Rabinizm - prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF

o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
o. prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF
51-611 Wrocław, ul. Wieniawskiego 38
www.piotr-liszka.strefa.pl
+ Rabinizm Abaddon (hebr. ‘abaddon zatracenie), w ST paralelne do szeolu
określenie miejsca pobytu umarłych (Job 26, 6; Prz 15, 11; 28, 20) lub
synonim grobu (Ps 87, 12), podziemia (Job 31, 12), a nawet personifikacja
śmierci (Job 28, 22). W NT spotyka się jedynie w Ap 9, 11 w wizji piątej
trąby; tutaj abaddon z dodaniem greckiego odpowiednika ApollyonNiszczyciel, oznacza króla czeluści-piekła. Podobne znaczenie ma abaddon w
literaturze apokryficznej (Ps Sal 14; WnbIz 10; ApAbr 21) i rabinistycznej
(Sab 55, 89; por StrBill IV 1091). J. Szlaga, hasło Abaddon, w: Encyklopedia
Katolicka, t. 1, Lublin 1989, kol. 4.
+ Rabinizm aktualizował przeszłość, natomiast wspólnota w Qumran
aktualizowała przyszłość. ,Obecność Ducha Bożego we wspólnocie eklezjalnej
jest antycypacją eschatologiczną /H. W. Kuhn, Enderwartung und
gegenwärtiges Heil. Untersuchungen zu den Gemeindeliedern von Qumran
(SUNT, 4), Vandenhoeck, Göttingen 1966/. Duch Święty jest mocą, która,
działając w momencie aktualnym, umożliwia wiernym zwycięstwo nad siłami
zła, dając im jednocześnie pewność zwycięstwa w batalii eschatologicznej /G.
Johnston, «Spirit» and «Holy Spirit» in the Qumran Literature, w: NT Sidelights,
In Honor of A. C. Purdy, Hartford 1960, s. 27-42/. Duch był terminem bardzo
często używanym w literaturze późnego judaizmu /W. Froter, Der Heilige
Geist im Spätjudentum, NTS 8 (1961-1962) 117-134/. O „dwóch duchach” w
wierze wspólnoty w Qumran mówi A. R. C. Leaney /A. R. C. Leaney, The Rule
of Qumran and its meaning, SCM Press, Londyn 1966/. Wspólnota w
Qumran wierzyła, że ludzie są kierowani mocą dwóch duchów
antytetycznych. Synowie światłości otrzymują moc od księcia świateł, czyli
od ducha boskiego. Ludzie źli naśladują anioła ciemności. Świat obecny jest
wobec tego polem bitwy. Przeciwnie niż rabinizm, który koncentrował się na
aktualizowaniu przeszłości, Qumran doświadcza i zaświadcza aktualną
obecność Ducha boskiego. Obecność ta realizuje się w dwojaki sposób: a) w
nowym poznaniu nowego życia zbawienia, doznanym przez członków
wspólnoty w Qumran; b) w zwycięstwie, które osiągają nad duchami złymi.
Wchodząc do wspólnoty w Qumran człowiek utrzymuje nowe życie, jest
wyzwolony z grzechu, mieszka odtąd w świecie łaski. Czas eschatologiczny
jeszcze nie nadszedł, ale w jakiś sposób już się rozpoczął. Duch Boży jest
obecny pośród swoich dzieci (w tych, którzy ściśle zachowują prawo i żyją w
czystości) T26 200-201.
+ Rabinizm Aplikacje starych zasad pojawiają się nieświadomie w Torze
ustnej. Reguły hermeneutyczne pomagają, również w sposób nieświadomy,
doprowadzać do kontaktu Tory spisanej z zmieniającymi się okolicznościami
ludzkiej społeczności. W I wieku po Chr., Filon i Józef, a także początkująca
literatura
chrześcijańska
zawierają
opisy
zwyczajów,
komentarze
egzegetyczne, wierzenia, tradycje i legendy, które nie są wprost związane ze
znaczeniem treści Pism, a są paralelne do ustnej tradycji rabinicznej W042
42.
+ Rabinizm biegunem przeciwstawnym do chrześcijaństwo. Chrześcijaństwo i
judaizm odnoszą się do tych samych Ksiąg ST. Istotna różnica polega na
1
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
tym, że Księgi te są interpretowane z jednej strony przez NT, a z drugiej przez
Talmud. Nastąpiło rozdzielenie dawnego judaizmu na judaizm rabinistyczny i
chrześcijaństwo. Rozdział ten pogłębia się poprzez różne klucze
interpretacyjne tej samej zawartości religijnej. Z jednej strony następuje
proces, wskutek którego ruch duchowy zamyka się w sobie samym. Z drugiej
rozpoznanie wielkiej nowości w nowych wydarzeniach. Kanon rabiniczny
kończy proces formowania się judaizmu w kluczu tradycji faryzejskiej. Dla
chrześcijan w centrum znajduje się Mesjasz, zapowiadany przez ST i
realizujący pełnię zbawczego działania Boga w historii. Dla żydów rdzeniem
wszystkiego jest Tora, Prawo spisane i ustne, jako kondensacja wierności i
decydującego działania Boga w przeszłości. Dla jednych i drugich kwestią
centralną było zbawienie. Zmieniają się natomiast klucze interpretacyjne,
inaczej modyfikowana jest perspektywa. Wizja apostoła chrześcijańskiego,
np. Pawła, rozciąga się na wszystkie ludy. Rabin natomiast spogląda tylko na
lud Izraela W042 54. Paweł był katalizatorem procesu, który prowadził do
zwinięcia się w egoistyczny kłębek. Swoje nawrócenie nie traktuje jako
odejścia od wiary żydowskiej w Jedynego Boga. Przeciwnie, widzi w tym
życiowym przewrocie wyrażenie działalności zbawczej Boga w historii Izraela.
Bóg obiecał zbawienie pogan i obecnie jest tego początek. Poprzednia
postawa, zamknięta, prowadziła do upadku, do zapadnięcia się w głęboką
przepaść egoizmu. Bóg, wierny obietnicom, zwołuje jedną wielką wspólnotę
żydów i pogan, wokół zmartwychwstałego Chrystusa. Św. Paweł, jako apostoł
Chrystusa, czuje się członkiem narodu Izraelskiego. Zmieniło się jedynie
nastawienie do Tory. Nastąpił zwrot fundamentalny W042 55.
+ Rabinizm dostrzegał działalność społeczną, a w tym polityczną kobiet.
Dziełem Boga jest różnica płci, a także równość kobiety i mężczyzny. Różnice
dotyczą nie tylko ciała, ale też psychiki i płaszczyzny społecznej. Kobieta
ceniona jest jako matka, ale też jako administratorka domu, którym rządzi,
troszcząc się o pokarm dla wszystkich. Rabinizm dostrzegał również
działalność społeczną, a w tym polityczną kobiet. W wielu aspektach
podkreślali wyższość kobiety. Ponieważ została stworzona z kości Adama,
która jest zdecydowanie mocniejsza od prochu ziemi, wykazuje większą
wytrwałość w trudnościach i cierpieniach. Posiada też bardziej rozwinięty
intelekt instynktowny, intuicyjny. Stąd jednak jej ciekawość nie jest tak
uporządkowana jak ciekawość mężczyzny. A110 593 Rabinizm ortodoksyjny
traktował kobietę jako kogoś gorszego i na usługach mężczyzny. Dlatego też
żydowskie ruchy feministyczne są tak bardzo radykalne. Ich postulaty
spełnione są w judaizmie reformowanym A110 594.
+ Rabinizm Filozofia ksiąg rabinistycznych (2). Najważniejsze wątki
filozoficzne: „b) Etyka. Wypracowano „specyfikę” etyki żydowskiej,
żydowskiego perfekcjonizmu i powiązania etyki z prawem. Podjęto próby
ukazywania „logiczności” i „oczywistości” norm moralnych. Jednym z
tematów oryginalnych było wykazywanie logiki w etyce, ujmowanie
wszystkich przykazań w jedną całość, ustalanie i wyprowadzanie
przykazania najważniejszego – a niego reszty przykazań i przepisów. W
dyskusji nad „oczywistością” norm moralnych dokonano podziału przykazań
na racjonalne (biblijne i tradycyjne) oraz obrzędowe. Podział ten był, co
prawda, przedmiotem ciągłych dyskusji, ale na ogół uznawano obydwa
rodzaje praw jako równie obowiązujące. Pozostawał jednak otwarty problem
2
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
ilości przykazań. c) Filozofia prawa. Na marginesie literatury halachicznej
poruszano zagadnienia prawa religijnego, cywilnego i karnego. Podawano
przepisy prawne i objaśnienia przypisów, omawiano problem obowiązywania
prawa, zobowiązań wynikających z prawa, akceptacji społecznej i
indywidualnej prawa. Sporo uwagi poświęcano pedagogice prawa, mającej na
celu wychowanie dzieci i młodzieży w posłuszeństwie dla prawa.
Akceptowano dwie interpretacje wypracowane w I wieku przez Hillela i
Szamaja: pierwsza postulowała dostosowanie rozstrzygnięć prawnych do
konkretnych warunków, druga – zobowiązywała do bezwzględnego
dostosowania życia do litery prawa. d) Filozofia języka. Przy okazji ogromnego
wysiłku filologicznego rozbudowano zręby biblistyki i zgromadzono materiał
użyteczny dla późniejszej krytyki biblijnej. Tworzono je na bazie komentarzy
do Tory, podczas ustalania tekstów, porównywania cytatów, stosowania
różnych sposobów interpretacji tego samego tekstu i formułowania zasad
różnych hermeneutyk biblijnych” /J. Ochman, Średniowieczna filozofia
żydowska, (Historia filozofii żydowskiej, t. 2), Universitas, Kraków 1995, s.
19/. „e) Nauka, głównie medycyna, matematyka i astronomia. f) komentarze
do Miszny i Talmudu. Odegrały one niezwykle istotną rolę w rozwoju filozofii
i nauki średniowiecznej” /Tamże, s. 20/. „Dla historyka biblistyki, a
szczególnie dla późniejszej (XIX- i XX-wiecznej) krytyki biblijnej cenne
okazały się: – poszukiwanie pierwotnej myśli autora, – osadzenie myśli w
kontekście historii idei, – poszukiwanie źródeł poglądów i wyjaśnianie ich na
podstawie myśli przewodniej autora” /Tamże, s. 331.
+ Rabinizm judaizmu gnostyckiego Mit „człowieka pierwszego”, właściwy dla
rabinistycznych spekulacji judaizmu gnostyckiego, zmierza do wyjaśnienia
pozycji człowieka w świecie. W symbolu tym zawarta jest prawda
paradygmatyczna, którą trzeba wyjaśnić etiologicznie, umieszczając sytuację
aktualną w zamierzchłej przeszłości. Upadek pierwszego człowieka
zdeterminował sytuację człowieka na zawsze. Jednakże to, co w świecie
greckim i w gnozie jest Przeznaczeniem, fatum, moira, dla chrześcijanina
oznacza los określony przez winę, przez grzech. Człowiek decyduje o swoim
losie, jest bytem wolnym. Winą człowieka jest nie tylko pierwszy grzech, ale
też akceptacja sytuacji grzechu, akceptacja niesprawiedliwości. Wyzwolenie
dokonuje się poprzez akceptację programu wyzwolenia, który ofiaruje
Chrystus. Wymaga to zmiany myślenia (metánoia) A103 111.
+ Rabinizm Literatura (1). „Powszechnie akceptowany system faryzejski
przyznawał wielką rolę tradycji ustnej, którą nazywano również „Torą
niepisaną”. Zasób tej tradycji wzrastał i zaczęto ją spisywać. Istnieją dwie
generacje uczonych, którzy spisywali tradycję ustną. Generację rabinów
redagujących tradycję wieków I-II n.e. nazwano tannaitami; owocem ich
pracy była Miszna. Drugie pokolenie stanowili amoraici; zawdzięczamy im
kontynuację Miszny – Gemarę. Trzecim dziełem, które uwzględniło Misznę i
Gemarę, a także rozszerzyło ich treści o całą ówczesną „wiedzę żydowską”,
był Talmud. Pod względem treściowym teksty te dzielono na midrasze,
haggady i halachy. a) Miszna /Miszna (mišnāh* – nauka, powtarzanie,
nauka za pomocą powtórzeń) składa się z działów, te z traktatów, traktaty z
rozdziałów, rozdziały z paragrafów (misznilekcji). […] Gemara (gemārâ* –
nauka, uczenie się) to uzupełnienie Miszny dokonane przed zakończeniem
redakcji Talmudu/. /J. Ochman, Średniowieczna filozofia żydowska,
3
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
/Historia filozofii żydowskiej, t. 2/, Universitas, Kraków 1995, s. 331/
obejmuje księgi zawierające tradycję postbiblijną, dotyczącą doktryny, etyki i
prawa żydowskiego. Powstała około r. 200 w Palestynie. Jej redaktorem był
Jehuda ha-Nasi (II/III w. n.e.). b) Gemara jest „wykończeniem”,
uzupełnieniem i oficjalnym komentarzem Miszny. Powstała w IV w. n.e. w
Babilonii. c) Talmud /Talmud (talmud* – nauka, studium) palestyński został
napisany
w
dialekcie
palestyńsko-aramejskim
i
zredagowany
(prawdopodobnie) w Jawne. Talmud babiloński został napisany w dialekcie
babilońsko-aramejskim. Do Talmudu włączono księgi Miszny i Gemary.
Zwolenników Talmudu nazywano talmudystami. Mianem rabinizmu lub
talmudyzmu określane jest założenie o potrzebie akceptacji i oparcia się na
tradycji, głównie Talmudu/ to usystematyzowany zbiór tradycji, zawierający
całą ówczesną wiedzę judaizmu. Na tę wiedzę składają się sprawy związane z
religią, nauką (medycyna, astronomia, rolnictwo, historia) oraz z życiem
codziennym, społecznym i indywidualnym. Istnieją dwie wersje Talmudu:
palestyńska i babilońska. Talmud palestyński jest starszy (powstał około r.
360 i krótszy; Talmud babiloński pochodzi z V wieku u jest obszerniejszy”
Tamże, s. 18.
+ Rabinizm Literatura (2). Talmud dziełem, które uwzględniło Misznę i
Gemarę, a także rozszerzyło ich treści o całą ówczesną „wiedzę żydowską”.
Pod względem treściowym teksty te dzielono na midrasze, haggady i halachy.
„d) Midrasze /„Midrasze (midrāš* - badanie, objaśnienia)/ epoki tannaitów (III w.) powstały w szkołach rabinicznych i pisane były na użytek szkół […].
Głównymi autorami midraszy tej epoki byli rabi Kiwa i rabi Ismael. Mają one
na ogół charakter halachiczny i egzegetyczny. Midrasze epoki amoraitów (IIIIV wiek) powstały w synagogach i przeznaczone były dla ludu” J. Ochman,
Średniowieczna filozofia żydowska, /Historia filozofii żydowskiej, t. 2/,
Universitas, Kraków 1995, s. 331/ są komentarzami do ksiąg biblijnych,
odnoszą się bądź do całych ksiąg, bądź do ich urywków, albo też do
poszczególnych wierszy Biblii. Midrasze dzielimy, w zależności od czasu
powstania, na tannaickie, amorejskie lub poamorejskie. e) Halachy
(hǎlākāh*) to wskazówki dotyczące etyki, moralności i prawa żydowskiego.
Zawierają normy, przepisy, rozstrzygnięcia prawne i sądowe, dotyczą
nakazów konkretnego działania lub zakazów działania, odnoszą się do prawa
cywilnego i karnego. Wyjaśnienia i rozstrzygnięcia dotyczą zastosowania
zarówno norm zawartych w Biblii, jak i nie opartych na Biblii. f) Hagady
(haggādāh*) to opowieści etyczno-religijne służące do pouczenia ludu i
mające na celu utrwalanie wiary oraz wychowanie moralne. Rozpoczynają się
zazwyczaj od fragmentu Biblii, następnie rozszerzają jego treść i
wyprowadzają wnioski. Hagady i halachy występowały w Misznie, Gemarze i
Talmudzie bądź stanowiły dzieła samodzielne” Tamże, s. 18.
+ Rabinizm Midrasz rodzajem literackim o dość szerokim zakresie. Istnieją
m.in. midrasze rabinistyczne, nowotestamentalne i inne. Niektórzy traktują
komentarze z Qumran jako przykłady pierwotnych midraszy żydowskich, z
powodu ich struktury i metody. Peszer natomiast jest podrodzajem
literackim, który istnieje w Piśmie Świętym, w tekstach biblijnych
uważanych jako orędzie albo jako proroctwa na temat przyszłości,
interpretując je w kontekście tych samych wydarzeń, które już się dokonały.
Przykład takiego postępowania znajdujemy w Qumran. Pobożny kumrańczyk
4
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
uważał, że Bóg towarzyszy mu w każdym czytaniu Tory. Dlatego własną
interpretację Pisma uważał za nowe objawienie. Przyszłość wspólnoty widzieli
na podobieństwo tego, co wydarzyło się kiedyś z Izraelem /R. Trevijano
Etcheverría, Orígenes del cristianismo. Transfondo judío del cristianismo
primitivo, Ed. Publicaciones Universidad Pontificia Salamanca, Salamanca
1995 s. 173/. Peszarim są typem komentarza biblijnego, nieustannie
obecnego w pismach z Qumran. Formuła peszer (interpretacja) często
powtarzana jest w pismach z Qumran. Praktycznie cała tamtejsza literatura
służyła do lepszego odczytywania i rozumienia Pisma Świętego. Członkowie
tej sekty byli przekonani, ze tworzą lud Nowego Przymierza, prawdziwą resztę
Izraela w czasach ostatecznych. Byli stróżami czystości i autentyczności
kapłaństwa i poprawnej interpretacji Pisma Świętego, objawionego przez
Boga ich założycielowi, Mistrzowi Sprawiedliwości. Rozróżnia się dwa typy
peszarim. Jedne są ciągłe, idą śladem tekstu biblijnego, interpretując go
systematycznie, sukcesywnie fragment po fragmencie. Inne są tematyczne,
które wybierają dowolnie fragmenty Biblii i grupują je sztucznie lepszego
zilustrowania swojej tezy. Wszystkie interpretacje starają się zachować
objawienie, które było przekazywane ustnie w pierwszym etapie tworzenia się
wspólnoty a zostało spisane podczas pierwszego okresu herodowego, albo i
wcześniej /Tamże, s. 175.
+ Rabinizm miszny i Talmudu krytykowany w Ewangelia Jana. Ewangelia
Jana powstała w określonym kontekście historycznym: politycznym i
religijnym. „Prezentacja judaizmu w czwartej Ewangelii zbiega się z
reorganizacją judaizmu po roku 70., której rezultatem jest wykrystalizowanie
się judaizmu rabinicznego zakodowanego w misznie i Talmudzie. Szczególnie
ważne jest ustalenie relacji między tekstem czwartej ewangelii a modlitwą
Osiemnastu Błogosławieństw, do której wstawiono przekleństwo na
heretyków, przypisywane przez tradycję rabiniczną Gamalielowi II.
Konfrontacja chrześcijaństwa Janowego z judaizmem rabinicznym zdaje się
być podstawowym elementem w sformułowaniu charakterystycznej
chrystologii Janowej […] Chrystologia implikowała dalej tożsamość
wspólnoty, dziedzictwo duchowe judaizmu sprzed 70 r. oraz krytyczną ocenę
różnych form tego dziedzictwa (zwłaszcza apokaliptyki i mistyki)” 04 97.
Czwarta Ewangelia mówi o niebieskim pochodzeniu Jezusa. „Interpretacja
niebieskiego pochodzenia Jezusa nawiązuje do tradycji sapiencjalnej o
[pochodzeniu Mądrości […] W judaizmie Prawo identyfikowano z Mądrością
(Syr 24, 23.25; Ba 3, 36-4, 4). Stąd łatwo było przenosić na Jezusa-Mądrość
atrybuty przypisywane Prawu. Targum palestyński do Pwt 30, 12-14
poświadcza, że to, co rabini mówili o Prawie, chrześcijanie mówili o
Chrystusie (np. źródło wody żywej; por. J 4, 10). Czwarta Ewangelia jest
także świadectwem obustronnego rozwoju pojęć teologicznych na skutek
dialogu między chrześcijanami a rabinami. Dla czwartej Ewangelii Prawo nie
jest szczytem objawienia Bożego, lecz jest nim Chrystus, a Prawo daje o Nim
świadectwo (1, 45; 5, 39.46). Podczas gdy w Chrystusie jest pełnia Bożej
rzeczywistości, w Prawie jej nie ma (1, 17). Nie Tora, lecz Chrystus jest
wcieleniem Słowa Bożego” 04 98.
+ Rabinizm nowością względem Starego Testamentu określoną przez dwa
czynniki: a) Tendencja traktowania duszy ludzkiej jako nieśmiertelnej;
dlatego obecność ducha Bożego nie jest konieczna dla aktualizowania i
5
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
doskonalenia się człowieka; b) Czas obecny umieszczony jest w przestrzeni
Boga: „duch” pozostał w przeszłości, ewentualnie może się ujawnić w
przyszłości. Czas ducha Bożego się skończył. Kiedyś schekinah, chwała Boża
mieszkała ze swoimi w świątyni. Od zburzenia pierwszej świątyni (586 przed
Chr.), gdy nie było już proroków, Duch zniknął, słowo Boże zamilkło i nie ma
już objawienia wśród ludzi. Lud Boży obecnie jest pozbawiony obecności
Bożej; po tej obecności pozostała pustka. Rabinizm wobec tego nie może już
deklarować nowych dogmatów, może jedynie wyrażać coraz głębiej swoją
sytuację opuszczenia. Wysiłek religijny koncentruje się coraz bardziej na
absolutyzowaniu prawa (mówionego i pisanego), przekazanego przez tradycję
gdyż tylko ono pozostało. Pismo i tradycja zajmują miejsce, które wcześniej
zajmował profetyzm i obecność Ducha. Sytuacja te nie jest jednak
definitywna, może się zmienić. Duch może znowu zstąpić na niektórych,
wybranych ludzi. Nie będzie to jednak już duch narodowy, kolektywny, jak
dawniej, lecz będzie jedynie darem osobistym (T26 200; P. Schaefer, Die
Vorstellung vom Heiligen Geist in der rabbinischen Literatur (Studien zum A.
und NT, 28), Kösel V., München 1972).
+ Rabinizm ortodoksyjny traktował kobietę jako kogoś gorszego i na
usługach mężczyzny. Dziełem Boga jest różnica płci, a także równość kobiety
i mężczyzny. Różnice dotyczą nie tylko ciała, ale też psychiki i płaszczyzny
społecznej. Kobieta ceniona jest jako matka, ale też jako administratorka
domu, którym rządzi, troszcząc się o pokarm dla wszystkich. Rabinizm
dostrzegał również działalność społeczną, a w tym polityczną kobiet. W wielu
aspektach podkreślali wyższość kobiety. Ponieważ została stworzona z kości
Adama, która jest zdecydowanie mocniejsza od prochu ziemi, wykazuje
większą wytrwałość w trudnościach i cierpieniach. Posiada też bardziej
rozwinięty intelekt instynktowny, intuicyjny. Stąd jednak jej ciekawość nie
jest tak uporządkowana jak ciekawość mężczyzny. A110 593 Rabinizm
ortodoksyjny traktował kobietę jako kogoś gorszego i na usługach
mężczyzny. Dlatego też żydowskie ruchy feministyczne są tak bardzo
radykalne. Ich postulaty spełnione są w judaizmie reformowanym A110 594.
+ Rabinizm pierwotny źródłem pseudoepigrafów. Pseudepigrafy są
produktem wielu różnych grup wewnątrz pierwotnego chrześcijaństwa.
Niektóre z nich, jak 1 Hen, Jub i Test 12P zbliżone są do kręgów eseńczyków.
Ps Sal, 4 Esd i 2 Bar skłaniają się ku faryzeuszom i pierwotnemu
rabinizmowi, 4 Bar, jako Eupolemon, podobny jest do literatury
samarytańskiej, TestSal i PsSal 17 i 18 kojarzą się z zelotyzmem. Kiedyś
sądzono, że egzegeza starożytnego judaizmu w latach od 250 przed
Chrystusem do 200 po Chrystusie czyniona była przede wszystkim w
Targumim i Midraschim, to dziś, wiedząc że redakcja tych tekstów jest
późniejsza, zdajemy sobie sprawę z tego, że pierwsza żydowska egzegeza
biblijna, poza tekstami Qumran, była związana z produkcją pseudepigrapha.
ST był źródłem inspiracji pseudepigrapha. Wiele jest w nich jednak własnych
wyobrażeń autorów, zazwyczaj pod wpływem innych pism. Tematy ST często
są wykorzystywane jako odskocznia do podejmowania innych zagadnień.
Niektóre konkretne wydarzenia zostały przemienione w fantastyczne opisy
kreujące nowe sytuacje. Czasem autor nawiązuje jedynie do wydarzenia ST,
albo postaci ST, aby komponować historię całkiem nową. Czasem opis
historii biblijnej jest poszerzony dzięki wykorzystaniu tradycji ustnej. Innym
6
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
razem tłem nowej wersji jest literatura poza biblijna. Tekst biblijny jest
skondensowany, opuszczony, oczyszczony, wyjaśniony, skompletowany
poprzez zestawienie z innymi tekstami, przeważnie radykalnie zmieniony.
Wszystko to wskazuje na istnienie fundamentalnego, niezmiennego kanonu
biblijnego, który był fundamentem życia i religijnej refleksji /R. Trevijano
Etcheverría, Orígenes del cristianismo. Transfondo judío del cristianismo
primitivo, Ed. Publicaciones Universidad Pontificia Salamanca, Salamanca
1995 s. 171.
+ Rabinizm po roku 70 zależny od rabinów Jerozolimskich, którzy schronili
się w Jamni. Reakcja chrześcijan na zburzenie Jerozolimy. Nie ma pustki
między ruchem Paulińskim a odrodzeniem po zburzeniu Jerozolimy (ciemny
tunel między rokiem 55 a 85). Nie istnieje rozziew między chrześcijaństwem
Pawłowym a Synoptycznym /R. Trevijano Etcheverría, Orígenes del
cristianismo. Transfondo judío del cristianismo primitivo, Ed. Publicaciones
Universidad Pontificia Salamanca, Salamanca 1995 s. 84/. Wspólnota
Jerozolimska, po rozpoczęciu wojny Żydów z Rzymem, miała znaczny wpływ
na chrześcijaństwo ostatnich dziesięcioleci I wieku, wpływ porównywalny na
ten, jaki na początki judaizmu rabinistycznego posiadali rabini Jerozolimscy,
którzy schronili się w Jamni. Zburzenie Jerozolimy oznacza koniec
pierwszego okresu historii Kościoła, koniec czasu misji skierowanej do
Izraela (Mt 23, 38-39). Ewangelia kierowana jest odtąd jedynie do pogan (Mt
28, 19). Łukasz oddziela zburzenie Jerozolimy od Paruzji (Łk 21, 20-24).
Zaczyna się nowy okres historii /Tamże, s. 85/. W pierwszym wieku
dokonała się przemiana mentalności u chrześcijan i u żydów, od
skoncentrowania się wokół świątyni do życia bez istnienia świątyni
Jerozolimskiej. Dla chrześcijan Jeruzalem – miasto święte stało się tylko
Jerozolimą – miastem zwyczajnym, jak wszystkie inne. Znaczący był okres od
roku 70 do 135. Nastąpiła radykalizacja postaw. Wytworzyły się dwie różne
interpretacje Pism ST. Dokonał się ostateczny rozłam pomiędzy judaizmem a
chrześcijaństwem. Zniszczenie świątyni dla chrześcijan było znakiem
potwierdzającym werdykt sądu Bożego nad dawnym Izraelem. W wojnie lat
66-73 chrześcijanie oddalili się od żydowskiego zelotyzmu. Podobnie jednak
uczyniło wiele żydów w Palestynie, tak jak np. Ben Zakkai, a nade wszystko
Diaspora /Tamże, s. 86.
+ Rabinizm racjonalistyczny wieku X, Saadia ben Josef al-Fajjumi. „Dawid
ben Merwan był człowiekiem wykształconym, o znacznej erudycji i orientacji
we współczesnych prądach w świecie kultury arabskiej. Znał myśl
chrześcijańską i arabsko-muzułmańską; pozostawał tak jak karaimi, pod
wpływem arabskich mutazylitów i od Arabów zapożyczył zabarwiony
neoplatonizmem arystotelizm. Nie stał się jednak filozofem, a swoją
znajomość filozofii wykorzystywał do rozważań teologicznych, które uznawał
za najważniejszą dziedzinę poznania. Głównym tematem jego dociekań było
zagadnienie jedności boskiej oraz atrybutów boskich. W tej ostatniej sprawie
był prekursorem Mojżesza Majnonidesa stwierdzając, iż wszelkie atrybuty
przypisywane Bogu mogą mieć jedynie charakter negatywny – orzekając
tylko, czym Bóg nie jest” /Z. Kuksiewicz, Zarys filozofii średniowiecznej.
Filozofia bizantyjska, krajów zakaukaskich, słowiańska, arabska i żydowska,
PWN, Warszawa 1982, wyd. 2, s. 481/. Jego kontynuatorem i głównym
przedstawicielem racjonalizmu rabinicznego w wieku X był gaon Saadia ben
7
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
Josef al-Fajjumi (892-942) pochodzący z górnego Egiptu. Działał on we
wschodniej części imperium arabskiego. Był główną postacią rozwijającej się
racjonalizacji myśli rabinicznej na gruncie opozycji wobec sekty karaimów.
„Był uczonym rabinem, przez krótki czas gaonem – głową żydowskiej
wspólnoty religijnej jako mianowany w roku 928 przełożony Akademii
babilońskiej w Surze. Jego działalność poświęcona była głównie obronie
religijnych pozycji rabinizmu przed karaimami oraz apologetyce tradycyjnego
nurtu religijnego. By zrealizować ten cel, zapoznaje z myślą filozoficzną i
oddaje wszechstronnym studiom. Zna dobrze literaturę religijną żydowską
oraz prawnicze dzieła arabskie. Jest autorem przekładu Biblii na język
arabski oraz słownika arabsko-hebrajskiego, pisze komentarze do religijnych
tekstów żydowskich. Główne jego dzieła o znaczeniu filozoficznym, to
komentarze do Księgi stworzenia (Sefer Jecira), starego żydowskiego działa
gnostycznego, oraz Księga wierzeń i opinii (Sefer ha-Emunoth we-ha-Deoth)”
Poruszana przezeń problematyka filozoficzna obraca się wokół problemów
zastosowania filozofii pogańskiej do religijnego materiału problemów krytyki
poznania zagadnienia Boga i jego relacji do świata oraz stworzenia świata”
/Tamże, s. 482.
+ Rabinizm skrytykowany W Dialogach przeciwstawione zostały dwa spójne
systemy interpretacji Pisma Świętego: system chrześcijański, który widzi w
Jezusie Chrystusa. Mesjasz jest kluczem do Pisma. Egzegeza ta sprzeciwia
się radykalnie interpretacji rabinicznej, wedle której Mesjasz ma dopiero
nadejść. „Justyn jest dla nas pierwszym świadkiem argumentacji opartej na
Piśmie, zbudowanej na związku dwu Testamentów. Przed Justynem, Aryston
z Pelli napisał rozmowę między Jazonem (judeochrześcijaninem), a
Papiskusem (Żydem z Aleksandrii) na temat Chrystusa. Jednak dialog ten
zaginął, podobnie jak apologie do Żydów Apolinarego z Hierapolis) C1.1 37.
+ Rabinizm średniowieczny filozoficzny. „Mianem „rabinizmu” obejmuje się
okres „myśli żydowskiej” trwający około ośmiu wieków, w którym zajmowano
się głównie tematyką teologiczną. W okresie tym nie można mówić o filozofii”
/J. Ochman, Średniowieczna filozofia żydowska, /Historia filozofii
żydowskiej, t. 2/, Universitas, Kraków 1995, s. 331/. „Skarbnicą kulturową
judaizmu była religia, a w niej naczelne miejsce zajmowała Tora. Ogromną
rolę Tory jako elementu integrującego Żydów dostrzeżono rychło, a osoby
„uczone w Piśmie świętym” darzono szacunkiem religijnym i społecznym. Już
za panowania Johanana Hirkana I (135-104 p.n.e.) istniały trzy liczące się
orientacje teologiczne: faryzeuszy, saduceuszy i esseńczyków. Około III w.
n.e. faryzeizm stał się dominującą, a później nawet jedyną orientacją
teologiczną. Żydów „uczonych w piśmie” nazywano powszechnie rabinami.
Równie szybko powstały szkoły rabinów pierwszą założył już w I w. p.n.e.
Hillel Trzy pierwsze wieki naszej ery były okresem nie sprzyjającym rozwojowi
intelektualnemu Żydów. Po klęsce politycznej i zburzeniu Jerozolimy
przestało istnieć centrum polityczne Izraela. W świadomości rabinów
powstała myśl o ustanowieniu centrum apolitycznego i stworzeniu nowych
(apolitycznych) rodzajów więzi narodowej. Osnowa dla tych rodzajów więzi
stała się tradycja” Tamże, s. 17. „Autorzy literatury rabinicznej nie zbliżyli się
do żadnego systemu filozofii. W całej literaturze rabinicznej nie pojawiło się
ani jedno nazwisko wielkiego filozofa starożytności, nie odnaleziono również
żadnego terminu filozoficznego. Odzywa się jedynie echo stoicyzmu ludowego
8
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
(lecz bez nazwy i bez grecyzacji doktryny), echo platonizmu w opowiadaniach,
ze Bóg stwarzając świat patrzył na Torę, i w opowiadaniu, że dusza widziała
Torę zanim przyszła na świat; pojawia się także nazwisko mało znanego
filozofia, cynika Ojnomajosa z Gedary (II w. n.e.) oraz przymiotnik
„epikurejski” w znaczeniu bezbożny” Tamże ,s. 21.
+ Rabinizm tłem rozumienia Ewangelii Jana. Otwartość ewangelii Jana na
mistykę i dialog z gnostykami nie wskazują na synkretyzm. Dziś rozumiemy
to lepiej, w świetle nowych odkryć z Qumran, Nag Hammadi i innych, oraz w
świetle badań historii religii (mandeizm, gnostycyzm, mistyka żydowska). Ph.
Menod mówił tam o środowisku hellenistycznym Ewangelii Jana, C. H. Dodd
mówił o Sitz im Leben pierwotnego chrześcijaństwa na podstawie literatury
hermetycznej, judaizmu hellenistycznego (Filon z Aleksandrii), judaizmu
rabinicznego, gnostycyzmu i mandeizmu. C. K. Barett podkreślał rolę
judaizmu hellenistycznego, aczkolwiek dostrzegał też rolę literatury
apokaliptycznej i rabinicznej. Obaj autorzy angielscy czynią refleksje nad
gnostycyzmem (Dodd), czy nad religiami głoszącymi odkupienie (Barrett)
jedynie w końcowej części swoich prac i odrzucają opinie o ich wpływie na
czwartą Ewangelię /G. Sánchez Mielgo, La obra de S. Juan, un modelo de
inculturación, w: Cristianismo y culturas. Problemática de inculturación del
mensaje cristiano, Actas del VIII simposio de teología histórica, Facultad de
teología San Vicente Ferrer, Series Valentina XXXVII, Valencia 1995, 235246, s. 238/. Hoskins wykazał wpływ Księgi Rodzaju na Ewangelię św. Jana.
Glasson wskazał na historię Mojżesza i Wyjście z niewoli egipskiej jako na
motyw dominujący. Wielu teologów sądzi, że struktura Ewangelii Jana jest
wzorowana na tym wydarzeniu. R. H. Smith porównał znaki czynione przez
Jezusa ze znakami czynionymi przez Mojżesza: znaki powiązane z plagami
egipskimi (J 1, 17; 5, 46), manna (J 6), woda ze skały (J 7), wąż z brązu (J 3),
namiot spotkania (J 1). Na Ewangelię Jana wpłynęła też Księga Powtórzonego
Prawa. Połowa cytatów w tej ewangelii pochodzi z Ksiąg Prorockich. Griffiths
sądzi, że jest ściśle powiązana Deuteroizajaszem. Boismard dostrzegł
powiązania z Ozeaszem /Tamże, s. 239/. Ogólnie można zauważyć kilka
środowisk wpływających na Ewangelię Jana: judaizm rabinacko-faryzejski,
judaizm
synkretystyczny
orientalno-hellenistyczny,
oraz
judaizm
heterodoksyjny, zwłaszcza w Qumran /Tamże, s. 240 in./ Uczniowie Jana
Chrzciciela wpływali na wspólnotę Jana i na wspólnotę w Qumran. Do
wspólnoty Jana przybywali niektórzy esseńczycy z Qumran. Później
Ewangelia Jana wpływała na wspólnotę w Qumran /Tamże, s. 242.
+ Rabinizm w kulcie katolickim odrzucony przez Erazma z Rotterdamu.
Nurty duchowości hiszpańskiej wieku XV, erazmianizm. Andrés W. uważa, że
nie należy erazmianizm określać jako chrześcijaństwo wewnętrzne
(chrześcijańskość), gdyż nurt ten istniał i był opisywany już o wiele wcześniej
i znacznie głębiej w samej Hiszpanii. To samo mówi on o zagadnieniu kultu w
duchu i w prawdzie. Andrés Martinez uważa, ze najważniejszą i najbardziej
oryginalną stroną myśli Erazma z Rotterdamu jest ewangeliczność i
paulinizm systematyczny, komentarze do Pisma Świętego, rekomendowane
przez św. Jana z Avila, oraz instytucja adoracji Boga w duchu jako krytyczne
przeciwstawienie się rytom. W Hiszpanii w latach 1516-1636 widoczny był
podział na stronników i przeciwników Erazma, jednak nie istniał ruch
erazmiański w pełnym tego słowa znaczeniu, za wyjątkiem krytykowania w
9
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
jego duchu osób, rytów i ceremonii kościelnych. Sama myśl Erazma też była
przez Hiszpanów przerabiana, dostosowywana do lokalnych uwarunkowań.
Erazm został „shiszpanizowany”, czytany i podziwiany w klasztorach i w
duchowych centrach całego kraju. Właśnie ta swoista recepcja przyczyniła
się do pojawienia się znacznej liczby jego zwolenników, większej niż w innych
krajach. Być może, gdyby pojęli, jaka jest jego myśl w oryginale, nie byliby aż
tak bardzo zachwyceni. Dysputy nad jego ideami skoncentrowały się w
mieście Valladolid w roku 1527. W ten sposób erazmianizm wpłynął na
reformę hiszpańską wieku XVI. Erazm był wrogiem rytów, ceremonii, postów,
obrazów. Traktował je jako reminiscencję rabiniczną. Cenił natomiast
wnętrze człowieka, ducha przedkładał ponad ciało. To, co cielesne,
zewnętrzne, czasowe, powinno być przezwyciężone przez to, co wewnętrzne,
duchowe i doskonałe M. Andrés, La teología en el siglo XVI (1470-1580), w:
Historia de la Teología Española, t. 1: Desde sus orígenes hasta fines del siglo
XVI, M. Andrés Martinez (red.), Fundación Universitaria Española: Seminario
Suarez, Madrid 1983 s. 579-735 (r. VII), s. 662.
+ Rabinizm walczył z pluralizmem, między innymi ze wspólnotą w Qumran, a
później, już radykalnie, z chrześcijaństwem, które zasiało swe idee w wielu
różnych nurtach judaizmu. Wszystkie one miały być przez rabinizm
usunięte, gdyż wynikało z nich, że chrześcijaństwo jest oczywistym
spełnieniem Starego Testamentu. Wieki życia Izraela według rabinów nie
były rozwojem Objawienia i przygotowaniem do pełni Objawienia, lecz tylko
umacnianiem Przymierza zawartego przez Boga z Mojżeszem. Kongres
dotyczący pism z Qumran, mający miejsce w Madrycie w roku 1992,
rozbudził na nowo zainteresowanie postacią Mesjasza /V. Collado Bertomeu,
Qumran y el cristianismo, w: Cristianismo y culturas. Problemática de
inculturación del mensaje cristiano, Actas del VIII simposio de teología
histórica, Facultad de teología San Vicente Ferrer, Series Valentina XXXVII,
Valencia 1995, 215-222, s. 218/. Mesjasz jest postacią bogatą: królem z
potomstwa Dawida, kapłanem zbawiającym świat w sytuacji końca czasów,
wysłannikiem niebios. Pisma z Qumran są autonomiczne wobec pism
Nowego Testamentu. Pozwalają nam lepiej zrozumieć judaizm czasów
Jezusa, a tym samym pozwalają lepiej zrozumieć pisma Starego Testamentu.
Nie byłoby to możliwe, gdyby pisma z Qumran były pochodzenia
chrześcijańskiego. Ponieważ jednak są one usadowione w nurcie judaizmu,
informują o nim od wewnątrz. Do tej pory judaizm współczesny Jezusowi (i
pisma Starego Przymierza) można było odczytywać tylko na podstawie
literatury rabinicznej, czyli jednostronnie /Tamże, s. 219/. Qumran jest
bliższe chrześcijaństwu niż rabinizm. Rabinizm głosił nienawiść wobec
nieprzyjaciół, Qumran głosił miłość wobec wszystkich, również wobec
nieprzyjaciół /Tamże, s. 220/. Okazuje się, że nawet Pisma św. Pawła są
dość zbieżne z Qumran, pomimo tego, że powstały w środowisku wybitnie
hellenistycznym. Idee św. Pawła nie są hellenistyczne, nie zrywają z
judaizmem, lecz z niego wyraźnie wypływają. Jezus (i całe chrześcijaństwo)
zakorzeniony był w tradycji żydowskiej. W tej samej tradycji zakorzenione są
pisma z Qumran. To rabini zerwali z tradycją żydowską i zaskorupili się w
Prawie /Tamże, s. 221.
+ Rabinizm walczył z pluralizmem, między innymi ze wspólnotą w Qumran, a
później, już radykalnie, z chrześcijaństwem, które zasiało swe idee w wielu
10
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
różnych nurtach judaizmu. Wszystkie one miały być przez rabinizm
usunięte, gdyż wynikało z nich, że chrześcijaństwo jest oczywistym
spełnieniem Starego Testamentu. Wieki życia Izraela według rabinów nie
były rozwojem Objawienia i przygotowaniem do pełni Objawienia, lecz tylko
umacnianiem Przymierza zawartego przez Boga z Mojżeszem. Kongres
dotyczący pism z Qumran, mający miejsce w Madrycie w roku 1992,
rozbudził na nowo zainteresowanie postacią Mesjasza /V. Collado Bertomeu,
Qumran y el cristianismo, w: Cristianismo y culturas. Problemática de
inculturación del mensaje cristiano, Actas del VIII simposio de teología
histórica, Facultad de teología San Vicente Ferrer, Series Valentina XXXVII,
Valencia 1995, 215-222, s. 218/. Mesjasz jest postacią bogatą: królem z
potomstwa Dawida, kapłanem zbawiającym świat w sytuacji końca czasów,
wysłannikiem niebios. Pisma z Qumran są autonomiczne wobec pism
Nowego Testamentu. Pozwalają nam lepiej zrozumieć judaizm czasów
Jezusa, a tym samym pozwalają lepiej zrozumieć pisma Starego Testamentu.
Nie byłoby to możliwe, gdyby pisma z Qumran były pochodzenia
chrześcijańskiego. Ponieważ jednak są one usadowione w nurcie judaizmu,
informują o nim od wewnątrz. Do tej pory judaizm współczesny Jezusowi (i
pisma Starego Przymierza) można było odczytywać tylko na podstawie
literatury rabinicznej, czyli jednostronnie /Tamże, s. 219/. Qumran jest
bliższe chrześcijaństwu niż rabinizm. Rabinizm głosił nienawiść wobec
nieprzyjaciół, Qumran głosił miłość wobec wszystkich, również wobec
nieprzyjaciół /Tamże, s. 220/. Okazuje się, że nawet Pisma św. Pawła są
dość zbieżne z Qumran, pomimo tego, że powstały w środowisku wybitnie
hellenistycznym. Idee św. Pawła nie są hellenistyczne, nie zrywają z
judaizmem, lecz z niego wyraźnie wypływają. Jezus (i całe chrześcijaństwo)
zakorzeniony był w tradycji żydowskiej. W tej samej tradycji zakorzenione są
pisma z Qumran. To rabini zerwali z tradycją żydowską i zaskorupili się w
Prawie /Tamże, s. 221.
+ Rabinizm wieku I, pod koniec, kładł wielką wagę na interpretację tekstu
biblijnego. „W. Słowo Boże przemawia do człowieka również po ostatecznym
zredagowaniu Ewangelii. „Dla ostatniego redaktora (J 21) zamknięcie tekstu
nie oznacza zamknięcia słowa. Słowo Jezusa kontynuuje swe oddziaływanie
w życiu człowieka. Zamknięcie księgi oznacza proces, który pozwala na
kontynuacje słów w życiu, oddziaływanie ich w świecie (J 21, 25). Według 2 J
12 nie można wszystkiego napisać, a 3 J 13-14 kładzie nacisk na żywe
słowo. Według czwartej Ewangelii mamy zatem dwa typy pisma: pismo
historyczne – księga jako interpretacja działalności publicznej Jezusa, oraz
pismo żywe – życie Kościoła, cały świat za pośrednictwem wiary apostolskiej.
W takim ujęciu słowa Jezusowego ostatnia redakcja czwartej Ewangelii
zbiega się z myślą drugiego zakończenia Ewangelii św. Marka (por. Mk 16,
20)”. Interpretacja tekstu biblijnego odgrywała wielka rolę w judaizmie,
począwszy od końca I wieku. „W kręgach rabinicznych pod koniec I w. po
Chr. Istniał jednak problem stosunku między tekstem a jego interpretacją.
Już w Qumran odróżniano teksty prorockie, narracyjne, które poddawano
alegorycznej interpretacji, od tekstów prawnych, do których stosowano inne
reguły hermeneutyczne. Faryzeusze przyjmowali boski autorytet ksiąg
świętych, ale w praktyce powoływali się na ustną Torę. Judaizm rabiniczny,
nawiązujący do faryzeuszów, zaraz w swych początkach sformułował
11
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
doktrynę o inspiracji biblijnej i określił kanon ksiąg świętych (świadczy o tym
4 Ezd 14, 44-46; Józef Flawiusz, Contra Apionem 1, 8; Bab 14b-15a), ale całą
swą ideologię oparł nie na tekście biblijnym, lecz na jego interpretacji przez
rabinów” 04 107.
+ Rabinizm wieku IV Komentowanie Księgi Rodzaju w Opowieści o
stwarzaniu. Filozofia żydowska Pierwsze traktaty. Są one bardziej mistyczne,
skłaniają się ku gnozie. „Obszerniejsza tematyka filozoficzna pojawia się w
trzech dziełach mistycznych pochodzących prawdopodobnie z IV wieku: w
Opowieści o stwarzaniu, Opowieści o wozie i w Aforyzmach Ojców. a)
Opowieść o stwarzaniu jest komentarzem do pierwszego rozdziału Księgi
Rodzaju i zawiera refleksje dotyczące filozofii przyrody, metafizyki i filozofii
Boga. Mowa w niej o powstaniu świata i procesie kosmogonii. Świat powstał
dzięki światłu […], które otacza Boga i które stało się siłą życiodajną świata.
Na skutek działania tego światła świat rozwijał się; rozszerzałby się w
nieskończoność, gdyby Bóg go nie zatrzymał. W świecie są trzy elementy:
woda, ogień i powietrze. Woda wydała ciemność, ogień wydał światłość, a
powietrze – mądrość. Kosmologia talmudyczna wyrastała w opozycji do
koncepcji gnostycznych. Gnostycy twierdzili, że Bóg nie może być twórcą
materii, stąd w kosmologii talmudycznej pojawiły się: – wątpliwości, czy Bóg
jest stwórcą świata. Uzasadniono je różnicami w dwóch opisach stworzenia
świata zawartymi w Księdze Rodzaju. Różnice między obydwiema wersjami
uwypuklano i podkreślano, – teza, że materia jest wieczna, co Księga Rodzaju
sygnalizuje wyrazami „tohu” i „Bohu”, zatem Bóg nie był stwórcą materii. –
teza, że Bóg stworzył tylko niebiosa, a niebiosa wydały ziemię, – teza, że Bóg
stworzył materię nocą (między dniami) i dlatego stworzył dzieło niedoskonałe.
b) Opowieść o wozie to komentarz do rozdziałów I i X proroctwa Ezechiela;
zawiera refleksje metafizyczne i teologiczne. W dziele mowa jest o tronie
Boga, o aniołach otaczających tron oraz o najwyższej sferze niebios, do której
„powracają” dusze ludzkie. Mowa jest w nim również o atrybutach Boga. c)
Aforyzmy Ojców zawierają wiele wątków etycznych wypracowanych na
podstawie sentencji z Tory i wypowiedzi mędrców żydowskich. Zostały w nich
poruszone tematy odnoszące się do opatrzności bożej, wolności człowieka,
roli tradycji i prawa. Na szczególna uwagę zasługują rozważania na temat
wartości oraz obowiązków, uwagi na temat etyki nauczyciela i etyki ucznia.
d) Niektórzy późniejsi filozofowie uznali, że Opowieść o stwarzaniu to
pierwszy żydowski zapis filozofii przyrody, a Opowieść o wozie – pierwszy
zapis metafizyki żydowskiej. Aforyzmy Ojców uważane były zgodnie za jedno
z podstawowych dzieł etyki żydowskiej. Do wszystkiego pisano komentarze”
/J. Ochman, Średniowieczna filozofia żydowska, (Historia filozofii
żydowskiej, t. 2), Universitas, Kraków 1995, s. 20.
+ Rabinizm wieku X kalifatu bagdadzkiego Tradycja rabiniczna trzyma się
ścisłej interpretacji Biblii oraz Talmudu. Opozycja ulega wpływom
pozażydowskim, prowadząc do ruchu heretyckiego karaimów. Racjonalizm
karaimów i fideizm rabinów próbuje łączyć trzeci nurt, racjonalizującej myśli
rabinicznej, powstały w X wieku, którego główny przedstawicielem jest gaon
wspólnoty żydowskiej – Saadia. Rabini dbali o ortodoksję. Przeciwstawiał się
tej postawie nurt karaimów, który łączył racjonalizm z teozofią. Zamiast
odczytywania myśli Bożej karaimi tworzyli własne wyobrażenia, ubierając je
w szatę racjonalnej myśli ludzkiej. „Za twórcę tego nurtu uważa się Arona
12
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
ben Dawida z Basry. Karaimi przejmują pełną prawomocność
indywidualnego rozumienia Biblii przez każdego wierzącego, odrzucając
tradycję rabiniczną wykładu Pisma. […] Przejmują pewne elementy
emanacyjnego poglądu na świat z nurtu neoplatońskiego greckiego, wzorując
się równocześnie na arabskich mutazylitach w sprawach etyki
indywidualnej” /Z. Kuksiewicz, Zarys filozofii średniowiecznej. Filozofia
bizantyjska, krajów zakaukaskich, słowiańska, arabska i żydowska, PWN,
Warszawa 1982, wyd. 2, s. 480/. Działalność intelektualna karaimów działa
ożywczo na rozwój myśli spekulatywnej w ortodoksyjnych kręgach
rabinicznych. Walka z przeciwnikiem wykorzystującym nowe treści
filozoficzne oraz nowe racjonalistyczne metody dowodzenia powoduje
konieczność sięgnięcia do tych samych środków, z jednej strony – z drugiej
strony wzmaga teoretyczne zainteresowanie praktycznie dotąd, jeśli nie
pragmatycznie nastawionych ideologów oficjalnej religii żydowskiej. Z tych
zainteresowanych myślą spekulatywną kręgów wyszedł pochodzący
prawdopodobnie z Mezopotamii i piszący po arabsku Dawid ben Merwan,
działający w wieku X, jego zaś kontynuatorem i głównym przedstawicielem
racjonalizmu rabinicznego w wieku X był gaon Saadia” /Tamże, s. 481.
+ Rabinizm wpłynął na Ewangelię Jana. Źródło określane przez egzegetów
jako mowy Jezusa, traktowane jest przez nich jako etap redakcyjny
polegający na wyjaśnianiu Ewangelii znaków. Wielu biblistów wskazywało
jednak na wcześniejsze i niezależne istnienie mów Jezusa. Miały one
nawiązywać do ówczesnych prądów religijnych w świecie hellenistycznym,
uwydatniając dystans między chrześcijaństwem a pogaństwem. Nowsze
badania wypowiedzi Jezusa wskazują, że powiązania źródła mów z
hellenizmem nie były bezpośrednie. Mowy Jezusa zakorzenione są w
przekazie synagogalnym, co implikuje także wpływy hellenistyczne, ale
przefiltrowane przez teologów żydowskich, a później także przez teologów
chrześcijańskich. P. Borgen u podstaw J 6, 31-58 odkrył strukturę typowej
homilii synagogalnej na temat manny. Ta struktura pochodzi z późniejszych
źródeł rabinicznych 04 41.42. Źródło zawierające opis męki Jezusa było
dostępne redaktorowi czwartej Ewangelii niezależnie od innych ewangelistów.
Janowy opis męki stanowi kombinację podstawowego materiału i własnego
rozumienia go przez ewangelistę. Opowiadanie o męce koncentruje się wokół
„osi chrystologicznej” (R. Baum-Bodenbender). W ten rdzeń chrystologiczny
są wstawione wypowiedzi prowadzące tok narracyjny. Baum-Bodenbender
dostrzega dwie warstwy tradycji Janowej. Wczesnojanowa tradycja A
tworzyła zwarty kompleks narracyjny przypuszczalnie zredagowany na
piśmie. Późniejsza warstwa narracyjna B przejęła wcześniejsze opowiadania,
poszerzyła je i utrwaliła w aktualnej formie. Warstwa A jest niezależna od
tradycji synoptycznej, która została wykorzystana przy ostatecznej redakcji
opowiadania 04 43.44. R. Baum-Bodenbender jest zdania, ze w Kościele
Janowym mamy do czynienia z procesem, który można nazwać
„pregnostycyzmem”. Uważam, że gnostycyzm istniał już o wiele wcześniej i
czwarta Ewangelia go nie rozpoczyna, lecz z nim walczy (P. Liszka).
13