o. prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF o. prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF

o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
o. prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF
51-611 Wrocław, ul. Wieniawskiego 38
www.piotr-liszka.strefa.pl
+ Początek mistyki Biblia. Jakub Böhme, niemiecki mistyk żyjący na
przełomie XVI i XVII wieku, był w Anglii bardzo popularny. „W osiemnastym
stuleciu inspirował on Henry Brooke’a i Williama Lawa. […] Blake mógł
sięgnąć do nich tym łatwiej, że przyswoił sobie system pojęć Paracelsusa,
którym niemiecki wizjoner często operuje. […] O ile jednak Böhme,
wychodząc od tajemnych znaczeń Biblii, tworzy łańcuchy abstrakcyjnych
istnień, to u Blake’a stają się one konkretnymi postaciami. Osobliwa
mitologia zastępuje mistyczną spekulację. W Londynie spędził ostatnie lata
Emanuel Swedenborg, w Anglii znalazł najwierniejszych uczniów i
kontynuatorów skupionych wokół założonego w roku 1788 Nowego Kościoła i
działającego do dziś Towarzystwa Swedenborgiańskiego. Blake studiował
wnikliwie pisma szwedzkiego mistyka, notując własne uwagi na marginesach
/E. Kozubska, J. Tomkowski, Mistyczny świat Williama Blake’a,
Wydawnictwo warsztat Specjalny, Milanówek 1993, s. 30/. „Blake’owi trudno
było się pogodzić z dążeniem do racjonalizacji mistycznej wizji, odrzucał
teorię korespondencji i zawarty w traktatach Swedenborga obraz zaświatów.
Niezbyt chyba trafnie uznał szwedzkiego mistyka za zwolennika idei
predestynacji, za następcę Lutra i Kalwina. Według angielskiego poety
predestynacja była oczywiście pomysłem podsuniętym Kalwinowi przez
szatana. Pojedyncze nazwiska – Chaucer, Milton, Böhme, Swedenborg – nie
wyjaśniają ostatecznie największej zagadki, jaką stanowi mistyczna
gramatyka Blake’a. […] Herbert Read szukał malarskich mistrzów Blake’a
wśród artystów gotyku. Kathleen Read i George Mills Harper dopuszczali
wpływ myśl neoplatońskiej. Milton Klonsky odnalazł pewne zbieżności z
symboliką stosowaną powszechnie przez dawnych alchemików. D. G. Gilham
wymienił najważniejsze lektury poety: Biblia (szczególnie Księga Izajasza i
Księga Ezechiela oraz Objawienie św. Jana), Paracelsus, Böhme, Vaughan,
Milton, Swedenborg, Lavater. Pisma większości wymienionych autorów
należą do kanonu dzieł mistycznych, ale wydaje się, że Blake korzystał z nich
w stopniu dość ograniczonym” /Tamże, s. 31.
+ Początek mistyki człowiek. Tomizm przyjęty został w wieku XVII przez
wszystkie zakony oprócz franciszkanów. Sławny był tomizm karmelitów,
zwłaszcza w Kastylii: kurs filozofii (complutense) i teologii (salmaticense):
Antonio de Espíritu Santo z Portugalii (zm. 1674), Urbano Baltasar de Santa
Catalina (zm. 1673). Chciał on naświetlić mistykę św. Teresy teologią
tomistyczną i stwierdzić komplementarność teorii z praktyką /M. Andrés
Martín, La espiritualidad española en el siglo XVII, w: Historia de la Teologia
Española, t. II: Desde fines del siglo XVI hasta la actualidad, M. Andrés
Martinez (red.), r. XII, Fundación Universitaria Española: Seminario Suarez,
Madrid 1987, 209-310, s. 213/. Teologizacja i doktrynalizacja mistyki
oddzieliły jednak na nowo naukę od doświadczenia, wiedzę od przeżycia, jak
to miało miejsce już w wiekach wcześniejszych. Zatracono dążenie do
syntezy, którego przykładem byli Osuna i Suárez oraz wielu teologów i
prawie wszyscy mistycy hiszpańscy wieku XVI i początków wieku XVII.
Doświadczenie w dziełach teologów hiszpańskich drugiej połowy wieku XVII
1
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
ograniczało się do kwestii ascetycznych (Alonso Rodríguez SI). Zatracono
kontakt z doświadczeniem mistycznym, ograniczając się jedynie do dywagacji
czysto teoretycznych. W drugiej połowie wieku XVII, po pokoju Westfalskim,
coraz częściej ograniczano się do powtarzania poprzedników /Tamże, s.
214/. Tematy mistyki hiszpańskiej wieku XVII, trzy fundamentalne:
człowiek, Bóg i jedność między nimi. Bóg dał człowiekowi władzę nad
wszystkimi rzeczami (Mdr 10, 2), aby je poznawał harmonijnie i jednoczył.
Panowanie Boże nie dzieli, lecz jednoczy. Życie duchowe jest drogą powrotu
człowieka do Boga po grzechu Adama. Punktem wyjścia jest człowiek.
Najpierw człowiek musi poznać samego siebie. Później nastąpi proces
poznawania Boga. Dlatego mistycy rozpoczynali życie duchowe od poznania
samego siebie. Był to antropocentryzm, typowy dla renesansu, nie
teocentryzm. Teocentryzm reprezentują jedynie los alumbrados; rozpoczynają
od Boga i trwają w Nim. Drugim aksjomatem było uznanie, że Bóg chce
zbawienia wszystkich ludzi. Fundamentalną drogą do Boga nie jest
ortodoksyjna wiara, lecz miłość. Na tym fundamencie chrześcijanin buduje
swoją specyficzną drogę mistyczną, naśladując Jezusa Chrystusa i
przemieniając się w Niego. Proces jednoczenia się z Bogiem dokonuje się w
najgłębszych tajnikach duszy ludzkiej. Bóg mieszka w ludzkim sercu
/Tamże, s. 215.
+ Początek mistyki dał Bóg spotykający Mojżesza na Górze Synaj. „Zdaniem
autora Wieczystej Ewangelii Bóg spotykający Mojżesza na Górze Synaj dał
jednocześnie początek mistyce i literaturze. Prawdziwy miłośnik książek jest
więc również „miłośnikiem nieba”, a „czarodziejska sztuka pisania” –
umiejętnością mistyczną. Taki pogląd w obszarze mistyki chrześcijańskiej
stanowi prawdziwą rewelację, bo w przeszłości wielu wizjonerów marzyło na
przykład o spaleniu bibliotek zapełnionych książkami /były to dewiacje,
antychrześcijańskie; Ojcowie Kościoła byli mistykami i pisarzami, bardzo
często wielcy mistycy byli doskonałymi pisarzami/. Natchniona wizja Blake’a
posiada charakter niemal zmysłowy. […] W porównaniu z angielskim poetą
inni autorzy mistyczni wydają się mniej skomplikowani i pozbawieni
rozmachu, a także – niepokojąco dosłowni”. Blake nie był kontemplatykiem,
był wizjonerem (Northrop Frye). Biblia według niego nie jest zaadresowana do
rozumu, lecz do wyobraźni /E. Kozubska, J. Tomkowski, Mistyczny świat
Williama Blake’a, Wydawnictwo warsztat Specjalny, Milanówek 1993, s. 37/.
+ Początek mistyki hiszpańskiej Ewangelia; kieruje się zasadą: „starajcie się
być doskonali, jak Ojciec wasz jest doskonały”. Człowiek jest bytem w
drodze, cielesno-duchowym, integralnym, potrafi grzeszyć i grzeszy. Los
alumbrados zakładali bezgrzeszność człowieka. Człowiek nie jest też samym
grzechem, zniszczonym w swej istocie, jak głosili luteranie. Skrajne kierunki
zakładały trwanie w bytowym bezruchu. Mistyka hiszpańska ortodoksyjna
przyjmuje ruch, doskonalenie się. Człowiek grzeszny prosi o przebaczenie i
otrzymuje je, zostaje obdarzony nową radością jako dziecko Boże
powracające do Ojca. Droga życia usłana jest ciągłymi powrotami, jest
jednym wielkim powrotem. Każdy sakrament pojednania jest potwierdzeniem
postawy nawrócenia, czyni człowieka coraz bardziej nowym, aż do
ostatecznego stanu novissima, w wieczności. Człowiek jest zdolny do
doskonalenia się, do przyjmowania łaski Bożej i współpracy z nią, aż do
całkowitego zjednoczenia się z Bogiem. Mistycy hiszpańscy akceptują
2
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
całkowicie dobrą nowinę Ewangelii, którą traktują jako orędzie najbardziej
realistyczne, i dlatego najbardziej ludzkie, humanistyczne. W epoce
Renesansu toczy się batalia o człowieka. Mistycy głoszą, że nie ma
prawdziwego człowieka bez Jezusa Chrystusa. Ich gorliwość poruszana jest
mocą Ducha Świętego, który działa w człowieku ciągle, permanentnie. Duch
Święty jest jak wiatr przemierzający głębię Boga i głębię otchłani człowieka
oddalającego się od Boga. Dociera wszędzie, aby uzdrowić, podnieść,
przybliżyć do życia, zjednoczyć, uczynić lepszym. Jest Stworzycielem, w całej
rozciągłości, od aktu powołania do istnienia aż do ostatecznego spełnienia.
Przenika ciało człowieka i ducha ludzkiego, integrując je. Pobudza człowieka
do działania razem z Nim, do włączenia się w Jego misję. Wchodzenie
człowieka w nurt mocy Ducha Świętego oznacza wchodzenie wraz z Nim do
wnętrza życia Trójcy Świętej. Trzeba to czynić poprzez zaangażowanie
ewangelizacyjne, a także w głębi swojej ludzkiej osoby. Modlitwa,
kontemplacja, prowadząc do duchowych zaślubin, do mistycznego
małżeństwa człowieka z Bogiem, wszczepia w misje Syna i Ducha, przynagla
do zbawczego działania /M. Andrés Martínez, La espiritualidad española en
el siglo XVII, w: Historia de la Teologia Española, t. II: Desde fines del siglo
XVI hasta la actualidad, M. Andrés Martinez (red.), r. XII, Fundación
Universitaria Española: Seminario Suarez, Madrid 1987, 209-310, s. 282.
+ Początek mistyki hiszpańskiej wieku XVI anihilacja swego „ja”, przeciwnie
do hasła głoszonego przez renesans: „poznaj samego siebie”. Człowiek
rezygnuje z poznania siebie całkowicie. Dokonuje się to przez oczyszczenie
aktywne i bierne zmysłów, które doprowadza do wyzwolenia od własnej
nędzy i grzechu. Nie może się to dokonać bez pomocy sakramentów. Droga
prowadzi od poznania siebie jako stworzenia Bożego, który stał się
grzesznikiem, do zmartwychwstania, przebywania w spoczynku Boga M.
Andrés, La teología en el siglo XVI (1470-1580), w: Historia de la Teología
Española, t. 1: Desde sus orígenes hasta fines del siglo XVI, M. Andrés
Martinez (red.), Fundación Universitaria Española: Seminario Suarez,
Madrid 1983 s. 579-735 (r. VII), s. 657. Nie wystarcza czyste konto w
rachunku z Bogiem, trzeba stać się nowym człowiekiem. Poznanie samego
siebie oznacza poznanie siebie jako obrazu Bożego, w którym mieszka Bóg.
Ten obraz Boży w człowieku trzeba oczyścić, rozjaśnić i udoskonalić.
Modlitwa unicestwienia prowadzi do nocy ciemnej. Owocem jest radość
czystego poznania Boga w swoim wnętrzu i odczuwanie, że On mnie poznaje i
kocha. Typowa jest antyteza wszystko-nic św. Jana od Krzyża. Kwietyści
unicestwienie chcieli uzyskać poprzez całkowitą bierność. Człowiek, który nic
nie czyni jest niczym. Wtedy wszystko czyni Bóg. Pod koniec wieku XVII
kontynuowali oni to, co zaczęli alumbrados w roku 1525. Ważniejsze jednak
od poznania samego siebie jest poznanie misteriów Chrystusa, aby je
naśladować. Medytacja pasji stanowi drugi krok, drugi czas mocny w
modlitwie myślnej. Jedynie alumbrados w królestwie Toledo uważali
medytowanie pasji za błąd. Tamże, s. 659.
+ Początek mistyki innowierczej w wieku XIV. Devotio moderna broniona
przez Jana Gersona (1363-1429). „Cztery tematy głęboko poruszyły Gersona:
dwie kwestie filozoficzne i dwie teologiczne. Na pierwszym miejscu brak
rozróżnienia między metafizyką a logiką, w który popadli myśliciele z nurtu
czternastowiecznego terminizmu, a dzięki któremu tyle problemów
3
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
metafizycznych zostało rozwiązanych na drodze logiki. Po drugie,
zadziwiająca trwałość średniowiecznego hiperrealizmu. Ze względu na swoją
opozycję wobec hiperrealizmu – głównego i najbardziej niebezpiecznego
przedstawiciela tego nurtu widział w Janie Szkocie Eriugenie, (zm. ok. 877) –
swą sympatię obrócił ku Wilhelmowi Ockhamowi. Jednakże od razu widać,
że skłaniał się ku terminizmowi tylko ze względu na okoliczności, gdyż
odrzucił z tego systemu filozoficznego sporo fundamentalnych tez. […]
trzecim z zajmujących go problemów była przesadna tendencja
„racjonalizująca” wielu teologów, którzy nie respektowali należycie Bożej
tajemnicy. Dlatego, parafrazując dzieło Boecjusza (zm. ok. 524) De
consolatione philosophiae, napisał De consolatione theologiae, w którym
można odnaleźć raczej echa teologii Bonawentury niż Dunsa Szkota. W
końcu, po czwarte, niepokoiło go pojawienie się zaczątków mistyki
innowierczej, które mnożyły się przez cały wiek XIV. Dlatego tak mocno
opowiadał się za «devotio moderna», która wydawała mu się bardziej odporna
na mistyczną przesadę niż inne formy ówczesnej duchowości” /J. I.
Saranaya, Okres scholastyczny, w: J. L. Illanes, J. I. Saranyana, Historia
teologii, (Historia de la Teología, wyd. 2, Madrid 1996), tł. P. Rak, red. Nauk.
T. Dzidek, wyd. M, Kraków 1997, s. 27-236, 138-139.
+ Początek mistyki intelektualnej chrześcijańskiej w średniowieczu
spowodowany syntezą spekulatywną neoplatonizmu chrześcijańskoarabskiego. Chrześcijaństwo neoplatoniczne rozwija się w średniowieczu w
kilku nurtach. Jednym z nich jest linia tworzona przez dominikanów
niemieckich od połowy XIII do połowy XIV wieku. Są to czasy Alberta
Wielkiego. Charakteryzuje je przezwyciężenie mistycyzmu i uniwersalny
racjonalizm. Nurt ten posiada wielkie znaczenie dla teologicznego życia
całego Kościoła, a także, a być może jeszcze bardziej, dla historii kultury
zachodniej. Albert Wielki nawiązuje do jednego z ojców chrześcijaństwa
neoplatonicznego, do Dionizego Pseudo Areopagity, którego pisma były
komentowane przez Alberta Wielkiego i innych autorów tego czasu, którzy
znali je wprost lub pośrednio z tradycji arabskiej /G. Lafont, Storia teologica
della Chiesa. Itinerario e forme della teologia, Edicioni San Paolo, Torino
1997, s. 137/. Nurt neoplatonizmu chrześcijańsko-arabskiego przedstawiał
kompleksową wizję pochodzenia bytów i ich powrotu do Boga, w syntezie
spekulatywnej, która otwierała drogę do mistyki intelektualnej. Neoplatońska
idea pochodzeń intelektualnych została twórczo przetworzona. Z głębi
otchłani źródłowej, znajdującej się poza wszelkim imieniem i poza wszelkim
pojmowaniem, wyłania się myśl, która może być nazwana i pojmowana. Myśl
owa stwarza pewną przestrzeń, miejsce, w którym może subsytować. Jest
nim byt, który jest owocem refleksyjności owej myśli. Stworzenie świata
według niemieckiej szkoły dominikańskiej przełomu XIII i XIV wieku, a
zwłaszcza według Alberta Wielkiego, jest aktem jednym jedynym. Stwórczy
impuls przekazuje rzeczom dynamiczne podobieństwo do Źródła. Wskutek
tego świat od samego początku zmierza ku Stworzycielowi. Byty
substancjalne konkretyzują się w tej dynamice /Tamże, s. 138.
+ Początek mistyki kontemplacja stworzeń. Droga mistyczna uwielbiania
Jezusa Chrystusa koncentruje się na wcieleniu, aby zespolić swoją miłość,
przez Chrystusa, z miłością Bożą. Konsekwentnie kontemplacja wcielenia
podąża do kontemplacji paschy. Przykładem jest dzieło Lumbre del alma,
4
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
którego autorem jest Juan de Cazalla (zm. 1530), jeden z głównych
promotorów ruchu alumbrados. Na tej linii sytuuje się Juan de Valdés, oraz
Primer Abecedario (1528), którego autorem jest Francisco de Osuna.
Najbardziej dojrzale szczyt tej drogi osiągnął św. Jan z Avila podczas swego
uwięzienia i procesu inkwizycyjnego (1531-1533). Droga ta może być
uważana za rozwój teologiczny medytacji męki i najbardziej pogłębione
zagłębianie się w zbawcze misterium. Temat ten pasjonował Hiszpanów w
wieku XVI. Było w nim wiele punktów stycznych z myślą protestancką:
wiara, zaufanie, dzieła i zasługi Chrystusa oraz ich aplikacja do
chrześcijaństwa, czyściec, sytuacja człowieka po pierwszym grzechu,
chrześcijaństwo
esencjalne
i
integralne
(chrześcijańskość).
Stąd
konfliktowość i podejrzenia, które otaczały tą duchowość. Przeciwko niej
zwrócił swój gniew Cano de Cuevas i wszyscy, którzy podejrzewali, że chodzi
tu o zmianę duchowości zakonu dominikańskiego, a nawet całego ludu
chrześcijańskiego. Chcieli oni ochronić Hiszpanów przed herezją
protestancką. Kościół w całości, i każda dusza w szczególności tworzy więź
oblubieńczą z Chrystusem przez wiarę, miłość i łaskę. Jeśli jest taka więź,
jest też komunikacja dóbr między Chrystusem i duszą, znacznie większa niż
między przyjaciółmi ziemskimi. Między małżonkami jest większa więź niż
między przyjaciółmi, gdyż łączy ich również wspólnota dóbr. Dusza ludzka
bierze w posiadanie dobra Chrystusowe. Co więcej, tworzymy jedno ciało z
Nim, który jest naszą głową. Dusza bierze jako swą własność Chrystusa i
Jego dzieła, zgodnie z dyspozycjami danymi przez Boga. Chrystus bierze
natomiast na siebie nasze grzechy i nędze. Szczytem miłości jest
konsekwentne podjęcie krzyża Chrystusowego i niesienie wraz z Nim
wszystkich grzechów świata M. Andrés, La teología en el siglo XVI (14701580), w: Historia de la Teología Española, t. 1: Desde sus orígenes hasta
fines del siglo XVI, M. Andrés Martinez (red.), Fundación Universitaria
Española: Seminario Suarez, Madrid 1983 s. 579-735 (r. VII), s. 667.
+ Początek mistyki objawienie numinotyczne. „Religia – rozumiana jako
sprawowanie kultu, modlitwa, sakramenty – nie jest tożsama z
doświadczeniem religijnym opartym na percepcji numinosum. Postrzeganie
numinosum nie jest tym samym, co doświadczenie mistyczne, choć
numinotyczne objawienie jest punktem wyjścia dla całej złożoności życia
mistycznego, czyli życia duchowego, którego również nie można zrównywać z
momentem doświadczenia mistycznego. Zaznaczmy, że doświadczenie
religijne, które można też nazwać doświadczeniem numinotycznym, jest
właściwe każdemu człowiekowi, natomiast doświadczenie mistyczne jest
szczególnym darem tylko dla nielicznych. Podobnie sztuka nie jest tożsama z
doświadczeniem estetycznym, którego samo serce stanowi poetycka intuicja.
Ważne jest też podkreślenie, że doświadczenia religijne, mistyczne i
estetyczno-poetyckie /Pozwalamy sobie pisać ten termin łącznie, ze względu
na nierozerwalność doświadczenia estetycznego oraz intuicji poetyckiej.
Doświadczenie religijne (numinotyczne) i mistyczne musimy natomiast
traktować osobno, ponieważ każde doświadczenie mistyczne jest owocem
pierwotnego doświadczenie numinosum, ale nie każde doświadczenie religijne
kończy się osiągnięciem stanu doskonałego zjednoczenia mistycznego/ są
pierwotne i mają wobec swych zewnętrznych manifestacji, czyli kultu i
sztuki, charakter źródłowy” /M. Krupa, Duch i litera, Liryczna ekspresja
5
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
mistycznej drogi św. Jana od Krzyża w przekładach polskich Wrocław 2006
(doktorat, maszynopis), s. 37/. „Ponieważ we wszystkich trzech przypadkach
mamy do czynienia z fenomenem doświadczania, należałoby przyjąć jakąś
jego definicję. Niech punktem wyjścia będzie dla nas koncepcja Waleriana
Słomki, który powołując się na fenomenologiczne ujęcie tego terminu,
stwierdza: „W znaczeniu ogólnym doświadczenie może oznaczać całość tego,
co się przeżywa, doświadcza, spotyka, co jest dane, z czego wypływa
znaczenie; następnie ubogacenie świadomości ludzkiej mogącej wyrazić się
na poziomie receptywnym poznania bądź empirycznego, bądź strukturalnego
przedorzeczeniowego – praepraedicative” /W. Słomka, Pierwotne – zwykłe
doświadczenie religijne, [w:] Bóg i człowiek w doświadczeniu religijnym, s.
83/. /Tamże, s. 38.
+ Początek mistyki Objawienie Wyjaśnianie mistyki Teresy Wielkiej i Jana od
Krzyża dokonujące się w Hiszpanii pod koniec wieku XVI, a zwłaszcza w
wieku XVII, stanowi rdzeń teologii mistycznej tego czasu. Wyjaśniano
poszczególne zagadnienia, ale też stosowane przez tych wielkich świętych
swoiste słownictwo. Problem jest poważny, ponieważ nie dotyczy tylko teorii,
lecz powiązania teorii z żywym człowiekiem, który realizuje mistykę w
praktyce. Tematem refleksji wyjaśniającej nie może być tylko treść
przeżywana podczas kontemplacji, ani nawet sposób przeżywania tych treści,
ale całość życia osobowego, czyli splot relacji personalnych. Pełne
wyjaśnienie wymaga znajomości antropologii powiązanej z socjologią, a także
trynitologii, w jej wymiarze metafizycznym, ale też w wymiarze ekonomii
zbawczej. W sumie tworzony jest opis „teodramatu”, który dostrzegał we
wszystkich wymiarach szwajcarski teolog XX wieku Hans Urs von Balthasar.
Św. Teresa od Jezusa i św. Jan od Krzyża rozpoczęli nowy etap duchowości
chrześcijańskiej, z nowymi konceptami, nowym językiem i nową metodą.
Doskonałość była pojmowana uniwersalnie, obejmowała całość życia osoby i
całość życia społeczeństwa. Przy czym nowa pobożność (devoción moderna)
dowartościowała głębię osoby ludzkiej, personalną więź człowieka z Bogiem
Trójjedynym, umniejszając znaczenie zewnętrznych znaków: rytów i
ceremonii. Integracja wszystkich wymiarów życia człowieka miała prowadzić
do bardziej świadomego, mocnego związku człowieka z Bogiem. Mistyka nie
jest czymś ulotnym, złudnym, mglistym, roztapiającym człowieka w
beztreściowym Absolucie, lecz czymś bardzo konkretnym, substancjalnym,
mocnym bytowo, przenikającym rdzeń osoby ludzkiej. Mistyka nie jest
ucieczką od realiów życia, lecz drążeniem drogi do rdzenia życia osoby
ludzkiej. Doświadczenie mistyczne jest realne, mocne, integrujące wnętrze z
zewnętrzną egzystencją. Czyn mistyczny jest świadomy. Mistyk nie ucieka od
świadomości, wręcz odwrotnie, oczyszcza wszystko, aby mieć świadomość
czystą, pełną. Mistyk chrześcijański czyni to wszystko zgodnie z treścią daną
w Objawieniu. Podkreślana jest wolność, miłość, wola, pragnienie. Mistyk
łączy w osobie człowieczeństwo z boskością, naśladując Jezusa Chrystusa,
przemieniając się w Tego, na ile to tylko możliwe. Prawo miłości splecione
jest u mistyka chrześcijańskiego z wypełnianiem przykazań Bożych i
Kościelnych /M. Andrés Martínez, La espiritualidad española en el siglo XVII,
w: Historia de la Teologia Española, t. II: Desde fines del siglo XVI hasta la
actualidad, M. Andrés Martinez (red.), r. XII, Fundación Universitaria
Española: Seminario Suarez, Madrid 1987, 209-310, s. 211.
6
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
+ Początek mistyki poznanie samego siebie. Tomizm przyjęty został w wieku
XVII przez wszystkie zakony oprócz franciszkanów. Sławny był tomizm
karmelitów, zwłaszcza w Kastylii: kurs filozofii (complutense) i teologii
(salmaticense): Antonio de Espíritu Santo z Portugalii (zm. 1674), Urbano
Baltasar de Santa Catalina (zm. 1673). Chciał on naświetlić mistykę św.
Teresy teologią tomistyczną i stwierdzić komplementarność teorii z praktyką
/M. Andrés Martín, La espiritualidad española en el siglo XVII, w: Historia de
la Teologia Española, t. II: Desde fines del siglo XVI hasta la actualidad, M.
Andrés Martinez (red.), r. XII, Fundación Universitaria Española: Seminario
Suarez, Madrid 1987, 209-310, s. 213/. Teologizacja i doktrynalizacja
mistyki oddzieliły jednak na nowo naukę od doświadczenia, wiedzę od
przeżycia, jak to miało miejsce już w wiekach wcześniejszych. Zatracono
dążenie do syntezy, którego przykładem byli Osuna i Suárez oraz wielu
teologów i prawie wszyscy mistycy hiszpańscy wieku XVI i początków wieku
XVII. Doświadczenie w dziełach teologów hiszpańskich drugiej połowy wieku
XVII ograniczało się do kwestii ascetycznych (Alonso Rodríguez SI).
Zatracono kontakt z doświadczeniem mistycznym, ograniczając się jedynie
do dywagacji czysto teoretycznych. W drugiej połowie wieku XVII, po pokoju
Westfalskim, coraz częściej ograniczano się do powtarzania poprzedników
/Tamże, s. 214/. Tematy mistyki hiszpańskiej wieku XVII, trzy
fundamentalne: człowiek, Bóg i jedność między nimi. Bóg dał człowiekowi
władzę nad wszystkimi rzeczami (Mdr 10, 2), aby je poznawał harmonijnie i
jednoczył. Panowanie Boże nie dzieli, lecz jednoczy. Życie duchowe jest drogą
powrotu człowieka do Boga po grzechu Adama. Punktem wyjścia jest
człowiek. Najpierw człowiek musi poznać samego siebie. Później nastąpi
proces poznawania Boga. Dlatego mistycy rozpoczynali życie duchowe od
poznania samego siebie. Był to antropocentryzm, typowy dla renesansu, nie
teocentryzm. Teocentryzm reprezentują jedynie los alumbrados; rozpoczynają
od Boga i trwają w Nim. Drugim aksjomatem było uznanie, że Bóg chce
zbawienia wszystkich ludzi. Fundamentalną drogą do Boga nie jest
ortodoksyjna wiara, lecz miłość. Na tym fundamencie chrześcijanin buduje
swoją specyficzną drogę mistyczną, naśladując Jezusa Chrystusa i
przemieniając się w Niego. Proces jednoczenia się z Bogiem dokonuje się w
najgłębszych tajnikach duszy ludzkiej. Bóg mieszka w ludzkim sercu
/Tamże, s. 215.
+ Początek mistyki przyjmowania Boga (recogimiento) stanowi zewnętrzne
naśladowanie Jezusa, by dojść do kontemplacji wlanej. Los recogidos
medytowali mękę Jezusa Chrystusa w każdy poranek. Osuna miał zwyczaj
ograniczać się tylko do rozważania męki. W duchowości hiszpańskiej z tego
zwyczaju wyłamali się jedynie los alumbrados. Zaskakujące jest milczenie
św. Jana od Krzyża i innych wybitnych mistyków hiszpańskich na temat
człowieczeństwa Zbawiciela. Autor artykułu jest zdania, że zajmowali się oni
w zasadzie tylko ostatnim szczeblem drogi mistycznej, podczas gdy św.
Teresa podjęła również zagadnienie początku tej drogi. Mistyka
przyjmowania Boga (recogimiento) rozpoczyna od zewnętrznego naśladowania
Jezusa, by dojść do kontemplacji wlanej. Podobnie Ćwiczenia (Libro de
Ejercicios) św. Ignacego Loyoli odróżniają etap oczyszczenia od etapu
oświecenia i prowadzą do etapu zjednoczenia. Jednak tylko niektóre działa
mistyków hiszpańskich XVI wieku ukazują te etapy w sposób całościowy, np.
7
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
Subida del Monte Sión, dzieło autorstwa Laredo. W roku 1631 Albiz oraz
Juan de Santo Tomas, krytykując dzieło Vida del Espíritu, którego autorem
był Antonio de Rojas, stwierdzili, że rozważanie męki pańskiej jest konieczne
dla każdego chrześcijanina: nisi Christum et hunc crucifixum (por. 1 Kor 1,
17) /M. Andrés Martínez, La espiritualidad española en el siglo XVII, w:
Historia de la Teologia Española, t. II: Desde fines del siglo XVI hasta la
actualidad, M. Andrés Martinez (red.), r. XII, Fundación Universitaria
Española: Seminario Suarez, Madrid 1987, 209-310, s. 264/. Opis drogi
mistycznej wymaga odpowiednio różnych sposobów myślenia, niejako
różnych języków. Potrzebne są symbole, figury, porównania, podobieństwa,
metafory /Tamże, s. 266/. Potrzebna jest rozwinięta teologia, zwłaszcza
antropologia. Mistycy mają swoje rozumienie człowieka, ciała ludzkiego,
duszy ludzkiej, a także swoje ulubione formy literackie. Wiele publikacji
oskarżonych było w wieku XVII o brak ortodoksji z powodu niejasnej
metafizyki i niejasnej antropologii /Tamże, s. 267.
+ Początek mistyki recogimiento w niektórych klasztorach franciszkańskich
ok. roku 1480. Mistyka hiszpańska wieku XVI rozwijała się głównie w nurcie
zwanym recogimiento, który uznawał konieczność solidnego fundamentu
teologicznego. Przedstawiciele tego nurtu to przede wszystkim: Francisco de
Cisneros, Osuna, Laredo, Palma, św. Pedro de Alcántara, bł. Nicolás Factor,
św. Diego de Alcalá, św. Teresa, Juan de los Angeles, Antonio Sobrino, Diego
de Murillo. Nurt ten przyjmowała część dominikanów i jezuitów, a także
wielu świeckich, różnych stanów. Popularność tego stylu duchowości
wynikała stąd, że porządkowała modlitwę i całość życia według schematu
odkrywcy zmierzającego do konkretnego celu. Odpowiadało to mentalności i
temperamentowi Hiszpanów, zwłaszcza po odkryciu Ameryki. Każdy chciał
być odkrywcą i zdobywcą, każdy chciał być kapitanem swego okrętu.
Duchowość ta tworzyła nowego człowieka. Zdobywca Ameryki tworzył nowy
świat, zdobywca swego wnętrza oraz wyżyn niebiańskiego królestwa tworzył
nowego człowieka. Bez zrozumienia tej drogi nie możemy zrozumieć poetów
złotego wieku kultury i mistyki hiszpańskiej, wśród których wyróżniał się
Lope de Vega ze swoimi sonetami. Zrozumienie mistyki hiszpańskiej wieku
XVI jest konieczne dla zrozumienia całej późniejszej historii tego kraju. Droga
mistyki recogimiento zainicjowana została w niektórych klasztorach
franciszkańskich ok. roku 1480, wśród których należy wymienić klasztory w
La Salceda (Kastylia) i San Francisko del Monte, w pobliżu Sewilli. W La
Salceda działali m.in. Francisco de Cisneros i Francisco de Osuna, który
napisał tam swoje pierwsze Abecedarios, a przede wszystkim Abecedario
Tercero (1527), prawdziwy kodeks nurtu recogimiento M. Andrés, La teología
en el siglo XVI (1470-1580), w: Historia de la Teología Española, t. 1: Desde
sus orígenes hasta fines del siglo XVI, M. Andrés Martinez (red.), Fundación
Universitaria Española: Seminario Suarez, Madrid 1983 s. 579-735 (r. VII),
s. 656.
8