Ekonomia polityczna

Ekonomia polityczna
Jerzy Wilkin
Wykład 13
Sprawiedliwy podział
i „sprawiedliwy” system podatkowy
Plan zajęć
1.
Sprawiedliwy podział

2.
Czy można osiągnąć podział, który jest efektywny
oraz postrzegany jako sprawiedliwy?
Wprowadzenie do problematyki
opodatkowania

Jakie trudności pojawiają się przy definiowaniu
„sprawiedliwego” systemu podatkowego?
2
Sprawiedliwy podział
Sprawiedliwy podział dóbr i ciężarów
między członków danej społeczności:

nie oznacza podziału etycznego lub
moralnego.

a taki, który dane społeczeństwo uzna za
właściwy i akceptowalny biorąc pod
uwagę potrzeby, status i wkład
poszczególnych członków (Young 2003).
3
Źródła powstawania
nowej własności i problem podziału
 Innowacje
techniczne (postęp
techniczny)
•
Częstotliwości radiowe, satelitarne
•
Złoża na dnie oceanu
 Ekspansja
•
ekonomiczna
Zanieczyszczenie powietrza – limity na wprowadzanie
szkodliwych substancji do atmosfery
 Wspólne
przedsięwzięcia (tworzenie
nowych przedsiębiorstw)
•
Wspólne prowadzenie gabinetu przez lekarzy
4
Sprawiedliwość w dwóch
wymiarach: mikro i makro

Sprawiedliwy ład społeczny

Sprawiedliwość dystrybucyjna w małej skali

„Nie istnieje żaden mechanizm porównywalny z
niewidzialną ręką rynku, który koordynowałby decyzje
dystrybucyjne w skali mikro tak, żeby uzyskać
sprawiedliwy efekt w skali makro.” (Young 2003, s.20)

Kryteria są odmienne w różnych dziedzinach i w
różnych kulturach.

Spory o własność – zasady prawa cywilnego

Kwestie podatków – tradycje w sferze finansów publicznych

Rozdział narządów do transplantacji – standardy w służbie
zdrowia
5
Podstawowe pojęcia
 Problem
alokacji
•
zespół zasobów, praw lub kosztów jest przejściowo
we wspólnej dyspozycji danej grupy jednostek
•
i musi być rozdzielony pomiędzy jej członków.
 Alokacja
•
(dystrybucja)
Przydzielanie przez grupę bądź reprezentującą ją
instytucję danych przedmiotów poszczególnym
osobom.
6
Rodzaje dóbr
 Homogeniczne
•
i podzielne
Pieniądze, woda
 Niehomogeniczne
•
Ziemia, częstotliwości radiowe, łowiska
 Homogeniczne
•
i niepodzielne
Miejsca w parlamencie
 Heterogeniczne
•
i podzielne
i niepodzielne
Nerki do transplantacji, miejsca na uniwersytecie
7
Alokacja jako
konsekwencja decyzji:

o zasobach


dystrybucyjnej


określenie całkowitej ilości dobra do
podziału
wybór reguły alokacji
reaktywnej

decyzja jednostki w reakcji na decyzje
instytucji
8
Reguła alokacji
 Metoda,
proces czy formuła, która rozdziela
określony zasób między członków potencjalnej
grupy pretendentów zgodnie z cechami owych
pretendentów.
 Odwołuje
się zwykle do jednej z trzech
koncepcji sprawiedliwości:
•
Równouprawnienie
•
Proporcjonalność
•
Priorytet
9
Normatywne teorie
sprawiedliwości (1)
Zasada Arystotelesa


Dobra powinny być rozdzielane
proporcjonalnie do wkładu każdego
pretendenta

Ograniczenia

Dobro zostaje przydzielone osobie o najmocniejszych
roszczeniach.

Priorytet jest kryterium porządkowym, a nie
kardynalnym.

Dobra muszą być podzielne.

„Paradoks głosowania”
10
Normatywne teorie
sprawiedliwości (2)
Klasyczny utylitaryzm


Dobra powinny być rozdzielane w taki
sposób, by maksymalizować ogólny poziom
dobrobytu.

Ograniczenia

Konieczność mierzenia i porównywania
użyteczności jednostek

Może to oznaczać konieczność godzenia się na
wielką szkodę niewielu w celu przysporzenia
niewielkiej korzyści wielu
11
Normatywne teorie
sprawiedliwości (3)
Teoria Rawls’a


Dobra powinny być rozdzielane zgodnie z
zasadą maksyminu

Grupie najgorzej sytuowanej w
społeczeństwie powinno się wieść jak
najlepiej.

Ograniczenia

Wiele dóbr pierwotnych, czyli środków pozwalających
osiągnąć szczęście (np. poczucie własnej wartości) nie
poddaje się porównaniom

Kwestie moralne – czy powinno się narzucać poważne
niedogodności prawie wszystkim członkom społeczeństwa by
zwiększyć szczęście tych, którym powodzi się najgorzej?
12
Zasada braku zawiści
 Jako
pierwszy zaproponował tę ideę
Tinbergen (1953).
W
sprawiedliwym społeczeństwie nikt nie chciałby się
zamienić pozycjami z nikim.
 Pozycja
to cała sytuacja obejmująca pozycję
zawodową i dochodową, warunki osobiste (stan
zdrowia, wielkość i stan rodziny, poziom
wykształcenia, zdolności).
 Foley
zasugerował bardziej pragmatyczną
wersję (1967).
 Żadna
osoba nie preferuje cudzego udziału nad
własny w konkretnej alokacji dóbr.
13
Zalety i wady
postulatu braku zawiści
 Zaleta:

brak międzyosobowych porównań
użyteczności.
 Kluczowa

wada
postulat może być zastosowany tylko w
sytuacji gdy uczestnicy podziału mają równe
prawo do dzielonego dobra.
14
Problemy z klasycznymi
formułami
 Dobro pojedyncze niepodzielne
 Metody rozwiązania problemu:




Randomizacja
Rotacja
Konwersja
Kompensacja
 Istota problemu dystrybucji pozostaje:
 na ile każdy z uczestników podziału jest
uprawniony do uzyskania dobra?
15
Alokacja dóbr w równowadze
konkurencyjnej
Alokacja, w której istnieje zestaw cen, taki, że
każdy z pretendentów otrzymuje najwyżej
preferowany zestaw dóbr, które mógłby nabyć za
kwotę odpowiadającą wartości jego udziału.
„Jest
to jedyna efektywna i zgodna metoda
redystrybucji własności, zapewniając że
przynajmniej nikt nie wychodzi na niej gorzej, niż
się miał z początku.” (Young 2003, s.37)
16
17
Ekonomia polityczna systemu
podatkowego (wg. J. Stiglitza) 1

System podatkowy ma wpływ na wiele
dziedzin życia gospodarczego,
społecznego i politycznego;

Konstruując system podatkowy należy
brać pod uwagę wszystkie te sfery
oddziaływania;

System podatkowy jest efektem wyboru
publicznego (wyboru politycznego)
18
Zasady opodatkowania (1)
J. Stiglitz (2001), system podatkowy:
1.
2.
Efektywność

nie powinien wywoływać zniekształceń

powinien być wykorzystywany do
zwiększania efektywności ekonomicznej
Prostota administracyjna

koszty funkcjonowania systemu
podatkowego i zarządzania nim powinny
być niskie
19
Zasady opodatkowania (1)
3.
Elastyczność

4.
Odpowiedzialność polityczna

5.
System podatkowy powinien łatwo
dostosowywać się do zmieniających się
warunków
Powinien być przejrzysty
Sprawiedliwość
20
Sprawiedliwość systemu
podatkowego

Większość uwag krytycznych wobec
systemów podatkowych dotyczy ich
niesprawiedliwości

Trudności z określeniem co jest
sprawiedliwe

Dwie koncepcje:

Sprawiedliwość pozioma

Sprawiedliwość pionowa
21
Sprawiedliwość systemu
podatkowego

Sprawiedliwość pozioma

Jednostki identyczne pod wszystkimi
istotnymi względami są traktowane tak
samo


Płeć, kolor skóry lub wyznanie (Czternasta
Poprawka Konstytucji USA)
Problemy definicyjne
Różne traktowanie jednostek o odmiennych
gustach (podatki od alkoholi
wysokoprocentowych)
 Jakie różnice między ludźmi można uznać za
dopuszczalne?

22
Sprawiedliwość systemu
podatkowego

Sprawiedliwość pionowa

Jeśli niektóre jednostki są w stanie płacić
wyższe podatki to powinny to robić

Problemy

Kogo powinny dotyczyć wyższe stawki
podatkowe?

O ile więcej powinni płacić?

Sformułowanie odpowiadających tej zasadzie
przepisów prawnych
23
Ekonomiczne skutki podatków

Skutki behawioralne: np. na pracę,
wykształcenie, oszczędzanie,
podejmowanie ryzyka, decyzje o
terminie ślubu i rozwodu;

Skutki finansowe: np. na dodatki do
płac czy strukturę finansową
przedsiębiorstw;

Skutki organizacyjne: np. wpływ na
decyzje o wyborze formy spółki
24
Ekonomiczne skutki podatków
2

Skutki w sferze równowagi ogólnej: np.
poprzez zmniejszenie oszczędności;

Skutki ogłoszenia informacji
(announcement effect): np. wpływ na
cenę i podaż aktywów – zamiar
wprowadzenia podatku od nieruchomości
znajduje natychmiast odbicie w cenie
tych nieruchomości.
25
Odpowiedzialność polityczna

System podatkowy powinien być przejrzysty i
zrozumiały dla obywateli oraz nie powinien
nikogo dyskryminować;

Podatek dochodowy od przedsiębiorstw:
(nieprzejrzysty) – nie wiadomo kto go płaci:
akcjonariusze, pracownicy, klienci?

Jean-Babtiste Colbert: (minister finansów
Ludwika XIV): „Sztuka podatkowa polega na
takim oskubaniu gęsi, aby uzyskać jak
najwięcej piór przy jak najmniejszym syku.”
26
Sprawiedliwość systemu
podatkowego

Dochód jako podstawa opodatkowania

Miernik zdolności zapłaty

Powszechna opinia: podatki progresywne

Do XX w. państwa opierały się na podatkach
pośrednich

Podatek dochodowy - w miarę zwiększania roli
państwa

Obecnie – coraz w większym zakresie podatek od
wartości dodanej

Obciąża konsumpcję, a nie oszczędności i inwestycje i
zazwyczaj nie jest progresywny
27
Sprawiedliwość systemu
podatkowego

Konsumpcja jako podstawa
opodatkowania

Czy konsumpcja nie jest lepszą podstawą
podatkową niż dochód?

Dochód odpowiada wkładowi jednostki na rzecz
społeczeństwa, a konsumpcja – temu co
uzyskuje

Czy oszczędności powinny być zwolnione z
opodatkowania?
28
Sprawiedliwość systemu
podatkowego

Dochód z całego życia zawodowego
jako podstawa opodatkowania

Bardziej sprawiedliwa podstawa
opodatkowania niż dochód roczny

Lepsza miara całkowitej zdolności jednostki do
zapłaty / jej dobrobytu
29
Sprawiedliwość systemu
podatkowego



Zasady sprawiedliwości poziomej i
pionowej wydają się „rozsądne”
Ale nie dają odpowiedzi na szereg
trudnych pytań
Dlatego odnoszenie się do innych
koncepcji:



Efektywność w rozumienia Pareta
Utylitaryzm
Podejście Rawlsa
30
Ogólne ramy rozważań o
podatkach


Opodatkowanie efektywne w rozumieniu
Pareta: Taka konstrukcja podatków, w ramach
której przy danych dochodach podatkowych
niczyjej sytuacji nie można poprawić bez
pogorszenia sytuacji kogoś innego;
Utylitarystyczna funkcja dobrobytu
społecznego: należy wybrać taki system
podatkowy w rozumieniu Pareta, który
maksymalizuje sumę użyteczności dla
jednostek. Krańcowa strata użyteczności z
każdego dolara dochodów podatkowych musi
być jednakowa dla wszystkich jednostek
31
Ogólne ramy rozważań o
podatkach 2

Funkcja dobrobytu społecznego J.
Rawlsa: należy wybrać taki system
podatkowy efektywny w rozumieniu
Pareta, który maksymalizuje użyteczność
dla jednostki znajdującej się w
najgorszej sytuacji życiowej
32
Podatki jako efekt wyboru
publicznego

Wybór publiczny: wybór polityczny
dokonywany przez instytucje polityczne
(rząd, parlament, partie polityczne);

Podatki mogą być narzędziem „pogoni za
rentą” (korzyściami uzyskiwanymi
poprzez decyzje polityczne);

Doskonalenie demokracji idzie na ogół w
parze z doskonaleniem systemu
podatkowego.
33
Filozofie polityczne a nurty w ekonomii (F.
Stilwell)
Humanizm
Liberalizm
Libertarianizm
(neoliberalizm)
----------------M. Friedman
Socjalizm
Liberalna
demokracja
-------------J.M. Keynes
Socjaldemokracja
-------------J.K. Galbraith
Socjalizm
rewolucyjny
-------------K. Marks
Ekonomia neoklasyczna
Ekonomia keynesowska
Ekonomia instytucjonalna
Ekonomiczny racjonalizm
Nowoczesna ekonomia polityczna
34
Literatura dodatkowa:

H. Peyton Young: Sprawiedliwy podział,
Scholar, Warszawa 2003


Rozdział 1: Przegląd problematyki
Joseph E. Stiglitz: Ekonomia sektora
publicznego

Rozdział 17: Wprowadzenie do
problematyki opodatkowania
35
36