rezultatów tak pojętej
rewalidacji jest możliwe przy maksymalnym usprawnieniu nie zaburzonych funkcji psychofizycznych,
a równoczesnym korygowaniu i kompensowaniu niedostatków w swoistościach rozwojowych dzieci
odchylonych od normy.
W § 9 zarządzenia z 1993 roku czytamy, że w przedszkolach i szkołach publicznych mogą być tworzone
oddziały integracyjne w celu umożliwienia uczniom (wychowankom) niepełnosprawnym zdobycie
wiedzy i umiejętności na miarę ich możliwości, w warunkach przedszkola i szkół ogólnodostępnych.
Liczba uczniów (wychowanków) w oddziale integracyjnym powinna wynosić od 15 do 20, w tym od 3
do 5 niepełnosprawnych. Szkoła i przedszkole prowadzące oddziały integracyjne powinny zapewnić
odpowiednie wyposażenie stanowiska ucznia (wychowanka).W placówce prowadzącej oddziały
integracyjne mogą być dodatkowo zatrudnieni nauczyciele ze specjalnym przygotowaniem
pedagogicznym w celu współorganizowania procesu kształcenia integracyjnego. Przede wszystkim
mają za zadanie pomagać nauczycielom w zakresie doboru treści programowych i metod pracy z
uczniami niepełnosprawnymi oraz prowadzenia bądź organizowania różnego rodzaju form pomocy
psychologicznej i pedagogicznej, a także zajęć rewalidacji indywidualnej. Uczniów niepełnosprawnych
przyjmuje się do integracyjnych form kształcenia i wychowania na wniosek lub za zgodą rodziców
dziecka oraz na podstawie orzeczenia kwalifikującego do kształcenia oraz wychowania specjalnego
(por. Ministerstwo Edukacji Narodowej o kształceniu…, 2001, s. 37). Zatrudniony w oddziale pedagog
specjalny, zwany także wspierającym, w cytowanym akcie prawnym, spełniający funkcję pomocniczą,
powinien posiadać kwalifikacje do pracy z dzieckiem niepełnosprawnym w zakresie
niepełnosprawności dziecka ( surdopedagog, oligofrenopedagog, tyflopedagog; por. Ministerstwo
Edukacji Narodowej o kształceniu…, 2001, s. 39).
Sytuacja pedagoga specjalnego zostaje zmieniona w obowiązującym Rozporządzeniu Ministra Edukacji
Narodowej i Sportu, regulującym także warunki funkcjonowania klas integracyjnych (Rozporządzenia
Ministra Edukacji Narodowej I Sportu z dnia 18 stycznia 2005 roku…). W § 5 czytamy, że nauczycielespecjaliści nie są już pomocnikami, a współorganizatorami procesu kształcenia. Można zatem
powiedzieć, że rozporządzenie podnosi ich status, który prawnie staje się równorzędny ze statusem
pedagoga ogólnego. Na podstawie wcześniejszego rozporządzenia można było a priori zakładać
podporządkowanie pedagogów specjalnych tzw. nauczycielom wiodącym.
Aby proces integracji mógł przebiegać z korzyścią dla zdrowych i niepełnosprawnych wychowanków,
w skodyfikowanych przepisach i paragrafach podkreśla się konieczność spełnienia określonych
warunków. Wśród korzystnych standardów edukacji integracyjnej wymienia się:
•
małe liczebnie grupy;
•
bezwarunkową akceptację kilkorga dzieci niepełnosprawnych;
•
wsparcie nauczyciela kadrą specjalistyczna;
•
wstępne przygotowanie informacyjno- emocjonalne dzieci pełnosprawnych do wspólnego
przebywania z niepełnosprawnymi;
•
techniczne zaopatrzenie dzieci niepełnosprawnych stosownie do rodzaju i stopnia
niepełnosprawności;
•
usunięcie z budynku placówki integracyjnej (przedszkola, czy szkoły) barier architektonicznych
uniemożliwiających samodzielne poruszanie się dzieci niepełnosprawnych;
•
wzbogacanie programu wychowawczego placówki problematyką wzajemnych postaw,
przyjaźni, tolerancji, pomocy koleżeńskiej i innych wartości życia społecznego;
•
zintegrowanie środowiska rodzicielskiego wokół idei zaspokajania potrzeb wspólnych i
swoistych całej społeczności placówki;
•
zabieganie o uczestnictwo placówki integracyjnej w środowisku lokalnym;
•
prowadzenie naukowej dokumentacji edukacji integracyjnej, inspirowanie okresowych badań i
refleksji pedagogicznej nad skutecznością integracji społecznej.
Bibliografia:
Pod red. Z. Gajdzicy, J. Rottermunda, A. Klinik, Uczeń niepełnosprawny i jego nauczyciel w przestrzeni
szkoły, Kraków 2008, Oficyna Wydawnicza Impuls
A. Klinik, W stronę podmiotowości osób niepełnosprawnych, Kraków 2008, Oficyna wydawnicza
„Impuls”
Zarządzenie nr 29 Ministra Edukacji z dnia 4 października 1993
[w:] J. Bąbka, Wychowanie w przedszkolu , 2003, nr 8, s.459/460
A.Soroka- Fedorczuk, Osoby niepełnosprawne w opiniach dzieci, Oficyna Wydawnicza „Impuls”,
Kraków 2007
Opracowała - Agata Kułakowska