sztuka i kicz w przestrzeni sakralnej

KOMUNIKATY
199
KS. PAWE BATORY
INSTYTUT HISTORII SZTUKI KUL
SPRAWOZDANIE
Z OGÓLNOPOLSKIEJ KONFERENCJI NAUKOWEJ
POMIDZY WIAR A SZTUK
– SZTUKA I KICZ W PRZESTRZENI SAKRALNEJ
Czy religia potrzebuje sztuki? Ju dosy dawno zauwaono, e w zasadzie
adne arcydzieo sztuki nie stao si obrazem czczonym i cuda czynicym.
Sztuka nie zbawia. Ale czy pobono ze sztuk zupenie nie ma zwizku? Czy
dzieo sztuki nie moe zblia do Boga, odsania czego z Jego tajemnicy,
w jaki sposób konfrontowa nas z transcendencj? Czy to, co katolickie,
zwaszcza na polu estetyki, musi kojarzy si ze sab jakoci, czy wrcz z kiczem? A moe sacro-kicz jest wieczny? Zreszt, czy jest on w ogóle szkodliwy
dla przeywania wiary? To tylko kilka z wielu pyta, które stawiali sobie
uczestnicy i organizatorzy ogólnopolskiej konferencji naukowej Pomidzy wiar a sztuk – sztuka i kicz w przestrzeni sakralnej, która odbya si na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawa II w dniach 31 maja–2 czerwca 2012
roku.
Organizacja tego wydarzenia bya inicjatyw studentek Instytutu Historii
Sztuki KUL, Moniki Schmeichel i Marii Sapety, które przygotoway je wraz
z ks. Pawem Batorym, pod kierunkiem pana dr. Marcina Pastwy, z duym
wsparciem pani prof. Magorzaty Kitowskiej-ysiak. Studentom historii sztuki, studiujcym na katolickim uniwersytecie, poruszane zagadnienia wyday
si bardzo aktualne i potrzebne. Zaproszeni gocie i prelegenci reprezentowali
róne rodowiska akademickie, specjalnoci oraz pokolenia. Byli wród nich
zarówno uznani i szanowani profesorowie i doktorzy, jak i doktoranci oraz
studenci, stawiajcy dopiero swoje pierwsze kroki na polu nauki. Dyskutowali
nie tylko historycy sztuki, ale i przedstawiciele takich dziedzin nauki, jak teologia, kulturoznawstwo, filologia, socjologia, muzykologia i etnografia. Niema grup stanowili sami artyci: architekci, malarze, rzebiarze, a nawet
kompozytorka. Ta rónorodno okazaa si wartoci tej sesji, czynic j
jeszcze ciekawsz.
Roczniki Humanistyczne 62(2014), z. 4
200
KOMUNIKATY
Konferencja podzielona bya na pi paneli. Kady z nich koczya oywiona dyskusja, w której brali udzia prelegenci i zebrani suchacze. Pierwszy
panel, Trudna religia, atwa sztuka, odby si w lubelskim klasztorze dominikanów, a poprowadzi go ze swad o. Tomasz Dostatni OP. Ta pierwsza cz
konferencji miaa charakter dosy rónorodny i w pewnym sensie wprowadzajcy w zagadnienia, które zostay zapowiedziane na kolejne dni spotka.
Architekt zwizany z Politechnik Warszawsk, Konrad Kucza-Kuczyski,
zada pytanie o „trzeci” drog w przestrzeni sakralnej – pomidzy sztuk
a kiczem. Zaprezentowa jednostkowe rozwizanie, jakim jest kaplica w.
Franciszka z Asyu przy kociele w. Stanisawa Kostki w Warszawie, zdobiona malowidami wykonanymi przez dzieci. Wanym wystpieniem panelu
by referat Tadeusza Boruty, malarza wielokrotnie podejmujcego w swoich
dzieach tematyk religijn, który ma za sob równie dowiadczenie wykonywania dzie sztuki przeznaczonych do kultu. Zada on pytanie o pikno
w sztuce religijnej, umieszczajc je w kontekcie obecnego w kocioach kiczu. Szczególnie ciekaw konstatacj w jego wystpieniu byo wykazanie podobiestw elementów, które znale moemy zarówno w dzieach religijnych
uznanych za arcydziea, jak i w tych kiczowatych (np. dua afektacja w wizjach religijnych). Artysta swoje wystpienie zakoczy apelem o zwrot ku
czowiekowi, który jest bardzo potrzebny w sztuce religijnej. Nastpnie Anna
Steliga z Uniwersytetu Rzeszowskiego zaprezentowaa i omówia szeroki wybór wizerunków postaci Jana Pawa II, próbujc ukaza, jak wiat nowoczesnej sztuki, ale i plastyczna produkcja dewocyjna, próbuje poradzi sobie
z tym tematem. Ciekawym wystpieniem by referat Ewy Cudzich z Uniwersytetu lskiego w Katowicach, która ukazaa pomijane nieraz w dyskursie historyczno-artystycznym zagadnienie sztuki ludowej w kociele. Znakomitym
zwieczeniem pierwszego dnia sesji byo wystpienie ks. Michaa Janochy
z Warszawy, który próbowa zdiagnozowa t „jednostk chorobow”, jak
jest kicz religijny. Ksidz profesor jako profilaktyk i zapobieganie tej rozprzestrzeniajcej si „choroby” zaproponowa m.in. edukacj religijn i artystyczn oraz walk z kiczem w nas samych, chociaby poprzez wiadomie
ksztatowany gust i osobiste wybory estetyczne. Zwróci te uwag, e „aby
stworzy dzieo sztuki w dziedzinie sakralnej, potrzebne s przynajmniej dwa
dary: talent oraz wiara przeywana w Kociele”. Jako przykad realizacji tych
zaoe wskaza wschodnie malarstwo ikonowe.
Przez kolejne dwa dni sesje odbyway si w Auli im. Kard. Wyszyskiego
w gmachu KUL i prowadzone byy przez wykadowców z Instytutu Historii
Sztuki KUL. Drugiemu panelowi, Przez widzialne do niewidzialnego – zagu-
KOMUNIKATY
201
biona idea? przewodniczy dr Marcin Pastwa. Ta cz konferencji powicona bya rónorakim mediom artystycznym, próbujcym i w sukurs pobonoci i liturgii Kocioa. Referat otwierajcy wygosi pan Maciej Zychowicz,
warszawski artysta malarz, który na przykadzie motywu Piety ukaza moliwoci wspóczesnego podejcia do tradycyjnych tematów i schematów ikonograficznych. Student KUL, ukasz Wicek, na licznych przykadach zreferowa podejcie wspóczesnych dzie popkultury do wizerunku Jezusa Chrystusa. Z duym zainteresowaniem przyjte zostao wystpienie pana ukasza
Murzyna, modego artysty multimedialnego, zwizanego z warszawskim projektem Wysoka Kultura: Nowe media sztuki sakralnej, który w przekonujcy
sposób wykazywa, e sztuka nowych mediów (w tym projekcje i video-art)
moe z powodzeniem znale swoje miejsce w przestrzeni wityni. W ostatnim referacie, pani Anna Shvets (UMCS w Lublinie), kompozytorka pochodzca z Ukrainy, przekonywaa, e twórczo kompozytorów z krgu Sacra
Nova oraz minimalizmu (np. Arvo Pärt, John Tavener, Henryk Górecki) jest
najciekawsz i najbardziej odpowiadajc wspóczesnym potrzebom propozycj muzyczn, moliw do wykorzystania w liturgii.
Kolejn cz konferencji, Duchowny a artysta – konfrontacja poprowadzili prof. Magorzata Kitowska-ysiak i dr Marcin Lachowski. Na pocztek
Joanna Winnicka-Gburek z Uniwersytetu lskiego przedstawia referat pt.
O moliwoci sacrum w sztuce poawangardowej. Posugujc si licznymi
przykadami, m.in. z ostatniego Biennale w Wenecji, dyskutowaa z tezami
mówicymi, e we wspóczesnym wiecie sztuki nie ma miejsca dla szczerej
sztuki religijnej. Pytaa, czy mona rozwaa kondycj „wspóczesnej sztuki
sakralnej” w oderwaniu od dominujcych koncepcji ksztacenia artystycznego
w akademiach oraz od „sztuki wspóczesnej”, która w róny sposób odnosi si
do sacrum. W kolejnych referatach zostaa przedstawiona twórczo dwóch
artystów: Eugeniusza Muchy (wystpienie Anny Piery z Uniwersytetu Rzeszowskiego) i Jerzego Fobera (referat Anny Szary-Cioczek z lubelskiej Galerii
Labirynt; warto zaznaczy, e artysta by obecny na sali). Przykad ich twórczoci i dowiadcze z realizacji w kocioach by dobr okazj do przeledzenia rónych aspektów kryjcych si za tytuem tego panelu.
Ostatni panel drugiego dnia konferencji zatytuowany zosta zaczepnie
wity-mieszny – czy obraz dewocyjny musi by kiczem?. Poprowadzia go dr
Jowita Patyra. Ten bardzo interesujcy i gorco dyskutowany blok referatów
rozpocza Emilia Wieczorkowska z Uniwersytetu lskiego, mówic o kiczu
jako dominancie estetycznej towarów sakro-biznesu. Dla omówienia licznie
zaprezentowanych przykadów posuya si klasyfikacj Abrahama Molesa,
202
KOMUNIKATY
który na okrelenie danego tekstu kultury mianem kiczu stosuje kolejno zasady: niedostosowania, kumulacji, synestezji, przecitnoci i komfortu.
W swej wypowiedzi analizowaa, jak znaki odnoszce si do witoci s czytane inaczej poprzez „niewity” kontekst, który im nadano. Susznie zauwaya, e zostay w ten sposób sprowadzone do porzdku profanum; „czy zatem
sprofanowane?” – pytaa w zakoczeniu prelegentka. Trójka kolejnych referentów to reprezentanci Uniwersytetu Mikoaja Kopernika w Toruniu. Karolina Komsta przedstawia sztuk oleodruku, która niejednokrotnie stosowana
bya w produkcji wizerunków o charakterze dewocyjnym. ukasz Ciemiski
w brawurowy sposób przeledzi i zanalizowa sposób narodzin ikonografii
w. Teresy od Dziecitka Jezus, pytajc prowokacyjnie czy te wizerunki to
„ikona witej czy ikona kiczu”? Micha Bolka ukaza rol kiczu religijnego
w malarstwie Julii Curyo, która bya równie gociem konferencji.
Ostatni dzie przeznaczony zosta na panel Koció – witynia Boga czy
chatury? Rozpocz go pan Jerzy Fober, rzebiarz, którego twórczo omawiana bya dzie wczeniej. Swoim rozwaaniom nada on charakter osobistej
refleksji – jak to uj „widzianej oczami artysty rzebiarza, pedagoga
i chrzecijanina, który sprowokowany podjtym tematem, ilustrujc w pamici
spotkania z artystycznym sacrum, usiuje znale w sobie przyczyny obecnie
dokonywanych, artystycznych wyborów”. Pewnego rodzaju kontynuacj tych
osobistych rozwaa byo kolejne wystpienie artysty, pana Dobrosawa Bagiskiego z Lublina, zatytuowane Sztuka – przeczucie sensu. Upodmiotowienie treci religijnych inicjowanych przez sztuk. Odpowiednim tem
dla dowiadcze praktyków by referat kl. Grzegorza wikliskiego z Olsztyna, który podj nieatwe zagadnienie prawodawstwa kocielnego w odniesieniu do autonomii pracy architekta, przybliajc wskazania prawne i duszpasterskie magisterium dotyczce projektowania przestrzeni sakralnej. Kolejne
dwa referaty stany w pewnej kontrze do wielu wypowiedzi padajcych dotychczas podczas sesji. Baej Ciarkowski z Uniwersytetu ódzkiego pokaza,
jak wspóczesna architektura sakralna balansuje pomidzy kiczem a minimalizmem i pyta prowokacyjnie, która z tych form jest bardziej „bezbona”? Hubert Bilewicz z Uniwersytetu Gdaskiego w referacie Kicz nasz powszechny…
wskaza na wspólnotowy charakter kiczu w przestrzeni kocielnej, wskazujc
na jego pozytywne wymiary. Przedostatni wykad sesji nosi tytu Lex creandi,
lex credendi? – prawo tworzenia, prawo wiary, a wygosi go kl. Seweryn Puchaa z Krakowa. Pyta, czy kryzys sztuki jest jednoczenie kryzysem wiary,
a co za tym idzie, czy wiara lub niewiara twórcy ma swoje przeoenie na
wykonywane dzieo. W wystpieniu koczcym konferencj Dominika Ser-
KOMUNIKATY
203
giej i ks. Pawe Batory przedstawili udany, ich zdaniem, przykad wspóczesnej architektury sakralnej, koció Maryi Theotokos w centrum formacyjnym
kocielnego ruchu Focolari w Loppiano, w Toskanii. Szczegóowo go omawiajc, argumentowali, e budynek ten jest przykadem harmonijnego, funkcjonalnego i piknego wntrza, co wynika nie tylko z talentu i pracy poszczególnych artystów, ale poparte zostao dowiadczeniem duchowym
i praktyk ycia twórców i wiernych.
Du wartoci sesji bya towarzyszca jej obszerna wystawa, zatytuowana Wobec sacrum: sztuka/nie-sztuka. Skadaa si ona z trzech czci, majcych by konfrontacj trzech gównych postaw artystycznych, zwizanych
z tematyk religijn. W KUL-owskiej „Galerii 1” zaprezentowano kicz religijny, gównie pod postaci obrazów, figur i innych dewocjonaliów, popularnych zarówno w domach wielu katolików, jak i w kocioach. Ciekawym
przyczynkiem do zaobserwowania procesu ksztatowania si pewnego typu
kiczowatych przedstawie by zaprezentowany tu obfity zbiór obrazków modlitewnych i kartek witecznych, kolekcjonowany na przestrzeni kilkudziesiciu lat. Druga cz wystawy, w pomieszczeniach Galerii Gardzienice na
Starym Miecie, nosia tytu Sacro-pop i prezentowaa dziea modych artystów wspóczesnych, podchodzcych do tematyki religijnej nowatorsko i niekonwencjonalnie lub wrcz wykorzystujcych motywy religijne w sposób krytyczny i ironiczno-przemiewczy. Znalazy si tu m.in. prace Julii Curyo, Joanny Zemanek oraz Kamila Kuitkowskiego. Gówn czci omawianego wydarzenia muzealniczego byy zaprezentowane w klasztorze dominikanów wybrane eksponaty wspóczesnej sztuki religijnej. Wikszo dzie pochodzia
z kieleckiej Galerii Wspóczesnej Sztuki Sakralnej i udostpniona zostaa
dziki uprzejmoci dyrektor tej placówki, pani Agnieszki Orowskiej. Byy
wród nich m.in. obrazy i rysunki tak znamienitych artystów, jak Jacek Sempoliski, Aldona Mickiewicz i Stanisaw Rodziski. Nie zabrako równie
prac autorstwa goci obecnych na konferencji: Tadeusza Boruty, Jerzego Fobera, Macieja Zychowicza i Adama Brinckena. Wszystkie czci wystawy byy znakomit ilustracj dla omawianych na konferencji zagadnie oraz niecodzienn okazj do bliszego przyjrzenia si zjawisku spotkania religii
i twórczoci artystycznej.
Wydarzenie objte zostao honorowym patronatem J.E. ks. Abp Stanisawa
Budzika oraz J.M. ks. Prof. Stanisawa Wilka, Rektora KUL. Zostao te zrelacjonowane przez media lokalne i ogólnopolskie (np. miesicznik „Arteon:
Magazyn o sztuce” 2012, nr 7).