bariery w dostępie do informacji i usług z zakresu profilaktyki i

BARIERY W DOSTĘPIE DO INFORMACJI I USŁUG Z ZAKRESU
PROFILAKTYKI I OCHRONY ZDROWIA REPRODUKCYJNEGO
RAPORT FEDERACJI NA RZECZ KOBIET I PLANOWANIA RODZINY
GRUDZIEŃ 2007
Raport bazuje na wynikach monitorowania przestrzegania praw kobiet - pacjentek polskiej słuŜby zdrowia przez
Federację na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny, w tym m.in. na analizie pytań do ogólnopolskiego Telefonu Zaufania
dla Kobiet oraz do Punktu Konsultacyjnego dla Kobiet w Radomiu, jak równieŜ analizie obowiązującego stanu prawa w
zakresie świadczeń zdrowia reprodukcyjnego.
Zebrany materiał opisuje bariery, na jakie napotykają się polskie pacjentki korzystające ze świadczeń z zakresu
ochrony zdrowia reprodukcyjnego: trudności w uzyskaniu pełnej informacji nt. własnego zdrowia, informacji
dotyczącej przepisanych leków, planowanych badań i zabiegów medycznych, jak równieŜ trudności w dostępie do
konkretnych usług medycznych.
Dokument ma na celu:
- ukazanie mapy braków w systemie oraz potrzeb samych zainteresowanych
- przedstawienie rekomendacji mających przyczynić się do poprawy realizacji praw reprodukcyjnych w Polsce
Docelowo raport ma być elementem kampanii świadomościowej mającej na celu szerzenie wiedzy nt. praw pacjenta i
ich egzekwowania.
Mapa barier, na jakie napotykają się kobiety, korzystając ze świadczeń zdrowotnych w obrębie zdrowia
reprodukcyjnego, została podzielona na potrzeby raportu na kilka podstawowych obszarów:
•
obszar a: placówka
•
obszar b: człowiek
•
obszar c: informacje/usługi
•
obszar d: system
•
obszar e: ustawodawstwo
•
obszar f: bariery mentalne i tabu społeczne
OBSZAR A: PLACÓWKA
- problemy z dotarciem do placówki słuŜby zdrowia
Godziny pracy wielu przychodni i przyjęć konkretnych specjalistów pokrywają się z godzinami pracy pacjentek, brak
moŜliwości konsultacji późnym popołudniem, często zapisy są jedynie raz w miesiącu, czas oczekiwania na wizytę od
momentu zapisu bywa bardzo długi - usługi nie są przyjazne kobietom (not gender friendly).
- dotarcie do lekarza
Kolejki do gabinetu, szczególnie do specjalistów, często brak moŜliwości przyjścia na konkretną godzinę, tylko
wchodzenie do gabinetu wg kolejności przyjścia, powodują czasami rezygnację z wizyty bądź przekładanie jej na
odległy termin, co moŜe powodować uszczerbek na zdrowiu. Krótki czas wizyty bywa niewystarczający do uzyskania
odpowiedzi na wszystkie pytania, brakuje łatwej moŜliwości pełnego zdiagnozowania chorób przenoszonych drogą
płciową oraz identyfikacji specjalisty od chorób wenerycznych, szczególnie wśród młodych ludzi.
OBSZAR B: CZŁOWIEK
- pacjent versus lekarz
Pacjentki narzekają często na przedmiotowe traktowanie ze strony lekarzy, np. traktowanie w obecności innego
pracownika medycznego jak osoby nieobecnej bądź w trzeciej osobie (ona nie będzie, ona powinna itp.). Zdarza się teŜ,
Ŝe lekarze zwracają się do swoich pacjentek w sposób familiarny, poufałe, po imieniu.
Brak jasnego przekazu o badaniu lub przepisanym leku powoduje często wiele wątpliwości i lęków, szczególnie
kierowanie na badania/zabiegi bez informacji, na czym będą polegać. Nagminnym jest równieŜ niedoinformowanie na
temat przyjmowania hormonalnych środków antykoncepcyjnych, ewentualnych niepoŜądanych efektów ubocznych,
wpływie konkretnych środków na przebieg ciąŜy i zdrowie płodu, etc
Stosowanie przez lekarzy hermetycznego, zawodowego Ŝargonu powoduje, Ŝe pacjentki często nie rozumieją zaleceń
bądź obawiają się przyznać do niezrozumienia słów lekarza. Najczęściej pojawiają się wątpliwości dotyczące
stosowania leków, interpretacji wyników badań, dotyczące przebiegu planowanej operacji, np.: guza dróg rodnych,
histerektomii.
Kobiety obawiają się zapytać lekarza o moŜliwość usunięcia ciąŜy w przypadku dolegliwości zdrowotnych, bojąc się
oceny moralnej i napiętnowania, często bowiem brak moŜliwości uzyskania obiektywnej oceny swojej dolegliwości,
bowiem lekarz odwołuje się do swojego światopoglądu, a nie wiedzy medycznej. Analogiczne sytuacje mają miejsce w
1
przypadku wyniku badań prenatalnych wskazujących na cięŜką i nieodwracalną wadę płodu bądź przy próbach
uzyskania skierowania na tego rodzaju diagnostykę. Lekarz ma moŜliwość ominięcia „niewygodnej” decyzji, np.
dotyczącej aborcji lub antykoncepcji, poprzez powołanie się na klauzulę sumienia, niestety światopogląd pacjentki nie
ma tu większego znaczenia.
Problematycznym jest w Polsce status nastoletnich pacjentek, brak bowiem prawnej regulacji zgody dziewczyny
poniŜej 18 roku Ŝycia na poradę w sprawie antykoncepcji oraz wypisania recepty. Zdarza się, Ŝe lekarze uzaleŜniają
wydanie recepty od przyjścia z rodzicem/opiekunem.
- pracownicy aptek
Od pewnego czasu pojawiają się problemy z wykupieniem środków hormonalnych (antykoncepcja hormonalna,
antykoncepcja doraźna) w aptekach- aptekarze odmawiają wydania środków lub podają nieprawdziwe informacje o ich
braku w ofercie.
OBSZAR C: INFORMACJE/USŁUGI
- jakość/dostępność uzyskanej informacji/usługi
Jakość i dostępność informacji i usług jest często uzaleŜniona od światopoglądu lekarza.
Zdarza się, Ŝe lekarze odmawiają wypisania recepty na hormonalne środki antykoncepcyjne, uzasadniając to swoim
światopoglądem bądź moralizują, nawołując do niestosowania antykoncepcji hormonalnej, przekazując nie
potwierdzone naukowo stereotypy o szkodliwości antykoncepcji. Nierzadkie są równieŜ problemy z uzyskaniem
recepty na środki antykoncepcji doraźnej bądź zaświadczenia o stanie zdrowia pacjentki w ciąŜy, które jest podstawą do
przeprowadzenia zabiegu przerwania ciąŜy (lekarz sugeruje, Ŝe nie ma prawa tego zrobić, powołuje się na klauzulę
sumienia, prywatnie mówi, Ŝe ciąŜa jest nie wskazana, ale nie chce wypisać zaświadczenia). Pojawiają się równieŜ
kłopoty z wyegzekwowaniem cesarskiego cięcia, nawet przy wskazaniach medycznych.
Lekarze odmawiają wykonania zabiegu aborcji dopuszczanej przez polskie prawo, powołując się na klauzulę sumienia
lub negując zaświadczenie od specjalisty. Podobne sytuacje zdarzają się przy próbach uzyskania skierowania na
diagnostykę prenatalną: pacjentki mają problemy z uzyskaniem odpowiedniego skierowania lub podwaŜany jest wynik
badań prenatalnych jako przesłanki do wykonania zabiegu przerwania ciąŜy. Problemy z dotarciem do informacji i
badań prenatalnych nie wynikają jedynie ze złej sytuacji finansowej słuŜby zdrowia, ale często z postawy lekarzy,
którzy odradzają wykonanie badań bądź odmawiają wypisania skierowania na nie, uwaŜając, Ŝe zły wynik badania
spowoduje decyzję o aborcji (co jest przykładem na ignorancję, bowiem wiele kobiet dzięki wynikom badania moŜe
podjąć decyzję o leczeniu dziecka jeszcze podczas ciąŜy).
WciąŜ brakuje rutynowych badań palpacyjnych piersi podczas wizyt u ginekologa, zaś długi czas oczekiwania na
zabiegi u pacjentek z nowotworami narządu rodnego przekłada się w praktyce na uniemoŜliwienie realizacji skutecznej
wczesnej diagnostyki.
OBSZAR D: SYSTEM
- niewydolny system słuŜby zdrowia.
Limity nakładane na świadczenia w obrębie usług ginekologiczno-połoŜniczych, niejasne informacje z NFZ co do
limitowanych i nielimitowanych usług, niedoinwestowanie i zła polityka w obrębie profilaktyki zdrowia kobiety
owocuje brakiem dobrze funkcjonującej oferty profilaktyczno-diagnostycznej dla kobiet.
Limity na ilość zlecanych badań w przychodniach powodują brak dostępności wielu usług (np. mammografia w wieku
nie objętym refundacją czyli 50-69 lat), zaś limity na usługi ginekologiczno – połoŜnicze wyczerpywane są w połowie
roku, co nie pozwala przyjąć wszystkich zgłaszających się pacjentek. Pobierane są opłaty za usługi refundowane przez
NFZ, np.: znieczulenie zewnątrzoponowe jest refundowane dla kobiet z nadciśnieniem, wadą wzroku, serca, cukrzycą
oraz dla kobiet, których poród się przedłuŜa - często ta informacja nie jest znana rodzącym, zaś szpital pobiera za to
opłatę jako za usługę na Ŝyczenie.
Działanie systemu referencyjnego nie jest dokładnie sprecyzowane, w praktyce brak środków na rozwój najbardziej
wyspecjalizowanych ośrodków z trzeciego stopnia referencyjnego; brak precyzyjnego zdefiniowania podziału
pacjentek: często do wyspecjalizowanych szpitali przyjmuje się (prywatnie) pacjentki, które nie wymagają tak
specjalistycznej opieki.
Brak kompleksowej strategii promowania profilaktyki, szczególnie raka szyjki macicy, nie wykorzystywanie przez
kobiety moŜliwości udziału w badaniach profilaktycznych przynosi – zamiast innowacyjnych rozwiązań w tej kwestii zapowiedz ograniczania funduszy na profilaktykę (raka piersi) z powodu niskiej frekwencji kobiet w badaniach
profilaktycznych.
- problemy z jakością i dostępnością usług dla grup upośledzonych (ubóstwo, ciąŜa ryzykowna, nowotwory, wiek,
miejsce zamieszkania, wykształcenie, uzaleŜnienie, nosicielstwo HIV, etc)
W środowiskach z deficytem finansowym brak moŜliwości ominięcia państwowej słuŜby zdrowia i zakupienia usługi
w placówkach prywatnych – bariera finansowa / czasem dostanie się do szpitala bywa uwarunkowane wcześniejszymi
2
wizytami w prywatnych gabinetach lekarzy pracujących w danych szpitalach, co przy braku wystarczających środków
finansowych staje się barierą nie do ominięcia. Dodatkowe sytuację tę pogłębia brak specjalistów i specjalistycznego
wyposaŜenia, szczególnie na prowincji.
Ubóstwo i utrudniony dostęp do opieki medycznej jest takŜe konsekwencją bezrobocia, szczególnie w sytuacji prac na
czarno, przy braku ubezpieczenia zdrowotnego.
Szpitale niechętnie przyjmują do siebie ciąŜe ryzykowne, z powikłaniami, u pacjentek onkologicznych, ze wskazaniem
do usunięcia ciąŜy, pacjentek z HIV, często ma miejsce odsyłanie, „przepychanie” do innych placówek.
W rodzinach ubogich, często juŜ wielodzietnych, jest utrudniony dostęp do skutecznych metod antykoncepcji,
nowoczesne środki hormonalne są bowiem pełnopłatne i kosztowne (państwo refunduje jedynie 4 środki
antykoncepcyjne starej generacji), prawny status sterylizacji jest niejasny i są trudności z wyegzekwowaniem
przeprowadzenia tego zabiegu, nawet jeśli są wskazania.
Brak wyspecjalizowanych poradni dla kobiet w okresie klimakterium, co jest jednoznaczne nie tylko z brakiem
profilaktyki zdrowia ginekologicznego, ale takŜe lukami w prewencji chorób sercowo-naczyniowych. (Wytyczne
opracowane dla ginekologów i kardiologów w Polsce wyraźnie zalecają profilaktykę chorób sercowo-naczyniowych
poprzez podawanie pacjentkom HTZ w niskich dawkach natychmiast po rozpoznaniu pierwszych objawów
klimakterium. Terapia trwająca krótko i podana w odpowiednim czasie moŜe pomóc w zmianie statystyk: kobiety po
50. roku Ŝycia umierają przede wszystkim z powodu choroby niedokrwiennej serca.)
OBSZAR E: USTAWODAWSTWO
- ustawodawstwo regulujące kwestię praw reprodukcyjnych
Poza Ustawą o planowaniu rodziny i warunkach dopuszczalności przerywania ciąŜy w Polsce nie ma oddzielnych
regulacji odnoszących się do kwestii praw reprodukcyjnych. Są one zawarte w innych przepisach, m.in. w
rozporządzeniu Ministra Zdrowia w sprawie recept lekarskich, ustawie o świadczeniach opieki zdrowotnej
finansowanych ze środków publicznych, ustawie Prawo farmaceutyczne oraz w Konstytucji RP. Paradoksalnie, jedna z
kwestii związanych z prawami reprodukcyjnymi – sterylizacja – jest objęta regulacją Kodeksu Karnego i bywa
interpretowana jako przestępstwo cięŜkiego uszczerbku na zdrowiu w postaci pozbawienia człowieka zdolności
płodzenia. Brak jasnych procedur odwoławczych od decyzji lekarza w sprawach dotyczących przerywania ciąŜy, jak
równieŜ gwarancji wyegzekwowania istniejących zapisów prawnych, np. wyegzekwowania pełnego i swobodnego
dostępu do metod i środków słuŜących świadomej prokreacji, jak równieŜ swobodnego dostępu do informacji i badań
prenatalnych (art. 2 Ustawy o planowaniu rodziny)
OBSZAR F: BARIERY MENTALNE I TABU SPOŁECZNE
- bariery mentalne
Brak motywacji/wiedzy/przyzwyczajenia do badań profilaktycznych wpływa na niską frekwencję wizyt u lekarzy
specjalistów; wstyd przed lekarzem do przyznania się do „wstydliwych problemów”, obawa, Ŝe problem zostanie
wyniesiony poza gabinet lub ktoś znajomy zobaczy (szczególnie w małych miejscowościach ). W małych, wiejskich
środowiskach często obowiązuje wręcz tabu związane z chodzeniem do lekarza, „o tym się nie mówi, do tego się nie
przyznaje, jeśli kobieta trafiła do ginekologa, to znaczy, Ŝe ma coś na sumieniu” .
Ponadto wciąŜ istnieje w naszym społeczeństwie tabu oraz stereotypowe traktowanie kwestii związanych z obszarem
zdrowia reprodukcyjnego, seksualności człowieka, metod antykoncepcji. Dotyczy to wszystkich środowisk, czego
przykładem moŜe być sprzeciw dyrektorów domów dziecka na zaszczepienie ich podopiecznych na wirusa HPV w
ramach profilaktyki raka szyjnki macicy. W ich opinii szczepionka taka moŜe zachęcać do wcześniejszych inicjacji
seksualnych.
************************************************************************************************
PRZYKŁADY PYTAŃ:
[z archiwum Federacji oraz z Punktu Konsultacyjnego w Radomiu]
Rok 2007
•
Lekarz się spoufalał, zadając pacjentce pytanie, cyt. "Czy jest pani na pewno w ciąŜy z męŜem"?
•
Lekarz próbował narzucić pacjentce zakup środków antykoncepcyjnych konkretnej firmy, co pacjentka odczuła
jako narzucanie jej firmy, którą promował ten lekarz.
•
Telefony w sprawie odmowy przepisania środków antykoncepcyjnych przez lekarza.
•
Kobieta dzwoni w sprawie interpretacji wyników wskazujących na ciąŜę pozamaciczną i pyta o dalsze
postępowanie. Czy powinna udać się do szpitalach itp.
•
Młody męŜczyzna szuka informacji dotyczących chorób wenerycznych. Podejrzewa, Ŝe jest chory i moŜe
zaraŜać, nie wie, do jakiego lekarza powinien iść.
3
•
Kobieta chciała dowiedzieć się o hormonalną terapię zastępczą dla swojej mamy. SkarŜyła się na to, Ŝe lekarz
ginekolog obcesowo potraktował jej mamę i zignorował to, Ŝe po zapisanych przez niego lekarstwach kobieta
źle się czuje.
•
Lekarz odmawia przeprowadzenia zabiegu przerwania ciąŜy pomimo badań prenatalnych wskazujących na
cięŜką i nieodwracalną wadę płodu.
Lata 1995-2006
•
Czy w okresie klimakterium moŜna zajść w ciąŜę, lekarz nie wyjaśnił tego.
•
Lekarz zapisał pacjentce tabletki po których ma złe samopoczucie, na jej sugestię o zmianie leku powiedział Ŝe
wie lepiej czego jej potrzeba.
•
22 letnia dziewczyna. Była u ginekologa po raz pierwszy i nie zrobił jej cytologii. Czy to prawidłowa
procedura?
•
Dziewczyna z pytaniem o tabletki antykoncepcyjne poniewaŜ lekarka powiedziała jej Ŝe są szkodliwe.
•
16-latce odmówiono wypisania recepty na pigułkę „dzień po”. Pani doktor uzasadniła odmowę tym, Ŝe uznaje
tylko naturalne metody planowania rodziny.
•
Młoda dziewczyna z pytaniem dotyczącym błony dziewiczej. Ma bardzo złe doświadczenia dotyczące pierwszej
wizyty u ginekologa- kobiety. Badanie przez odbyt, bardzo bolesne. Nie uzyskała Ŝadnych informacji
dotyczących budowy narządu rodnego kobiety.
•
Ginekolog nie chciał rozmawiać z dziewczyną o antykoncepcji bez obecności obojga rodziców, mimo iŜ za dwa
miesiące kończyła 18 lat.
•
Pytanie o tabletkę „dzień po”- konsekwencje i czy jest rakotwórcza, tak twierdził lekarz.
•
Młoda kobieta z pytaniem kiedy moŜna zacząć współŜyć po porodzie i czy to prawda, Ŝe moŜna umrzeć jeśli się
za wcześnie zacznie.
•
42-letnia kobieta była u ginekologa; chciała tabletki antykoncepcyjne; lekarz odmówił i powiedział, Ŝe „w jej
wieku to juŜ tylko prezerwatywa.”
•
Młoda dziewczyna zgłosiła się do szpitala w Krakowie po tabletkę ”dzień po” bo pękła prezerwatywa. Lekarka
ją wyśmiała i wyrzuciła, bo powiedziała Ŝe coś takiego nie istnieje.
•
Lekarz zapisał pacjentce tabletki po których ma złe samopoczucie, na jej sugestię o zmianie leku powiedział Ŝe
wie lepiej czego jej potrzeba
************************************************************************************************
POTRZEBA ZMIAN – REKOMENDACJE FEDERACJI
NA RZECZ KOBIET I PLANOWANIA RODZINY
Z monitoringu Federacji wynika, iŜ pacjentki często nie posiadają pełnej informacji na temat stanu swego zdrowia bądź
wskazań lekarskich. Wynika to po części z sytuacji polskiej słuŜby zdrowia (krótki czas wizyty, długi czas oczekiwania
na badania specjalistyczne), posługiwania się hermetycznym, zawodowym językiem medycznym podczas konsultacji
lekarskich oraz często z braku wiedzy medycznej po stronie pacjentki (brak polityki państwa w zakresie profilaktyki
zdrowia, tabuizacja pewnych zjawisk z zakresu zdrowia, np. rak szyjki macicy, menopauza). Problemem jest równieŜ
niska świadomość praw pacjenta.
Odrębną kwestią są problemy wynikające z niedofinansowania słuŜby zdrowia: zbyt małe limity na badania, braki w
kadrze lekarskiej, odbijające się niekorzystnie na dostępności usług dla kobiet.
Świadomość praw, znajomość przepisów, dostęp do informacji, jaki jest pełny zakres usług gwarantowanych przez
państwo i wynikający z powyŜszego wzrost oczekiwań z pewnością będą działać mobilizująco na klientki słuŜby
zdrowia, motywując je do aktywniejszego udziału w procesie leczenia, nie zastąpią jednak roli państwa w budowanie
funkcjonalnego systemu opieki medycznej.
Choć mamy ustawowe gwarancje dotyczące zdrowia i praw reprodukcyjnych, najczęściej istnieją one jedynie na
papierze. Oznacza to najczęściej brak moŜliwości realizowania praw kobiet w Polsce w tym zakresie, co przedstawia
przedstawiony powyŜej materiał.
Polki mają często utrudniony dostęp do usług z zakresu zdrowia reprodukcyjnego oraz poradnictwa w tym obszarze.
Narzekają na brak czasu i przyzwolenia ze strony lekarza na rozmowę o swoich obawach i lękach, niezrozumiały język,
jakim posługuje się personel medyczny, niepełną informację na temat działania konkretnych leków czy planowanego
zabiegu lub przebiegu choroby.
Istnieje powaŜny problem z wyegzekwowaniem prawa do legalnej aborcji, badań prenatalnych, z dostępem do środków
antykoncepcyjnych (trudności z uzyskaniem recepty, pojawiające się sygnały utrudnień w wykupie recepty w
aptekach).
Prawo lekarza do skorzystania z klauzuli sumienia staje często w sprzeczności z prawem kobiety/pacjentki do
świadczeń zdrowotnych odpowiadających wymaganiom wiedzy medycznej.
4
Rekomendacje Federacji na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny :
Postulujemy opracowanie kompleksowej polityki w sferze zdrowia reprodukcyjnego: profilaktyki, diagnostyki,
leczenia, w tym szczególną uwagę pragniemy zwrócić na następujące zagadnienia:
Podjęcie kroków umoŜliwiających wyegzekwowanie istniejącego prawa w zakresu zdrowia reprodukcyjnego,
w tym:
•
Realny i pełny dostęp do nowoczesnej antykoncepcji i poradnictwa z zakresu planowania rodziny na
poziomie podstawowej słuŜby zdrowia, w tym równieŜ dla młodych ludzi
•
Pełny dostęp do diagnostyki prenatalnej
•
Zapewnienie moŜliwości bezpiecznego przerwania ciąŜy w sytuacjach przewidzianych w ustawie
•
Opracowanie i wdroŜenie programu rzetelnej edukacji seksualnej
Stworzenie skutecznego mechanizmu, wraz z odpowiednimi podstawami prawnymi, dla rozstrzygania w
praktyce spraw spornych między kobietami w ciąŜy a ginekologami dotyczących przerywania ciąŜy
WdroŜenie skutecznych programów dotyczących zapobiegania i diagnostyki chorób przenoszonych drogą
płciową, w tym HIV
Profilaktyka onkologiczna – długofalowe, długoterminowe inwestowanie w zdrowie kobiet poprzez
opracowanie skutecznych technik zachęcających kobiety do korzystania z badań profilaktycznych z zakresu
tzw. nowotworów kobiecych
Wyspecjalizowana opieka nad kobietami w okresie klimakterium – poradnictwo ginekologiczne skierowane
dla kobiet dojrzałych, uwzględnienie specyficznych potrzeb antykoncepcyjnych w tym okresie
Zapewnienie dostępu do świadczeń medycznych w obrębie zdrowia reprodukcyjnego poprzez zlikwidowanie
limitów na usługi ginekologiczno-połoŜnicze
Zmiana postrzegania kobiety w obrębie opieki ginekologicznej: postrzeganie nie tylko poprzez rolę
ewentualnej przyszłej matki, ale takŜe poprzez całość zdrowia ginekologicznego, w tym szeroko pojęta
profilaktyka zdrowia seksualnego oraz metody i środki planowania rodziny
Zwrócenie uwagi na istniejące powiązania pomiędzy zdrowiem reprodukcyjnym a polityką społeczną:
czynniki ekonomiczne stanowią często powaŜną barierę w korzystaniu z usług słuŜby zdrowia.
Z utrudnieniami w korzystaniu ze świadczeń zdrowia reprodukcyjnego napotykają się równieŜ osoby / grupy
marginalizowane, a więc: kobiety ze specyficznymi problemami zdrowotnymi (nowotwory, HIV/AIDS),
kobiety w okresie menopauzalnym, imigrantki, bezrobotne/pracujące w szarej strefie etc.
Źródła:
Anna Domaradzka, Raport z badania eksperckiego z lekarzami ginekologami i połoŜnikami [w] Prawa reprodukcyjne w Polsce. Skutki ustawy
antyaborcyjnej. Raport 2007. Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny, (red) Wanda Nowicka
Archiwa Telefonu Zaufania dla Kobiet
Sprawozdanie z działalności Punktu Konsultacyjnego w Radomiu
Raport opracowała Monika Malicka
Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny
********************************************************************************
Raport finansowany ze środków Funduszu Inicjatyw Obywatelskich
5