doc142 Libri magistri muti sunt. Pocta Jaroslavĕ Kašparové. K vydání
download 
Reklamacja Transkrypt
142 Libri magistri muti sunt. Pocta Jaroslavĕ Kašparové. K vydání
142 RECENZJE I PRZEGLĄDY czenie omawianych zagadnień na marginesie; żywa pagina zamieszczona na dole strony czasami zlewa się z przypisami. Oczywiście zdaję sobie sprawę, że przy tak obszernym dziele zmiany edytorskie spowodowałyby jeszcze większą objętość, a tym samym wzrost kosztów druku. Ogólnie należy wysoko ocenić wysiłek włożony w przygotowanie tego podręcznika. Wymagało to dużej odwagi, determinacji i pracy, aby skompletować zespół autorski, opracować nowatorską koncepcję, czuwać nad całością, zabiegać o fundusze i organizować pracę zespołu, co niewątpliwie jest zasługą redaktor Anny Tokarskiej. Należy sądzić, że przedsięwzięciu temu przyświecało przekonanie, że tego typu opracowanie jest niezbędne dla polskiego środowiska bibliotekarskiego, głównie dla studentów, ale również dla bibliotekarzy praktyków. W podręczniku znalazły się podstawowe definicje terminów bibliotekarskich, często prezentowane jako nowatorskie przez poszczególnych autorów, uaktualniona problematyka zagadnień bibliotekarskich, czasami dyskusyjne rozwiązania, uzupełniająca bibliografia poszerzająca treści zamieszczone w poszczególnych rozdziałach oraz bardzo przydatne dodatki. Należy mieć nadzieję, że ten nowoczesny podręcznik będzie rzeczywiście dobrze służył osobom kształcącym się, doskonalącym wiedzę z zakresu bibliotekarstwa oraz bibliotekarzom praktykom w XXI wieku. Danuta Konieczna Libri magistri muti sunt. Pocta Jaroslavĕ Kašparové. K vydání připravily Alena Císařová Smítková, Andrea Jelínková a Milada Svobodová. Praha: Knihovna Akademie vĕd ČR 2013, 430 s. ISBN 978-80-86675-24-4 Czechy, jak w swej monumentalnej Encyklopedie knihy (Praha 2006) stwierdził znany badacz dawnej książki Petr Vojt (notabene jeden z autorów recenzowanego tomu), to „brama między słowiańskim a niemieckim drukarstwem”. Historia czeskiej książki i bibliotek jest więc szczególnie ważna dla europejskiego badacza, zwłaszcza pochodzącego z Europy Środkowej. Znajomość procesów i przemian zachodzących w kulturze książki na ziemiach czeskich pozwala lepiej zrozumieć uwarunkowania, jakim podlegała książka w sąsiednich krajach. Recenzowany tom daje sporo okazji do przemyśleń nad społeczną rolą książki, potwierdzając prawdziwość tytułowego przysłowia, że Książki są milczącymi nauczycielami. Jaroslava Kašparová, na której cześć wydano tę pracę, jest znaną uczoną, związaną z najważniejszymi bibliotekami czeskimi: Oddziałem Rękopisów i Starych Druków Biblioteki Narodowej Republiki Czeskiej oraz Oddziałem Starych Druków Biblioteki Muzeum Narodowego. Jest uznanym ekspertem w dziedzinie książki dawnej, zwłaszcza związanej z kulturą romańską (z wykształcenia jest romanistką), a także autorką czeskiej wersji norm opisu starych druków. Współpracowała z Instytutem Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa Wydziału Filozoficznego Uniwersytetu Karola oraz z Wydziałem Filozoficznym Uniwersytetu Południowoczeskiego w Czeskich Budziejowicach, była też redaktorką „Sborníku Národního muzea (řada C)”. Obecnie opiekuje się bogatymi zbio- Roczniki Biblioteczne 58, 2014 © for this edition by CNS RB 58.2014.indb 142 2015-03-24 11:50:46 RECENZJE I PRZEGLĄDY 143 rami Biblioteki Kinských i nadzoruje Projekt Provenio1. Bywa na stażach i wyjazdach naukowych, także w Polsce (we Wrocławiu, Krakowie, Warszawie, Toruniu)2. Zainteresowania naukowe Kašparovej skupiają się wokół kilku zagadnień: 1) XVIi XVII-wiecznych druków romańskich i ich recepcji na ziemiach czeskich; 2) kultury książki krajów romańskich XVI i XVII wieku; 3) historii kontaktów kulturalnych krajów romańskich i ziem czeskich w XVI i XVII wieku; 4) bibliofilstwa i historii czytelnictwa w Czechach w XVI i XVII wieku. Tematy te poruszała w licznych publikacjach naukowych; bibliografia jej prac liczy kilkaset pozycji3. Tom otwierają, jak często bywa w tego typu pracach, wspomnienia spotkań z Jubilatką pióra slawistki i bibliografki Ludmily Mazalovej ze słowackiej Biblioteki Narodowej oraz Marie-Elisabeth Ducreux, uczonej z Centrum Marca Blocha, historyka specjalizującego się w historii Czech, Węgier i Europy, uhonorowanej tytułem doktora honoris causa praskiego uniwersytetu. Właściwa część książki przynosi interesujący materiał bibliologiczny w postaci dwudziestu jeden prac podzielonych na cztery grupy tematyczne. Pierwsza, Knižní produkce a čtenàřska obec v českých zemích před Bílou horou, porusza temat drukarstwa oraz obiegu czytelniczego. Bitwa pod Białą Górą (8 XI 1620) to często przywoływana cezura w dziejach Czech, jest też ważną datą w historii kultury książki ze względu na znaczący wpływ, jaki miała na rozwój bibliotek. Rekatolicyzacja, która nastąpiła po przegranej czeskich husytów, spowodowała rozwój bibliotek klasztornych. Poza tym miała wpływ na biblioteki rodowe i dworskie, które w wielu wypadkach zmieniły właścicieli. Czesi zmuszeni byli uciekać z kraju, a ich majątki — za zasługi dla Habsburgów — przejęli lub kupili za bezcen nowi, katoliccy właściciele. Bardziej zróżnicowane i rozbudowane, bo liczące aż siedem studiów Knihy, knihovny a jejich osudy to dział, w którym zamieszczono szczegółowe rozprawy poświęcone analizie losów konkretnych księgozbiorów (zarówno prywatnych, jak i instytucjonalnych) lub egzemplarzy książek. Część zatytułowana Čtenáři, studenti a cestovatelé. Stýkání českého a románského světa opowiada o kontaktach — bezpośrednich lub tych, w których łącznikiem była książka — mieszkańców ziem czeskich i pochodzących z Hiszpanii, Francji czy Włoch. Rozdział z pewnością bardzo ciekawy także dla romanistów czy kulturoznawców i choć rzecz dotyczy XVI–XVII wieku, aktualny i dziś, gdy jednym z często podejmowanych tematów badawczych jest spotkanie różnych kultur i wynikające z tego konsekwencje, mające przecież wpływ także na życie społeczne i polityczne. Ostatnia, dość krótka część — Kapitoly z dějin humanistické a ba1 Projekt mający na celu stworzenie bazy zawierającej dane biograficzne właścicieli zabytkowych i historycznych księgozbiorów, a także stworzenie jednolitego formatu opisu zeskanowanych znaków własnościowych (ekslibrisów, superekslibrisów) i notatek proweniencyjnych, opartego na międzynarodowych standardach stosowanych w Consortium of European Research Libraries (CERL). 2 Informacje na ten temat zob. http://buwcd.buw.uw.edu.pl/b/biuletyn/czerwiec2004.htm. [dostęp: 8 XI 2014]. 3 Por. http://www.nm.cz/Organizacni-struktura/Pracovnici-ve-vede-a-vyzkumu-1/PhDr-Jaroslava-Kasparova/. Pełna bibliografia za lata 1982–2005 publikowana była w „Miscellanea oddělení rukopisů a starych tisků Národní knihovny ČR” od numeru 3. Wyborowa bibliografia zamieszczona została także w recenzowanym tomie. Roczniki Biblioteczne 58, 2014 © for this edition by CNS RB 58.2014.indb 143 2015-03-24 11:50:47 144 RECENZJE I PRZEGLĄDY rokní kultury — traktuje o kulturze czasów renesansu i baroku na przykładzie czterech szczegółowych studiów. Instytucjonalizacja badań nad książką w Czechach zaowocowała intensywnymi pracami prowadzonymi nie tylko na uczelniach wyższych, lecz także — a może przede wszystkim, jeśli idzie o książkę dawną — w dużych bibliotekach naukowych czy muzeach. W pracy Libri… znajdziemy rozprawy autorów zajmujących się historycznymi księgozbiorami w Bibliotece Muzeum Narodowego, choćby artykuł Petra Maška, kierownika Oddziału Bibliotek Rodowych. Choć na początku kariery naukowej myślał o zajmowaniu się historią drukarstwa czeskiego, to jednak trafił do wspomnianego działu w Muzeum Narodowym i zainteresował się zbiorami historycznymi oraz dziejami szlachty średniowiecznej4. Jest między innymi autorem dwutomowej pracy Šlechtické rody v Čechách, na Moravě a ve Slezsku od Bílé hory do současnosti (Praha 2008) zawierającej około 10 tys. haseł opisujących rody szlacheckie. Ta genealogiczna wiedza z pewnością ułatwia mu orientację w skomplikowanej historii bibliotek rodowych, ściśle powiązanej z losami ich właścicieli. W recenzowanym tomie Mašek po raz kolejny5 podjął temat czeskich bibliotek szlacheckich i magnackich. Jego artykuł Zámecká knihovna Nové Zámky przynosi barwnie przedstawiony obraz dziejów tytułowej biblioteki. Szczególnie interesująca dla polskich badaczy jest informacja, że znaczącą część księgozbioru stanowiły zbiory księcia Aleksandra Lubomirskiego (zm. 1808), opatrzone jego exlibrisem i notatkami proweniencyjnymi. Bibliotekę odziedziczyła córka Rozalia, żona sławnego orientalisty i podróżnika Wacława Rzewuskiego, a potem jej potomkowie. Wartość artykułu podnoszą dokładne informacje, jakie zbiory rodu Lubomirskich można znaleźć w Bibliotece Nové Zámky. Temat bibliotek rodowych z pewnością wart jest uwagi i dalszych rozważań, mimo pokaźnej już literatury na ten temat. Biorąc pod uwagę długą historię i bogactwo zbiorów tych książnic (w Czechach znajdują się 341 biblioteki rodowe ze zbiorami liczącymi 1 672 000 tomów, z tego prawie 8 tysięcy to rękopisy, ponad tysiąc inkunabułów, około 15 000 starodruków z wszelkich możliwych dziedzin i w najróżniejszych językach), badaczom jeszcze przez długi czas nie zabraknie materiału do ciekawych analiz i porównań6. Poza tym przetrwały nie tylko księgozbiory, lecz także siedziby i wyposażenie bibliotek rodowych, same stanowiące wartościowe źródła do badań bibliologicznych. Wciąż też trwają prace nad wspólnym katalogiem bibliotek rodowych; na razie objęto nim około 30% książek (osobne katalogi ma już prawie każda z nich). Właściwie wszystkie prace badaczy kultury książki z Biblioteki Muzeum Narodowego godne są uwagi. Oprócz wspomnianego już Petra Maška wiele cennych prac księgoznawczych opublikowali także Pavel Muchka, kierownik Oddziału Kultury Książki, czy Richard Šipek z Oddziału Starych Druków, nie mówiąc już o dorobku Jaroslavy Kašparovej, na cześć której ukazał się recenzowany tom. Badania tam prowadzone, zarówno 4 Por. zapis wywiadu udzielonego publicznemu radiu. Dostępny na stronie http://www.rozhlas. cz/kraje/tandem/_zprava/phdr-petr-masek-vedouci-oddeleni-zameckych-knihoven-narodnihomuzea--1174872 [dostęp: 8 XI 2014]. 5 Por. bibliografia prac dostępna na stronie http://www.nm.cz/Organizacni-struktura/Pracovnicive-vede-a-vyzkumu-1/PhDr-Petr-Masek/ [dostęp: 8 XI 2014]. 6 Por. http://www.nm.cz/Knihovna-NM/Oddeleni-KNM/Oddeleni-zameckych-knihoven/ Literatura-zamecke-knihovny/ [dostęp: 8 XI 2014]. Roczniki Biblioteczne 58, 2014 © for this edition by CNS RB 58.2014.indb 144 2015-03-24 11:50:47 RECENZJE I PRZEGLĄDY145 w kontekście historycznym, jak i współczesnym, pozwalają stworzyć pełen obraz rozwoju książki na ziemiach czeskich. Praca dr Marty Vaculínovej, kierowniczki Oddziału Rękopisów i Starych Druków, współpracującej nad projektem Provenio z dr Kasparovą, przynosi wiadomości o kolejach życia Elżbiety z Kaménka (Včela na růžích… Alžběta z Kaménka, dcera pražského profesora hebrejštiny), zrekonstruowanych na podstawie niedawno odnalezionych materiałów archiwalnych. Córka członka Jednoty, kobieta wykształcona, poliglotka, po bitwie pod Białą Górą musiała opuścić Czechy. Ale to właśnie na emigracji rozwinęła skrzydła, prowadziła szkołę dla dziewcząt, obracała się wśród elit intelektualnych, podczas gdy w Pradze wiodła skromne i spokojne życie. Jak niezwykła jest jej historia, najlepiej świadczyć może fakt, że była jedną z zaledwie czterech niewiast tamtej epoki, która swemu wykształceniu, erudycji i inteligencji zawdzięcza, iż trafiła do łacińsko-niemieckiego zbioru epicediów Fama Posthuma (obok królowej angielskiej Elżbiety, angielsko-czeskiej poetki Elisabeth Jane Weston oraz Elżbiety, córki profesora teologii Friedricha Widebrama) i w ten sposób zapisała się w pamięci zarówno sobie współczesnych, jak i potomnych7. W czasach dyskusji o płci kulturowej i społecznej, o roli kobiet w życiu publicznym ten artykuł z pewnością zasługuje na uwagę. W recenzowanym tomie Biblioteką Muzeum Narodowego zajęła się badaczka spoza kręgu jej pracowników, Marie Ryantová z Instytutu Archiwistyki i Nauk Pomocniczych Historii Uniwersytetu Południowoczeskiego. W pracy Boj Čeňka Zíbrta a muzejních zaměstanaců proti přestěhování Knihovny Národního muzea do Klementina przedstawiła historię Biblioteki, jednej z największych i najbogatszych czeskich książnic, oraz sytuację bibliotekarstwa w czasach I Republiki. Po odzyskaniu przez Czechy niepodległości powstał plan uczynienia ze zbiorów Biblioteki Muzeum Narodowego części Klementinum, czyli Biblioteki Narodowej. Pracownicy Muzeum, na czele z tytułowym Čeňkiem Zíbrtem, ówczesnym dyrektorem Biblioteki, sprzeciwiali się takiemu rozwiązaniu, między innymi podnosząc kwestie lokalowe (Klementinum to stare, ponure i wciąż ciasne pomieszczenia, pomimo przejęcia całego areału dawnego klasztoru jezuitów; czytelnie są zbyt małe jak na potrzeby użytkowników etc.). Podobne zarzuty formułuje się zresztą i dziś. Kilka lat temu, gdy trwała w Czechach ożywiona dyskusja na temat konieczności budowy nowej siedziby Biblioteki Narodowej (która ostatecznie jednak nie powstanie8), przytaczano podobne argumenty. Wygląda więc na to, że już blisko sto lat temu, nie zgadzając się na połączenie z Klementinum, bibliotekarze z Muzeum Narodowego wykazali się zdolnością przewidywania — wiedzieli, że warunki lokalowe w tej bibliotece się nie polepszą. Choć właściwie mogli się spodziewać, iż Klementinum, które zyskało status biblioteki narodowej i naprawdę imponująco rozwijało się w okresie międzywojennym (znacznie wzrosła liczba zbiorów, powstawały nowe oddziały, biblioteka zyskała prawo do egzemplarza obowiązkowego9), będzie wreszcie w stanie odpowiednio zadbać o komfortową przestrzeń na książki i dla czytelników (już bowiem od połowy XIX wieku zma7 Por. s. 384–385 recenzowanego tomu. projekt okazał się zbyt kontrowersyjny architektonicznie. Czesi ochrzcili planowany budynek mianem „ośmiornicy” albo „plamy”, por. http://cs.wikipedia.org/wiki/N%C3%A1 rodn%C3%AD_knihovna_na_Letn%C3%A9 [dostęp: 8 XI 2014]. 9 Por. monografię Petra Voita, Pražské Klementinum, Praha 1990, zwłaszcza rozdział V, zatytułowany — nomen omen! — Boj o prostor [czyli: walka o przestrzeń]. 8 Zwycięski Roczniki Biblioteczne 58, 2014 © for this edition by CNS RB 58.2014.indb 145 2015-03-24 11:50:47 146 RECENZJE I PRZEGLĄDY gało się z kłopotami lokalowymi), a połączenie z nim przyniesie Bibliotece Muzeum tylko profity. Tekst uzupełniony jest ciekawymi aneksami, zawierającymi materiały zaczerpnięte z Archiwum Muzeum Narodowego. Inny ośrodek badań bibliologicznych specjalizujący się w badaniach dawnej książki, a zwłaszcza w wielostronnym, naukowym opracowaniu bohemików ukazujących się w czeskich, morawskich oraz zagranicznych drukarniach od XVI do XVIII wieku, w którego posiadaniu znajdują się ponadto cenne zbiory (rękopisy, inkunabuły i stare druki), to Oddział Bibliologiczny Akademii Nauk Republiki Czeskiej. Gromadzone tam materiały służą pracownikom Oddziału do prowadzenia różnorodnych prac badawczych, publikowania materiałów na łamach znakomitego czasopisma „Knihy a dějiny”, tworzenia baz danych i bibliografii. W tomie poświęconym badaczce związków między Czechami a Hiszpanią nie mogło zabraknąć pracy innej wybitnej znawczyni tej tematyki. Anežka Baďurová w artykule Španělsky tištěná zpráva o přenesení ostatku sv. Norberta v roce 1627 zaprezentowała ten druk jako przykład popularnej ówcześnie literatury inspirowanej żywotami świętych. Praca Marty Hradilowej z Archiwum Akademii Nauk Italština v knihovně kapucínského konwentu na Hradčanech ukazała z kolei italianika w klasztorze Kapucynów na Hradczanach na tle historii tego konwentu i jego biblioteki. Oddział Rękopisów i Starych Druków Biblioteki Narodowej Republiki Czeskiej reprezentuje Milada Svobodová (także współredaktorka tomu). Knihovna slezského humanisty Franze Gotfrieda Troila von Lessoth to długi, ponad 30-stronicowy artykuł, w którym autorka zrekonstruowała losy właściciela i jego księgozbioru na podstawie zachowanych egzemplarzy książek ze znakami własnościowymi. Nie przetrwał żaden katalog ani inwentarz opisywanej biblioteki, jednak dzięki badaniom proweniencyjnym i archiwalnym Svobodová opisuje, jak von Lessoth budował swój zbiór, skąd brał książki, jakie tytuły posiadał i co stało się z książkami po jego śmierci. Polski czytelnik zwróci pewnie baczniejszą uwagę na fragmenty mówiące o związkach tego szlachcica z Wrocławiem. Warto wspomnieć, że inna współredaktorka tomu, Alena Císařová Smítková, także wywodzi się z Biblioteki Narodowej. Doskonale znana bibliologom jest Biblioteka na Strahowie. Zachowały się w niej dwie sale, będące świadectwem materialnej kultury książki swych epok: XVII-wieczna Sala Teologiczna, z barokowym wystrojem i wyposażeniem, oraz XVIII-wieczna klasycystyczna Sala Filozoficzna. Oprócz tego podziwiać można wyeksponowany w korytarzu Gabinet Osobliwości, często spotykany także w bibliotekach dworskich i magnackich. O kabinetach kuriozity i kunstkomorach i ich arcyciekawych — i rzeczywiście osobliwych z punktu widzenia dzisiejszego bibliotekarstwa — zbiorach pisał nieraz jeden z badaczy, wspomniany już Richard Šipek10. Szkoda, że w recenzowanym tomie zabrakło tego tematu, bo kabinety stanowią świetne odbicie epoki, w której powstawały. Zajmujący się strahowskimi starymi drukami Petr Vojt w swym krótkim, bo zaledwie kilkustronicowym tekście chciał przedstawić zmiany, jakie zaszły w recepcji tekstu pod wpływem pojawienia się książek drukowanych w XV i XVI wieku. Problem udało mu się jednak zaledwie zasygnalizować, gdyż — jak zastrzegł — mało jest źródeł pozwala10 Por. http://www.nm.cz/Organizacni-struktura/Pracovnici-ve-vede-a-vyzkumu-1/PhDr- Richard-Sipek/ [dostęp: 8 XI 2014]. Roczniki Biblioteczne 58, 2014 © for this edition by CNS RB 58.2014.indb 146 2015-03-24 11:50:47 RECENZJE I PRZEGLĄDY 147 jących zbadać to zjawisko. Zachowane książki z tamtej epoki nie mają zwykle znaków własnościowych, brakuje też katalogów księgozbiorów. Zainteresowanemu tematem czytelnikowi pozostaje czekać na dalsze ustalenia, gdyż autor zapowiedział, że przedstawi je w kolejnym, obszerniejszym tekście. Swój wkład w recenzowany tom wnieśli także naukowcy pracujący w różnych instytutach na Uniwersytecie Karola. Petra Večeřová z Instytutu Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa, posługując się bogatą literaturą przedmiotu i materiałami archiwalnymi, w rozprawie Několik obecných poznámek k distribuci knih a knižnímu obchodu v předbělohorské Praze przedstawiła sieć dystrybucji księgarskiej pierwszych druków w XV i XVI wieku. Ciekawe są akapity poświęcone wyposażeniu ówczesnych księgarni, dane dotyczące ich lokalizacji, wysokości nakładów poszczególnych tytułów i ich cen. W artykule Eduarda Fernandeza Couceiro z tegoż Instytutu, zatytułowanym Bibliografie a humanismus znajdziemy — z pewnością dobrze znane większości czytelników — informacje o pierwszych bibliografiach europejskich (Trithemiusa, Champiera, Gessnera i in.) i metodach ich opracowania. Zasadnicza jednak część pracy Couceiro poświęcona jest czeskiej bibliografii — autor uzupełnił spis dokonany przez Jiřiego Kábrta w latach 60. XX wieku, noszący tytuł Počátky české bibliografie. Simona Binková z Ośrodka Studiów Iberoamerykańskich pokusiła się o próbę rekonstrukcji dziejów życia XVI-wiecznego podróżnika pochodzącego z Brna, zatytułowaną Kdo był Andrés Morab Alemán? (Pokus o rekonstrukci životního přiběhu brněnského světoběžníka 16. stoleti). Życie Alemána było z pewnością zajmujące (m.in. miał nieszczęście dostać się w orbitę zainteresowań meksykańskiej inkwizycji i być oskarżonym o herezję, był żołnierzem i złotnikiem), ale dla badacza kultury książki artykuł ten nie wnosi wiele nowego. Podobnie raczej kulturoznawczy charakter ma praca Zdenka Hojdy z Katedry Nauk Pomocniczych Historii i Archiwistyki Lyon — nepodobný jiným? Kavalíři z českých zemí na lyonské křižovatce o modnych wśród młodzieńców w XVII wieku podróżach po Europie. Francja obok Włoch stanowiła najatrakcyjniejszy kierunek, a Lyon plasował się zaraz za Paryżem na liście francuskich atrakcji. Autor cytuje zajmujące fragmenty opisów podróży, jednak złota szlachecka młodzież nie zwiedzała chyba bibliotek czy księgarni, w każdym razie brak wzmianek na ten temat. Oprócz Uniwersytetu Karola także mniejsze ośrodki akademickie mają swój wkład — i to znaczący! — w badania nad dawną książką. W nurt interdyscyplinarnych badań bibliologiczno-historyczno-literaturoznawczych wpisują się konferencje organizowane przez Instytut Romanistyki Wydziału Filozoficznego Uniwersytetu Południowoczeskiego (we współpracy z prof. Kasparovą, występującą z ramienia Biblioteki Muzeum Narodowego) Knihy v proměnách času, prezentujące historię kultury książki w świetle dawnych księgozbiorów i archiwów11. Właśnie ze środowiska romanistów z Czeskich Budziejowic wywodzi się prof. Jitka Radimská, która w swej rozprawie „Honnête femme de Krumau”. K četbě a čtenářství Marie Ernestiny z Eggenbergu (1649–1719) opowiada o ulubionych lekturach tytułowej bohaterki oraz podaje ich spis, liczący 41 pozycji w języku francu- 11 Materiały konferencyjne ukazują się w serii „Opera romanica”. Por. http://uro.ff.jcu.cz/ edicni-cinnost-uro/opera-romanica [dostęp: 8 XI 2014]. Roczniki Biblioteczne 58, 2014 © for this edition by CNS RB 58.2014.indb 147 2015-03-24 11:50:48 148 RECENZJE I PRZEGLĄDY skim. Poza tym analizuje typowe dzieła czytane przez szlachetnie urodzonych w tamtej epoce12. Pomnik Narodowego Piśmiennictwa to jedna z najważniejszych instytucji muzealnych, kulturalnych, naukowych i oświatowych kolekcjonująca zabytki czeskiej kultury słowa (głównie rękopisy, starodruki i inkunabuły), stanowiące doskonałe źródła do badań dziejów literatury i kultury książki na ziemiach czeskich. Pracujący tam Jan Kašpar zajmuje się księgozbiorem w klasztorze Franciszkanów i jest autorem rozprawy Leges Bibliothecae z roku 1685 Bernarda Sanniga (1637–1704) v knihovně kláštera františkánů u Panny Marie Sněžné v Praze, stanowiącej dopełnienie jego prac z lat poprzednich, opatrzonej bogatą literaturą przedmiotu13. Biblioteka klasztorna położona w samym sercu Pragi jest jedną z wielu zachowanych w Czechach książnic tego typu (według szacunków Horaka do połowy XX wieku zachowało się 150 bibliotek klasztornych, liczących w sumie 1 800 000 tomów14). W opisywanym klasztorze nadal można oglądać wystrój z 1676 roku — malowane stropy i szafy biblioteczne. Książnica ta — jak wiele innych bibliotek klasztornych — zyskała na znaczeniu po wygranej przez katolików bitwie pod Białą Górą także dlatego, że przy klasztorze powstało w 1627 roku studium teologiczno-filozoficzne, przekształcone potem w rodzaj zakonnego uniwersytetu15. Prowincjał Sannig nie tylko stworzył reguły biblioteczne dla klasztorów franciszkańskich w Czechach, lecz także nakazał każdemu zgromadzeniu prowadzenie kroniki w czterech egzemplarzach. Prace te stanowią dziś doskonałe źródło do badań nad dziejami zakonu franciszkanów. Reguły biblioteczne istniały w zakonach — nie tylko tym przecież16 — już wcześniej, ale Sannig je rozbudował. Przede wszystkim wprowadził zasadę, która pewnie i dziś znalazłaby uznanie sporej części bibliotekarzy, że pod groźbą ekskomuniki zakazuje się wynoszenia książek z biblioteki bez wiedzy bibliotekarza. Ograniczał też liczbę książek, które można było trzymać w celi, zabraniał przekazywania wypożyczonych woluminów między mnichami bez wiedzy bibliotekarza, nakazywał sporządzać spisy wypożyczonych tomów, układać książki w bibliotece według dziedzin i sygnatur, a dzieła zakazane trzymać w osobnej, zamykanej szafie. Warto też zwrócić uwagę na artykuły zagranicznych badaczy — Polskę reprezentują przedstawicielki bibliotek uniwersyteckich: dr Weronika Karlak z Wrocławia oraz dr Halina Mieczkowska z Warszawy, obydwie pracujące w Oddziałach Starych Druków. Halina Mieczkowska opisała Szesnastowieczne bohemica w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, a Weronika Karlak w pracy „Hic liber Ducali Bibliothecae offerbatur a Fratribus Moravis…” — brzeski epizod z dziejów Jednoty po pożarze Leszna zaprezentowała dzieła ofiarowane przez braci czeskich, uchodźców ze zniszczonego Leszna, Bibliotece 12 Badanie dziejów czytelnictwa jest teraz stosunkowo popularne, zwłaszcza w środowisku anglosaskim. W Polsce podobne prace prowadzone były przez wiele lat w (nieistniejącej już) Pracowni Badania Historii Czytelnictwa Instytutu Książki i Czytelnictwa Biblioteki Narodowej, w zespole kierowanym przez prof. Janusza Kosteckiego. 13 Por. przypis 2 w omawianym artykule. 14 F. Horák, Klášterni knihovny v českých zemích, Knihovna (6) 1966, s. 219–270. 15 Por. Jiří Cejpek a kolektiv, Dějiny knihoven a knihovnictví, Praha 2002, s. 144. 16 Za najstarszy regulamin biblioteczny w Czechach uchodzi statut biblioteki parafialnej z 1380 roku. Por. ibidem, s. 130. Roczniki Biblioteczne 58, 2014 © for this edition by CNS RB 58.2014.indb 148 2015-03-24 11:50:48 RECENZJE I PRZEGLĄDY 149 Piastowskiego Gimnazjum Illustre w Brzegu w dowód wdzięczności za udzielenie schronienia. Ze środowiska słowackiego wywodzą się Klará Komorová i Helena Saktorová (Słowacka Biblioteka Narodowa), które w tekście Posesori bohemikálnych tlačí 16. storočia v Slovenskej národnej knižnici przedstawiły sylwetki właścicieli druków czeskiej proweniencji i ich zbiory. Oczywiście nie sposób omówić tutaj dokładnie całej, bogatej treści recenzowanej pracy, w której zamieszczono także inne artykuły (Jan Andrle, Románské raněnovověké rukopisy v českých muzejních sbírkách; Václav Bok, Poznámky k jezuitským hrám dedikovaným poślednim českokrumlovským Eggenberkům (1665–1719); Jan Sobotka, Mapa severních Čech na frontispisu teze Aetas Aurea Illustrissimae et Excellentissime Familiae Sternbergicae in octavum saeculum In Inclyto Bohemiae Regno perennans; Eva Frimmová ze Słowackiej Akademii Nauk Fradeliova Musapulla z roku 1618; Pavel Štěpánek, Španělská humanistická vzdělanost 16. stoleti (a její ich ohlas v českém prostředi). Z pewnością po przeczytaniu recenzowanego tomu uzyskujemy obraz książki jako narzędzia kultury, pośrednika między światem czeskim a romańskim, a co za tym idzie — szerszy i pełniejszy obraz historii kultury i społeczeństwa w poprzednich epokach. Warto więc zajrzeć do tego dzieła, w którym znajdziemy wiele oryginalnych prac opartych na materiałach źródłowych, zawierających nowe, niepublikowane dotąd treści i ustalenia. Poza tym staranna szata edytorska, wysmakowane graficzne motywy oraz 49 czarno-białych ilustracji wzbogacają przekaz i uprzyjemniają lekturę, a lista nazwisk zamieszczona w Tabula gratulatoria pozwala spodziewać się wysokiej jakości prezentowanych tekstów. W recenzowanej pracy brakuje jednak bardzo ważnego elementu aparatu pomocniczego, czyli indeksów. Nie zamieszczono żadnych spisów, nawet indeksu osób, obecnego właściwie w każdej rozprawie naukowej, co oczywiście utrudnia korzystanie z dzieła. W sumie prezentowane prace składają się na tom nie do końca jednorodny tematycznie, będący za to doskonałym odzwierciedleniem różnorodnych zainteresowań Jubilatki. Tom zawierający rozprawy, w których księgoznawcy, kulturoznawcy, historycy i literaturoznawcy w różnych kontekstach podejmują kwestie spotkań odmiennych społeczeństw, recepcji treści kulturowych i roli książki w tym procesie. Po przeczytaniu tej pracy możemy stwierdzić, że jednak książki nie są milczącymi nauczycielami — wystarczy się w nie wsłuchać, by ukazały nam swą wędrówkę przez różne miejsca i czasy. Agnieszka Łuszpak Roczniki Biblioteczne 58, 2014 © for this edition by CNS RB 58.2014.indb 149 2015-03-24 11:50:48
