1 Dominika Kamińska, Filozofia Ogólna, rok I Protokół z zajęć

Dominika Kamińska, Filozofia Ogólna, rok I
Protokół z zajęć poświęconych „Zwierciadłu” A. Tarkowskiego
Wprowadzenie
Wprowadzając do filmu, dr Bogaczyk przedstawiła sylwetkę reżysera Andrieja Tarkowskiego.
Urodził się on w ZSRR. Był wychowywany głównie przez matkę, jego ojciec, który był poetą,
opuścił rodzinę, gdy Tarkowski był jeszcze dzieckiem. Jego twórczość miała duży wpływ na
działalność artystyczną reżysera. Także jeden z wierszy ojca pt. „Biały, biały dzień” był impulsem
do nakręcenia „Zwierciadła”. Podczas pracy nad tym filmem napotkał na wiele przeszkód
związanych z obowiązującą w jego kraju cenzurą. Obraz, w pewnej jego części, rekonstruuje
wydarzenia z okresu dzieciństwa Tarkowskiego. Powrót do niejako idyllicznego miejsca, gdzie
wychował się reżyser jest również kontrastem wobec przeżyć jakie były jego udziałem, podczas
dłuższego pobytu na Syberii. Jako, że jest to obraz niezwykle intymny i w całości autobiograficzny,
a montaż sprawia wrażenie chaotycznego, film spotkał się on z ostrą krytyką. Tarkowski napisał
książkę pt. „Czas utrwalony”, w której zawarł swoją filozofię kina oraz odniósł się do komentarzy
widzów na temat „Zwierciadła”. Wśród negatywnych opinii pojawiały się zarzuty, że film jest
niepotrzebny, dziwny, banalny. Były jednak również pozytywne głosy. Jedna z widzek po projekcji
„Zwierciadła” pierwszy raz poczuła potrzebę podzielenia się swymi prywatnymi odczuciami z
reżyserem. W liście skierowanym do Tarkowskiego napisała, że obejrzała film cztery razy,
ponieważ właśnie „Zwierciadło”, jak żaden inny film Tarkowskiego, pokazuje prawdę o życiu. Sam
reżyser natomiast stwierdził, że nie nakręcił tego obrazu kinowego dla rozrywki, ale by sięgnąć po
życiowe doświadczenie.
Film
Trudno jest opisać ten film lub dokonać choćb y streszczonego zarysu przebiegu wydarzeń
albowiem na obraz ten składają się przesycone symbolizmem i intymną wymową sceny, z których
każdą można by poddać szczegółowej analizie.
Główny wątek, czyli relacje reżysera z matką przerywane są wieloma obrazami o
niepokojącym charakterze. Wielość symboli i motywów sprawia, że oglądanie „Zwierciadła”
wymaga nie tylko wysiłku intelektualnego, ale także przyzwolenia ze strony widza, na to, że
oglądany przez niego film jest zbiorem prywatnych wspomnień twórcy. Tłumaczy to, że artysta
1
chciał przede wszystkim dokonać refleksji nad swoim życiem i tym, co je ukształtowało. Stworzyć
dzieło w pełni osobiste, bez oglądania się na ewentualne preferencje widowni. Sposób w jaki
odbierzemy „Zwierciadło” zależy, więc nie tylko od wiedzy na temat pewnych wątków
biograficznych reżysera, ale też od naszego nastawienia w trakcie oglądania filmu. Odczytanie tego
poetyckiego obrazu bez narażenia się na nadinterpretacje lub też odwrotnie, na niedostrzeżenie
pewnych metafor w ogóle, wymaga skupienia. Oprócz sielankowych obrazów z dzieciństwa
reżysera, który zdaje sobie sprawę, że przeminęły one bezpowrotnie, film składa się również z scen
onirycznych, które często pojawiają się w najmniej oczekiwanym momencie i burzą schemat
fabuły, jeśli o takim można tu w ogóle mówić. Aby przeszłość jednostki była kompletna oraz mogła
być powiązana z emocjami ogółu ówczesnej Rosji, Tarkowski wplata do swego dzieła także wątki
wojenne. Możemy obserwować urywki z zachowanych materiałów filmowych, przedstawiających
działania wojenne oraz wyreżyserowane sceny o tematyce wojskowej.
„Zwierciadło” to film odważny. Współczesny widz, który często wymaga od kina wielkich
emocji, scen, które wzruszają lub budzą paraliżujący strach może poczuć się zawiedziony. Odbiór
tego obrazu, polegający na odczytywaniu wrażliwości twórcy, jego sposobu pojmowania świata i
tego co Tarkowski rozumie jako tragizm ludzkiego losu, przy trywializującej interpretacji może
być odebrane jako zbyt jednostkowe. "Wszystkie epizody miały miejsce w histor ii mojej rodziny.
Wszystkie, co do jednego" - powiedział reżyser. Film ukazuje, jednak niepokojącą prawdę o
ludzkim życiu w ogóle, jego wyjątkowość i niepowtarzalność, która jest udziałem każdego z nas.
Osobistość i autonomiczność egzystencji ukazana w filmie budzi jednocześnie pewien smutek
związany z trudnością przekazania prawdy o tym, co jest tak spersonalizowane, a zatem trudne do
wypowiedzenia i przekazania drugiej osobie. Myślę że film ten rozpatrywać można w ramach
ingardenowskiej koncepcji dzieła sztuki. Nie jest to obraz, który wystarczy odbierać tylko oczami.
Aby w pełni go zrozumieć i ukonstytuować potrzebne jest przeżycie. Tylko nasza aktywność wobec
tego filmu sprawia, że jest on tym, czym w zamyśle autora miał się stać i tylko w takim wypadku
wartości estetyczne zostaną odsłonięte. Co więcej w przypadku, gdy luki, które Ingarden nazywał
„miejscami niedookreślonymi” wzbogacimy o własne wspomnienia może się okazać, że w sensie
transcendentnym staniemy się współtwórcami tego obrazu filmowego.
Wykład
Na początku dr Bogaczyk stwierdziła, że „Zwierciadło” jest mową, historią o przekroczeniu
milczenia, a sam film powstał jako czyn. Obraz opowiada o tożsamości, o wiedzy na temat własnej
przeszłości i przyszłości. Na uwagę zasługuje druga scena filmu, w której poddawany hipnozie,
młody mężczyzna przełamuje się i odpowiada na pytanie lekarki (podaje swoje dane personalne)
2
bez jąkanie się. Ma to być symbolem przełamania milczenia reżysera właśnie poprzez stworzenie
tego filmu. Jąkanie się jest zresztą powracającym motywem w filmografii Tarkowskiego, który
podobnie jak spojrzenie lub jego brak
ma zawsze metaforyczne znaczenie. Spoglądanie w
„zwierciadło” ma natomiast być symbolem podejmowania decyzji i przeglądania się w dorosłym
życiu, zadaniem, które stoi przed dorosłym człowiekiem. Tarkowski poprzez film chce dokonać
aktu wybaczenia; wybaczenia ojcu, który go opuścił, matce, która była zawsze na wpół obecna, czy
wreszcie samemu sobie. Obraz ten mówi także o rodzicielstwie, które uczy dyscypliny, empatii,
poświęcenia. Wymiana pokoleń, starzenie się i przekazywanie tradycji jest natomiast formą
zamieszkiwania, które oznacza panowanie człowieka nad otaczającym go światem, jest formą
współistnienia z nim i innymi ludźmi. Życie jest także wędrówką, w trakcie której poznaje się
miejsca, nawiązuje więzi, tworzy domostwa, do których podświadomie trzeba powracać.
Tytuł filmu w swej wymowie odnosi się także do konfrontacji jaką reżyser przeprowadza z
samym sobą, z własnym jestestwem i wszystkim, co go ukształtowało- domostwem, ludźmi
obecnymi w jego życiu lub ludźmi, których brak odczuwał. Bohater filmu i jego matka są skarżeni
krzywdą. Poszukując drogi do domu, reżyser poszykuje drogi do samego siebie, próbuje spojrzeć w
swe lustrzane odbicie. Można doszukiwać się porównań z twórczością Franza Kafki, która również
jest próbą zmierzenia się z samym sobą, z niemocą wypowiedzenia intymnych wydarzeń. Ważną
postacią w filmie Tarkowskiego jest także kobieta, która prosi kilkuletniego Ignata o odczytanie
fragmentu książki. Słowo pisane było od dziecka obecne w życiu reżysera za sprawą jego ojcapoety. Kobieta ma zatem symbolizować wiedzę, kulturę, wiarę w tradycję.
Dr Bogaczyk zwróciła też uwagę na zastosowanie dwóch taśm, kolorowej i czarno-białej,
które mają być wyrazem samych zwierciadeł. Literackość filmu tworzą obrazy i muzyka.
„Zwierciadło” ukazuje też fragilność bytu, to, co stałe i trwałe jest jest zarazem kruche i delikatne,
co mają podkreślać właśnie czarno-białe sceny. Film, traktuje głównie o przeszłości, jest jednak
ostatecznie krokiem naprzód. Ważną rolę odgrywa także wiatr, alegoria przemiany, czasu.
Zrozumienie swojej przeszłości jest dookreśleniem teraźniejszości i uzupełnieniem własnej
tożsamości.
Dyskusja
Dyskusja była krótka. Głos zabrała jedna osoba, która zwróciła uwagę na wizualność; piękne
przedstawienie przyrody, natury, wnętrz domostw. Zdaniem tego studenta jednym z bohaterów
filmu są żywioły. Film jest nostalgiczny, traktuje o potrzebie spojrzenia w przeszłość. Dyskutant
zwrócił także uwagę na ususzone liście w książce ze szkicami Leonarda da Vinci, które także
nawiązywały do dzieciństwa, do tego co minione. Kolega uznał, jednak, że w filmie jest za dużo
3
metafor, które utrudniają określenie tematu. Nie do końca jasne wydały mu się także pojawiające
się nagle sceny wojenne. Dr Bogaczyk ustosunkowując się do tej wypowiedzi stwierdziła, że szkice
są nawiązaniem do delikatności egzystencji. Ważna jest scena, kiedy zawodowy żołnierz uczy
dzieci obsługi karabinu i komend wojskowych, a jedno z nich rozeźla go swą niesubordynacją.
Okazuje się, że jego rodzice zginęli w trakcie wojny. Zachowanie chłopca jest zatem wynikiem
naturalnej awersji do wszystkiego, co związane jest z walką. Kiedy z kolei dziecko rzuca granat
przeznaczony do ćwiczeń, ku zdziwieniu chłopców na ziemię pada ich nauczyciel, pomimo iż
powinien doskonale wiedzieć, że granat nie ma prawa wypalić. Może to świadczyć o traumie jaką
mężczyzna przeżył w trakcie wojny.
O „Zwierciadle” często mówi się, że jest to film elitarny i trudno polemizować z tą op inią.
Uważam, że rosyjski reżyser wspiął się na najwyższą półkę, jeśli chodzi o kino awangardowobiograficzne. Ja osobiście jestem filmem Tarkowskiego onieśmielona i choć zgadzam się, że jest to
obraz pod wieloma względami magiczny i z całą pewnością niepowtarzalny, to sądzę też, że wraz z
upływem czasu jego znaczenie dla mnie będzie się zmieniało. Bardzo prawdopodobne, że za
kilkadziesiąt lat, wracając wspomnieniami do swego dzieciństwa będę przywoływała w swej
pamięci bardzo podobne sceny.
4