Wybór literatury i powiększenie widm ATR FTIR dla

Kwatera z dawnego retabulum,
Adoracja Dzieciątka, Obrzezanie –
awers, Zwiastowanie – rewers,
1480 z katedry pw. św.
Jana Chrzciciela i św. Jana
Ewangelisty w Toruniu
HISTORIA
BADANIA
TECHNIKA
KONSERWACJA
Justyna Olszewska-Świetlik
Toruń 2014
Justyna Olszewska-Świetlik, Kwatera z dawnego retabulum, Adoracja Dzieciątka, Obrzezanie — awers, Zwiastowanie — rewers, 1480 z katedry pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu. Historia, badania, technika, konserwacja
recenzent
Bogumiła J. Rouba
projekt okładki
Dorota Dominiak we współpracy z Justyną Olszewską-Świetlik
Publikacja i badania finansowane ze środków Narodowego Centrum Nauki, Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego nr NN 204 370340, nr umowy 3703/
BH03/2011/40
BY-NC Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne 3.0 Polska. Licencja
ta pozwala na kopiowanie, zmienianie, rozprowadzanie i wykonywanie utworu jedynie w celach niekomercyjnych. Warunek ten nie obejmuje utworów zależnych (mogą zostać objęte inną licencją). http://
creativecommons.org/licences/by-nc/3.0/pl
ISBN 978-83-64869-03-7
Na okładce wykorzystano zdjęcie: makro – fragment kwatery z retabulum Adoracja
Dzieciatka, Obrzezanie/Zwiastowanie z katedry pw. św. Jana Ewangelisty, św. Jana
Chrzciciela w Toruniu, fot. A. Skowroński
Wydawca
Pracownia Wydawnicza EIKON
Dorota Dominiak
ul. Boczna 14, 97-200 Wąwał
www.eikonstudio.pl
[email protected]
SPIS TREŚCI
Podziękowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Zarys historii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Analiza ikonograficzna i stylistyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Zestawienie koncepcji proweniencji kwatery w literaturze . . . . . . . . . . . 24
Badania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Badania nieinwazyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Rentgenografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Analiza fluorescencji powierzchni lica obrazów w ultrafiolecie . . . . . . . . 29
Reflektografia w podczerwieni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
Analiza lica obrazów w podczerwieni tzw. techniką fałszywych kolorów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Analiza z zastosowaniem wielkoformatowego skanera fluorescencji
rentgenowskiej (makroXRF) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
Badania próbek pobranych z obrazów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
Technika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
Konserwacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
Wybór literatury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
ATR FTIR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
5
Ars Sacra dawna sztuka diecezji toruńskiej. Katalog wystawy 5.XI–31.XII.1993,
Muzeum Okręgowe w Toruniu, Toruń 1993.
Wybór literatury
Wybór literatury
Bazylika katedralna świętych Janów w Toruniu, pod red. M. Biskupa, Toruń
2003.
Boucher F., Historia mody. Dzieje ubiorów od czasów prehistorycznych do końca XX
wieku, Warszawa 2009.
Cenne dzieła sztuki z toruńskiej bazyliki św. Jana, „Słowo Pomorskie: Dziennik
i Gazeta Toruńska”, nr 6, 1939, s. 6.
Chmarzyński G., [w:] Dzieje Torunia: praca zbiorowa z okazji 700-lecia miasta,
pod red. K. Tymienickiego, Toruń 1933.
Dehio G., Handbuch der Deutchen Kunstdenkmäler, Bd. II: Nordostdeutchlanf,
Berlin 1940.
Dobrowolski T., Wystawa polskiej sztuki gotyckiej w Warszawie, „Rocznik Krakowski”, t. XXIV, Kraków 1935, s. 220.
Dzieje sztuki Torunia, pod. red. A. Błażejewskiej, K. Kluczwajd, B. Mansfeld,
E. Pileckiej, J. Tylickiego, Toruń 2009.
Heuer R., Die Werke der bildenden Kunst und des Kunstgewerbes in Thorn bis zum
Ende des Mittelalters, „Mitteilungen des Coppernicus-Vereins für Wissenschaft und Kunst zu Thorn“, Heft 24, Thorn 1916.
Kalinowski L, Geneza Piety średniowiecznej, „Prace Komisji Historii Sztuki”, nr
10, 1952, s. 153-260.
Karłowska A., Poliptyk fromborski i plastyka toruńska przełomu XVI/XV w., „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu”, nr 22, z. I,
Poznań 1959.
Kaszowska K., Możliwości i ograniczenia metod analitycznych stosowanych w badaniach technologicznych gotyckich malowideł tablicowych, „Studia i Materiały Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki Akademii Sztuk
Pięknych w Krakowie”, t. XIX, 2010.
„Katalog zabytków sztuki”, Miasto Gdańsk, Główne Miasto, t.VIII, pod red.
B. Roll, I. Strzeleckiej, Warszawa 2006.
Kleefeld C., Schmidt B., Bilder aus der Stadt Thorn. Eine Auswahl aus den
Kunstdenkmälern Älterer Zeit und den baulichen Schöpfungen der letzten
Jahrzehnte, Thorn, 1913.
Kluczwajd K., Skarby toruńskiej katedry, Toruń 2002.
61
Wybór literatury
Kultura artystyczna Ziemi Chełmińskiej w czasach Kopernika. Katalog wystawy
zorganizowanej przez Muzeum Okręgowe w Toruniu, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, oprac. J. Kruszelnicka, J. Flik, Toruń 1973.
Kühn H., Lead-Tin Yellow, “Studies in Conservation”, Vol. 13, 1968, No. 1,
s. 7-33.
Labuda A.S., Ein westfälischer Maler in Danzig und Thor nam Ende des 15. Jahr­
hunderts, „Westfalen” LXIII, 1986.
—, Malarstwo tablicowe państwa krzyżackiego drugiej połowy XIV wieku. Twórczość gdańska pierwszej połowy XV wieku. Dzieła tworzone w Gdańsku
w drugiej połowie XV i w początkach XVI wieku [w:] Domasłowski J., Labuda A.S., Karłowska-Kamzowa A., Malarstwo gotyckie na Pomorzu Wschodnim, Warszawa–Poznań 1990.
—, Malarstwo tablicowe na Pomorzu Wschodnim [w:] Malarstwo gotyckie w Polsce, Warszawa 2004.
Lankau J., Pajzderski N., Monografia i przewodnik ilustrowany po Toruniu, Toruń
1924.
Makowski B., Sztuka na Pomorzu. Jej dzieje i zabytki, „Pamiętnik Instytutu Bałtyckiego”, t. IX, Toruń 1932.
Malarstwo gotyckie w Polsce. Katalog zabytków, Synteza, Katalog zabytków, Album
ilustracji, pod red. A.S. Labudy, K. Secomskiej, t. I-III, Warszawa 2004.
Moon T., Schilling M.R. and Thirkettle, S., A note on the use of false-color infrared
photography in conservation, “Studies in Conservation” 37 (1992), s. 42-52.
Olszewska-Świetlik J., Technologia i technika gdańskiego malarstwa tablicowego
drugiej połowy XV wieku, Toruń 2005.
62
Olszewska-Świetlik J., Proniewicz, E., Szmelter-Fausek, B., Pięta,E., Wybrane
materiały w gdańskich warsztatach malarskich od XV do XVIII wieku w świetle badań metodą spektroskopii Ramana (RS), Toruń 2014.
Orłowicz M., Przewodnik po województwie pomorskim, Warszawa 1924.
Pilecka E., Kościól pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu
w okresie średniowiecza jako wizualizacja świadmości społecznej [w:] Dzieje
i skarby kościoła świętojańskiego w Toruniu, materiały z konferencji przyg.
przez Toruński odział Stowarzyszenia Historyków Sztuki w X rocznicę ustanowienia Diecezji Toruńskiej pod patronatem Biskupa Toruńskiego oraz Prezydenta Miasta Torunia (22-23 marca 2002), pod red. nauk. K. Kluczwajd,
M. Woźniaka.
Płomienie odkryły zabytkowy obraz z XVI wieku. Dawne blaski odżywają na zczerniałych i zmurszałych płótnach, „Gazeta Gdańska”, nr 41, 1939.
Rudniewski, P., Pigmenty i ich identyfikacja, ASP, skrypt nr 13, Warszawa 1994.
Wybór literatury
Polski Słownik Biograficzny Konserwatorów Zabytków, pod red. H. Kondzieli
i H. Krzyżanowskiej, Stowarzyszenie Konserwatorów Zabytków, z. 2,
Poz­nań 2006.
Schmidt B., Die gotichen Bildwerke „Die gotichen Bildwerke der St., Johannis­
kirche, Mitteilungen des Coppernicus-Vereins für Wissenschaft und
Kunst zu Thorn“, Heft 19, Thorn 1911.
—, Baukunst u. bildende Kunst [w:] Deutche Staatenbildung und deutche Kultur in
Preussenlande, Königsberg, 1931.
Słownik geograficzny Państwa Polskiego i ziem historycznie z Polską związanych,
pod red. S. Arnolda, t. I, Warszawa 1936, szp. 378.
150 lat Muzeum Okręgowego w Toruniu 1861–2011, katalog wystawy, pod red.
A. Ziemlewskiej, Toruń 2011.
Strzesz J.L., Visitationes episcopatus Culmensis Andrea Olszowski episcopo anno
1667–72 factae, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, (fontesVI-X), Toruń
1902–1906, z. 2, 1903.
Sydow M., Toruń, jego dzieje i zabytki z ilustracjami, Toruń 1929.
Walicki M., Polska Sztuka gotycka. Katalog wystawy, Warszawa 1935, nr 163,
tab. LXXXI, s. 46.
Woźniak M., Przestrzeń liturgiczna kościoła pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana
Ewangelisty w Toruniu [w:] Argumentia, articuli, quastiones. Studia z historii sztuki średniowiecznej. Księga jubileuszowa dedykowana Marianowi
Kutznerowi, pod red. E. Pileckiej i A. Błażejewskiej, Toruń 1999.
Woźniak M., Skarby dawnego Torunia, Toruń 1999, s. 46-47.
Woźniak M.,Ołtarze w przestrzeni liturgicznej kościoła świetojańskiego w Toruniu
[w:] Dzieje i skarby kościoła świętojańskiego w Toruniu: materiały z konferencji przyg. przez Toruński oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki w X
rocznicę ustanowienia Diecezji Toruńskiej pod patronatem Biskupa Toruńskiego oraz Prezydenta Miasta Torunia (22-23 marca 2002), pod red. nauk.
Katarzyny Kluczwajd i Michała Woźniaka.
Zuffi S., „Leksykon: historia, sztuka, ikonografia”, Nowy Testament. Postacie
i epizody, Warszawa 2007.
63
ATR FTIR
ATR FTIR
Próbka I 4
próbka 9, ad. s. 39
1408
0.25
1409
0.20
874
2922
Absorbance Units
0.10
0.15
2850
1413
1574
1548
1263
1391
1630
2955
1661
1535
1570
1322
1104
1459
0.05
1657
0.00
1541
3500
3000
2500
Wavenumber cm-1
Średnie widma ATR FTIR wyekstrahowane z mapy skupień. Kolory tożsame
z mapą skupień.
2000
1500
1000
0.20
próbka 12, ad. s. 41
Próbka III 13 zielony kwadrat
Absorbance Units
0.10
0.15
65
1458
3733
1648
1434
0.05
1537
2931
1456
2853
1522
0.00
1626
3500
3000
Średnie widma ATR FTIR wyekstrahowane
z mapy skupień. Kolory tożsame z mapą
skupień.
2500
Wavenumber cm-1
2000
1500
1000
ATR FTIR
Spękanie.
66
Czerwona warstwa malarska.
ATR FTIR
Czerwona warstwa malarska.
0.16
Próbka III 5
próbka 13, ad. 42
1031
1427
2914
0.14
875
0.12
1100
Absorbance Units
0.08
0.10
1174
2848
67
1246
0.00
0.02
0.04
0.06
1723
3000
2500
2000
Wavenumber cm-1
Średnie widma ATR FTIR wyekstrahowane z mapy skupień. Kolory tożsame
z mapą skupień.
1500
1000
0.25
ATR FTIR
Próbka III 5
2913
0.20
1428
Absorbance Units
0.10
0.15
2849
872
1726
1177
1104
1032
-0.05
0.00
0.05
1245
1258
3000
2500
2000
Wavenumber cm-1
1500
1000
Średnie widma ATR FTIR wyekstrahowane z mapy skupień. Kolory tożsame
z mapą skupień.
Próbka II 7 zielony kwadrat
próbka 15, ad. s. 44
991
1539
Absorbance Units
0.05
1519 1397
3732
1643
1696
1741
3279
3619
2928
1241
1028
1457
1425
1394
2849
0.00
68
1541
0.10
1645
1743
3500
3000
2500
Wavenumber cm-1
2000
1500
1000
1030
913
998
1108
873
1030
3733
3616
1743
0.02
Absorbance Units
0.04
0.06
0.08
1002
ATR FTIR
0.10
Próbka II 7 czerwony kwadrat
3500
3000
1002
1650
2864
1111
0.00
2927
1452
1419
1178
1541
1395
1696 1517
2500
Wavenumber cm-1
2000
1500
1000
Interpretacja: widmo FTIR koloru niebieskiego zawiera spoiwo białkowe:
3279 cm-1, 2928 cm-1, 2849 cm-1, 1645 cm-1, 1641 ­cm-1, 1397 cm-1, 1241 cm-1.
Widmo czerwone wskazuje na spoiwo olejne. Pasma 1100 cm-1, 1650 cm-1
świadczą o obecności żywicy ze wskazaniem na kalafonię lub szelak. Widmo niebieskie dotyczy zielonej warstwy malarskiej (nr 2 na mikrofotografii w świetle
VIS), w której zidentyfikowano ochrę, ziemię zieloną — pasma poniżej 1200 cm-1.
Widmo zielone dotyczy żółtej warstwy malarskiej, w której zidentyfokowano
biel barytową i krzemionkę. Pasma poniżej 1200 cm-1 wskazują na zastosowanie
pigmentów żelazowych, ochry lub ziemi zielonej.
69